Bajaruvchi: qo’shmatov jamshidbek

---

BAJARUVCHI: QO’SHMATOV JAMSHIDBEK

---

Mavzu:Havoning ifloslanishi va unga qarshi kurash
Reja:
1. Havoning ifloslanishi
2. Tabiiy omillar
3. Ifloslantiruvchilar

---

Havoning ifloslanishi —
atmosferada odamlar
va boshqa
tirik
mavjudotlar sogʻligʻiga
hamda
iqlimga
zarar yetkazuvchi moddalarning mavjudligi sababli
kelib chiqqan ifloslanish.
[1]
Gazlar (shu jumladan
ammiak
,
karbon monoksit
,
oltingugurt
dioksidi
, azot oksidi,
metan
,
karbonat angidrid
va xlorftorokarbonlar,
qattiq zarralar
(organik
va anorganik) va biologik molekulalar kabi havoni ifloslantiruvchi moddalarning har xil
turlari mavjud. Havoning ifloslanishi odamlarni kasalliklarga yoʻliqtirishi, ularda
allergiyalarning paydo qilishi va hatto oʻlimga olib kelishi mumkin; u hayvonlar va oziq-
ovqat ekinlari kabi boshqa tirik organizmlarga hamda tabiiy muhitga (masalan,
iqlim
o'zgarishi
,
ozon qatlamining yemirilishi
yoki
yashash muhitining buzilishi
) yoki
atrof-
muhitga
(masalan,
kislotali yomg'ir
orqali) zarar yetkazishi mumkin.
[2]
Atmosferaning
ifloslanishiga inson faoliyati ham, tabiat hodisalari ham sabab boʻla oladi.
[3]
Havoning
ifloslanishi nafas olish yoʻllari infektsiyalari, yurak kasalliklari, KOAH,
insult
va oʻpka
saratoni kabi ifloslanish bilan bogʻliq bir qator kasalliklar uchun muhim
xavf
omilidir
.
[4]
Mavjud muammo borasida olib borilgan tadqiqotlar shuni koʻrsatadiki, havo
ifloslanishi IQ koʻrsatkichlarining pasayishi, idrokning buzilishi,
[5]
ruhiy
tushkunlik
[6]
va
perinatal
salomatlikka zarar yetkazish kabi psixiatrik kasalliklar xavfining
oshishi bilan bogʻliq boʻlishi mumkin.
[7]
Havoning yomon sifati inson salomatligiga taʼsiri
juda keng boʻlib, asosan tananing nafas olish tizimi va
yurak-qon tomir tizimiga
taʼsir qiladi.

---

---

Faqat qazib olinadigan yoqilgʻidan foydalanish bilan bogʻliq boʻlgan tashqi havo ifloslanishi
har yili 3,61 million kishining oʻlimiga sabab boʻladi, bu antropogen ozon va PM
2,5
bilan
birga (2,1 million) inson oʻlimiga eng koʻp hissa qoʻshuvchilardan
[8]
biriga
aylangan.
[9][10]
Havoning sifati odatda havodagi PM2,5 zarralari konsentratsiyasi bilan
oʻlchanadi, bu odatda diametri 2,5 mikrometr yoki undan kichik boʻlgan, nafas bilan
yutiladigan mayda zarralarni tavsiflaydi. JSST standart meʼyori — 10 mkg/m3 ni tashkil
qiladi.
[11]
Umuman olganda, har yili dunyo boʻylab 7 mln kishi havoning ifloslanishi oqibatida vafot
etadi yoki oʻrtacha umr koʻrish davomiyligining qisqarishiga (2,9 yil) sabab boʻladi va bu
kamida 2015-yildan buyon sezilarli
progressga
erishmagan dunyodagi eng katta ekologik
xavf hisoblanadi.
[12][13][14]
Ichki havoning ifloslanishi va shahar havosining yomon sifati
dunyodagi eng zaharli ifloslanish muammolaridan ikkitasi sifatida
Blacksmith 
Instituti
tomonidan 2008-yildagi dunyoning eng ifloslangan joylari hisobotida qayd
etilgan.
[15]
Atmosfera ifloslanishi inqirozining koʻlami juda katta: dunyo aholisining 90 foizi
maʼlum darajada toza boʻlmagan havodan nafas oladi. Sogʻliq uchun yomon oqibatlari keng
boʻlsa-da, muammoni hal qilish usuli asosan tasodifiy
[16][17]
yoki eʼtibordan chetda qolgan.
[
Havoning ifloslanishi natijasida hosildorlikning yoʻqolishi va hayot sifatining
yomonlashishi
jahon iqtisodiyotiga
yiliga 5 trillion dollarga tushadi. 
14

