Bakteriyalar- tirishiliktin’ da’slepki basqishinan baslap ha’zirgi waqitqa shekem jasap kele jatqan mikroorganizmler bolip esaplanadi. Atmosferada kislorodtin’ payda boliwi da bakteriyalar menen tig’iz baylanisli

Bakteriyalar- tirishiliktin’ da’slepki basqishinan baslap ha’zirgi waqitqa shekem jasap kele jatqan mikroorganizmler bolip esaplanadi. Atmosferada kislorodtin’ payda boliwi da bakteriyalar menen tig’iz baylanisli. Sirtqi du’zilisine qaray ha’r tu’rli: shar talrizli, spiral,tayaqsha ta’rizli h.t.b formalarda boliwi mu’mkin. Du’zilisi ju’da’ a’piwayi bolip, tiykarinan prokariot organizmler qatarina kiredi, sebebi olarda yadro toliq qa’liplespegen.
Bakteriya qabiq, sitoplazma, nukleoid, ha’r qiyli kiritpeler ha’m basqa zatlardan ibarat. Bakteriya qabig’I sitoplazmatik membrana, kletka diywali, kapsula qabatinan ibarat. Sitoplazmatik membrana kletka diywalinin’ ishki ta’repina jabisqan halda jaylasqan. Invaginaciyada sitoplazmatik membrane mezosomalardi payda etedi. Mezosoma bolsa kletkanin’ bo’liniwi ha’m kletke diywalinin’ payda boliwinda qatnasadi. Bakteriya kletkasinin’ diywali 10-35 nm qalin’liqqa iye.
Kletka diywali bakteriyalardi sirtqi ortaliqtin’ ha’r qiyli za’ha’rli ta’sirlerinen saqlaydi ha’m bakteriyanin’ o’siwi ha’m bo’liniwinde qatnasadi. Ayirim bakteriyalarda kletka diywali bolmaydi ha’m olar protoplast dep ataladi.
Bakteriya kapsulasi polisaxaridlerden du’zilgen bolip, kletkanin’ ju’da’ a’hmiyetli bolmag’an bo’limi esaplanadi. Sol sebepli oni fermentler ta’sirinde bakteriyag’a ziyan keltirmegen halda alip taslaw mu’mkin. Ko’pshilik bakteriyalarda qamshilar bolip, olar ha’reketti ta’miyinleydi. Qamshinin’ qurami flagellin zatinan ibarat.
Bakteriyalardin’ ishki du’zilisi tuykarinan sitoplazma ha’m onin’ orayinda jaylasqan nukleoid, vakoula basqa da organoidlardan ibarat. Mitoxondriya ha’m goldji apparatina iye emes.Sitoplazmada suw, belok, uglevod, lipid, minerallar ha’m basqa zatlar bar. Nukleoid DNK dan ibarat bolip sitoplazmadan membrana menen ajiralmag’an. Nukleoid tiykarinan ko’beyiw processinde qatnasip, tiykarg’I waziypasi na’sillik xabardi keyingi a’wladqa jetkeriw bolip esaplanadi.
Bakteriyalar o’z tirishiligi dawaminda aziqlanadi, o’sedi ha’m o’zinen na’sil qaldiriwi ushin ko’beyedi. Olar o’skende ko’lemi ha’m barliq kletkalarinin’ strukturasi o’zgeredi. Kletkalardin’ u’lkeyiwinen ibarat bolg’an bul o’siw procesi ju’da’ tez bolip bul ushin bir neshe minut jetkilikli bolip esaplanadi. O’sip er jetken bakteriyalar ko’beyiwdi baslaydi. Ko’beyiw tiykarinan 2 tu’rli:jinissiz ha’m jinisli boliwi mu’mkin. Jinisli ko’beyiw tek ayirim bakteriyalar ushin ta’n. Jinissiz ko’beyiw a’piwayi bo’liniw usili bolip,ol eukariot organizmlerdiń mitoz bóliniwi menen uqsas bolıp esaplanadı.Kóp kletkalı organizmerde mitoz nátiyjesinde kletkalar bóliniwi yaki eski kletkalar ornına jańa kletkalar payda bolıwı múmkin. Biraq bakteriyalarda ápiwayı búliniwden maqset kletkalar sanın arttırıw ya bolmasa kólemin úlkeytiw emes, bálkim ápiwayı bóliniw arqalı bakteriyalar koloniyasına kóbirek bakteriya qosıw hám kóbeyiwdiń jalǵız jolı bolıp esaplanadı.
Bakteriyalardaǵı ápiwayı bóliniwdiń mitoz processinen parqın kórip shıǵamız.Bakteriya kletkası ádette bir domalaq xromosomaǵa iye biraq yadroǵa iye emes. Biraq bakteriya xromosoması kletkanıń arnawlı qánigelesken bóliminde jaylasadı hám ol nukleoid dep ataladı. Replikaciya fermentleri járdeminde DNK kóshirmesin jaratıw xromosomadaǵı replikaciyanıń baslanıw ornı dep atalatuǵın orinnan baslanadı. Bul DNK kóshirmesi alınatuǵın dáslepki bólim bolıp esaplanadı. Replikaciya procesi dawamında eki birdey bólim kletkanıń qarama-qarsı tárepine qarap xromosomanıń qalǵan bólimlerin ózi menen birge tartıp ketedi. Kletka sozılıp, jańadan payda bolǵan xromosomalardıń ajıralıp ketiwi júz beredi. Yaǵnıy kese kesim bo’liminen 2 bo’lekke ajiraliwin gu’zetiw mu’mkin. Bunda er jetken bakteriyalardin’ DNK si eki ese artadi ha’m qiz kletka ana DNK nin’ nusqasin aladi ha’m kletka arasinda tosiq payda etip bo’linedi. Eger bo’liniw kletkanin’ ortasinan baslansa, eki qiz kletka bir qiyli u’lkenlikte boladi ha’m bug’an izomorf bo’liniw dep ataladi. Ayirim jag’daylarda shegara bir ushi ta’repine jaqinraqta payda bolip bul geteromorf delinedi. Bunda qiz kletkalar ha’r qiyli u’lkenlikte boladi.
Bunnan tisqari konyugaciya usilinda da ko’beyiwi mu’mkin. Konyugaciya – eki bacterial kletkanin’ o’z-ara baylanisi menen genetic materialdin’ bir bo’limin ekinshi ta’repke o’tkeriwden ibarat. Konyugaciya ha’diysesi Joshua Lederberg ha’m Edvard Tatum ta’repinen aniqlang’an. Ta’jriybe o’tkeriw ushin E.coli (Escherichia coli) bakteriyasi ju’da’ qolayli bolip esaplanadi.

Bakteriyalarda konjugatsiyaning sxematik tasviri. 1. Donor hujayra jinsiy pili chiqaradi. 2. Pilus ikki hujayrani bir-biriga bog'lab, qabul qiluvchi hujayraga yopishadi. 3. Harakatlanuvchi plazmidda bir zanjirli uzilish sodir bo‘ladi va DNKning bir zanjiri retsipient hujayraga o‘tadi. 4. Ikkala hujayra ham plazmidning ikkinchi DNK zanjirini tugatib, ikki zanjirli dumaloq plazmidni tiklaydi va jinsiy pili hosil qiladi. Endi ikkala hujayra ham to'laqonli donorlardir.

Konjugatsiya bakterial hujayralar o'rtasida DNKning to'g'ridan-to'g'ri aloqasi paytida o'tkazilishi tushuniladi.Qoida tariqasida, plazmidlar konjugatsiya paytida uzatiladi, ammo ba'zi organizmlarda xromosoma DNKsi ham o'tkazilishi mumkin. Konjugatsiya genetik materialning donor hujayradan retsipient hujayraga bir tomonlama o'tkazilishini o'z ichiga oladi [4]. Konjugatsiya jarayoni quyida E. coli misolida, ya'ni gram-manfiy bakteriyalarda ko'rib chiqiladi; Gram-musbat bakteriyalarda konjugatsiya boshqa bakteriyalarda konjugatsiyada muhokama qilinadi.
DNKning qoziq kontakti orqali uzatilishi ma'lum bir oqsilning transfer plazmidining ma'lum bir joyida bir zanjirli uzilish (nik[en]) bilan boshlanadi, bu transfer kelib chiqishi[en] (oriT). O'tkazilgan plazmid tomonidan kodlangan helikaz plazmid DNKni ochadi va kesilgan ip 5' uchi oldinga qarab qabul qiluvchi hujayraga o'tkaziladi. Bunga parallel ravishda uning 3'-uchi kengaytirilib, aylanma halqani replikatsiya mexanizmiga ko'ra, donor plazmididagi chiquvchi ipni to'ldiradi. Qabul qiluvchi hujayraga o'tkazilgan bir zanjirli DNK ham ikki zanjirli bo'lib tugaydi. Shunday qilib, konjugatsiya replikativ jarayon bo'lib, aniq aytganda, plazmidning o'zi emas, balki uning nusxasi ko'chiriladi [6].
Sharsimon B. kokklar deb ataladi. Agar kokklar koʻndalangiga boʻlinish yoʻli bilan koʻpaysa va boʻlingandan keyin bir-biriga qoʻshilganligicha qolib zanjir hosil qilsa, streptokokklar deyiladi. Hujayralar uchta oʻzaro tik yoʻnalishda boʻlinsa, hujayralar xaltachasi (paketi)ni hosil qiladi, bunday shakl sarsinalar uchun xos. Kokklar har xil yoʻnalishda boʻlinsa, hujayralarning uzum boshining gʻujumi shaklidagi toʻplami hosil boʻladi, bunday shakl stafilokokklarga taalluqli