---

Havo siatining yomonlashuvini kamaytirish uchun ifloslanishlarni turli xil nazorat qilish
texnologiyalari va strategiyalari mavjud.
[20]
Atmosfera ifloslanishining salbiy oqibatlarini
cheklash uchun bir qancha xalqaro va milliy qonunchilik hamda meʼyoriy hujjatlar ishlab
chiqilgan.
[21]
Mahalliy qoidalar toʻgʻri bajarilganda,
sog'liqni saqlash
sohasida sezilarli
yutuqlarga erishilgan.
[22]
Ushbu saʼy-harakatlarning baʼzilari
jumladan,
ozonosferani
buzuvchi zararli kimyoviy moddalarning chiqarilishini
ozaytiradigan
Monreal protokoli
[23]
va
oltingugurt emissiyasini
kamaytiradigan 1985-
yildagi
Helsinki protokoli
xalqaro darajada muvaffaqiyatli boʻlib,
[24][25]
iqlim o'zgarishi
bo'yicha xalqaro harakatlar
[26][27][28]
bundan mustasno.
Chang, odatda oʻsimliklari kam boʻlgan yoki oʻsimliksiz katta hududlar
Hayvonlar
, masalan,
qoramollar
tomonidan oziq-ovqat
hazm qilish
natijasida
chiqariladigan
metan
Yer qobigʻidagi radioaktiv parchalanishdan
kelib chiqqan
radon
gazi. Radon rangsiz, hidsiz, 
tabiiy ravishda paydo boʻluvchi, radiyning parchalanishidan hosil boʻladigan radioaktiv
asil
gazdir
. Bu sogʻliq uchun xavfli deb hisoblanadi. Tabiiy manbalardan olingan radon gazi
binolarda, ayniqsa podval kabi yopiq joylarda toʻplanishi mumkin va bu oʻpka
saratonining
sigareta
chekishdan keyin ikkinchi eng koʻp uchraydigan sababidir.
Oʻrmon yongʻinlaridan
chiquvchi
tutun
va
uglerod oksidi
. 

---

---

Baʼzi hududlarda oʻsimliklar issiq kunlarda ekologik jihatdan muhim miqdorda
uchuvchi
organik birikmalar
(
inglizcha
: votalitate organic compounds (VOC)) chiqaradi. Ushbu
VOClar asosiy antropogen ifloslantiruvchi moddalar bilan reaksiyaga kirishadi- xususan, 
NO
x
, SO
2
va antropogen organik uglerod birikmalari — ikkilamchi ifloslantiruvchi
moddalarning mavsumiy tumanlarini hosil qiladi.
[60]
Qora saqich, terak, eman va majnuntol
koʻp miqdorda VOC hosil qilishi mumkin boʻlgan oʻsimliklarning baʼzi namunalaridir.
[61]
Oltingugurt
,
xlor
va kul zarralarini hosil qiluvchi
vulqon
faoliyati.
[62]
Atmosferani ifloslantiruvchi emissiya omillari — bu atrof-muhit havosiga chiqadigan
ifloslantiruvchi moddalar miqdorini ushbu ifloslantiruvchi moddalarning chiqarilishi bilan
bogʻliq faoliyat orqali bogʻlashni maqsad qilgan reprezentativ qiymatlar.
[63]
Ifloslovchining
ogʻirligi, ifloslantiruvchi moddalarni hosil qiluvchi faoliyatning birlik ogʻirligiga, hajmiga, 
masofasiga yoki vaqtiga qarab boʻlinadi. Ushbu mezonlar turli xil ifloslanish omillaridan hosil
boʻluvchi chiqindilarni baholashni osonlashtiradi.
Turg'un organik ifloslantiruvchi
moddalar
roʻyxatida 12 ta birikma mavjuddir.
Dioksinlar
va
furanlar
ulardan ikkitasi boʻlib, 
plastiklarning ochiq yonishi kabi organik moddalarning yoqilishi natijasida maqsadli
yaratiladi. Bu birikmalar ham endokrin buzuvchidir va inson genlarini mutatsiyaga olib
kelishi mumkin.

---

Havoni ifloslantiruvchi moddalar inson va ekotizimga salbiy taʼsir koʻrsatishi mumkin
boʻlgan havodagi materialdir.
[65]
Modda qattiq zarralar, suyuq tomchilar yoki gazlardan iborat
boʻladi. Ifloslantiruvchi tabiiy kelib chiqishi yoki texnogen boʻlishi mumkin. Ifloslantiruvchi
moddalar birlamchi va ikkilamchi deb tasniflanadi. Birlamchi ifloslantiruvchi moddalar
odatda vulqon otilishi natijasida hosil boʻluvchi kul kabi jarayonlar natijasida hosil boʻladi. 
Boshqa misollar orasida avtoulov chiqindisidan chiqadigan
uglerod oksidi
yoki
fabrikalardan
chiquvchioltingugurt dioksidi
kiradi. Ikkilamchi ifloslantiruvchi moddalar
toʻgʻridan-toʻgʻri hosil boʻlmaydi. Aksincha, ular asosiy ifloslantiruvchi moddalar reaksiyaga
kirishganda yoki havoda oʻzaro taʼsirlashganda hosil boʻladi. Troposferik ozon ikkilamchi
ifloslantiruvchi moddalarning yorqin namunasidir. Baʼzi ifloslantiruvchi moddalar ham 
birlamchi, ham ikkilamchi boʻlishi mumkin.
Karbonat angidrid
(CO
2
):
Issiqxona gazi
roli tufayli u „yetakchi ifloslantiruvchi“
[66]
va „eng
yomon iqlim ifloslantiruvchisi“ sifatida tavsiflangan.
[67]
Karbonat angidrid atmosferaning
tabiiy tarkibiy qismi boʻlib, oʻsimliklar hayoti uchun zarurdir va inson
nafas olish
tizimi
tomonidan hosil boʻladi.
[68]
Yer atmosferasida CO
2
koʻpayishi tez suratlarda
oshmoqda.
[69]

---

---

Oltingugurt oksidlari
(SO
x
): ayniqsa oltingugurt dioksidi, SO
2
formulali kimyoviy birikma. 
SO
2
vulqonlar va turli sanoat jarayonlarida hosil boʻladi. Koʻmir va neft koʻpincha oltingugurt
birikmalarini oʻz ichiga oladi va ularning yonishi oltingugurt dioksidini hosil qiladi. SO
2
ning
keyingi oksidlanishi, odatda, NO
2
kabi katalizator ishtirokida, H
2
SO
4
hosil qiladi va shu bilan
kislotali yomgʻir hosil boʻladi. Bu yoqilgʻilardan energiya manbalari sifatida foydalanishning
atrof-muhitga taʼsiri haqida tashvishlanish sabablaridan biridir.
Azot oksidi
(NO
x
): Azot oksidi, xususan,
azot dioksidi
yuqori haroratli yonish natijasida
chiqariladi, shuningdek,
momaqaldiroq
paytida
elektr zaryadsizlanishi
natijasida hosil boʻladi. 
Azot dioksidi NO
2
formulasiga ega kimyoviy birikma. Bu bir nechta azot oksidlaridan biridir. 
Atmosferani ifloslantiruvchi moddalardan biri boʻlgan bu qizil-jigarrang zaharli gaz oʻziga xos
oʻtkir hidga ega.
Uglerod oksidi
(CO): CO formulali rangsiz, hidsiz, zaharli gazdir.
[70]
Bu tabiiy gaz, koʻmir yoki oʻtin
kabi yoqilgʻining yonish mahsulotidir. Avtoulov chiqindisi atmosferaga chiquvchi uglerod
oksidining katta qismini tashkil qiladi. Bu havoda koʻplab oʻpka kasalliklari hamda tabiiy muhit
buzilishi va hayvonlarga zarar yetkazish bilan bogʻliq boʻlgan tutun turini hosil qiladi.