Bala shaxsınıń rawajlanıw faktorları

Tema: Bala shaxsınıń rawajlanıw faktorları


Joba

1. 
   Bala shaxsınıń rawajlanıwı haqqında túsinik
   
2. 
   Bala shaxsınıń rawajlanıwına tásir etiwshi faktorlardıń túrleri
   
3. 
   Zamanagóy pedagogikada shaxs qáliplesiwine tiyisli jandasıwlar
   

Bala shaxsınıń rawajlanıwı túsinigi insanģa tiyisli bolip psixologiyaliq jaqtan rawajlanģan, jeke ózgeshelikler hám is-háreketlerden ajralip turiwshi, belgili miez-qulq hám kózqarasqa iye bolģan jámiyettiń aģzasin bildiriwge xizmet qiladi. Adam shaxs biliwi ushin psixikaliq jaqtan rawajlaniwi, ózin pútin insan sipatinda seziwi, óz ózgeshelikleri hám sipatlari menen basqalardan parq qiliwi kerek.
Kadrlar tayarlaw milliy modelinde shaxs kadrlar tayarlaw sistemasiniń bas subiekti hám obiekti, tálim tarawindaģi xizmetlerdiń istemalshisi hám olardi ámelge asiriwshisi sipatinda táriyplenedi.
Kadrlar tayarlaw tarawindaģi mámleket siyasati insandi aqiliy hám mánáwiy-ádeplilik jaqtan tárbiyalaw, oniń hár tárepleme rawajlanģan shaxs sipatinda kóriniwine erisiwin názerde tutadi. Bul sotsialliq talaptiń ámelge asiriliwi hár bir puqaraniń bilim aliw, dóretiwshi qabiletin payda etiw, aqiliy jaqtan rawajlaniwi hámde belgili kasipke baģdari boyinsha miynet qiliw huquqin kepilleydi.
Adamniń sotsial organizm sipatinda shaxsqa aylaniwi ushin sotsial ortaliq sharayatlari hám tárbiya kerek boladi. Mine usilar tásirinde adam insan sipatinda rawajlanip baradi hám shaxsqa aylanadi.
Rawajlaniw shaxstiń fiziologiyaliq hám aqiliy ósiwinde payda bolatuģin muģdar hám sipat ózgeriwler mánisin bildiriwshi quramali protsess. Rawajlaniw mánsin apiwayidan quramaliģa, tómennen joqariģa, eski sipatlardan jańa jaģdaylarģa ótiw, jańalaniw, jańaniń payda boliwi, eskiniń joģalip bariwi, muģdar ózgeriwiniń sipat ózgeriwine ótiwin bildiredi. Rawajlaniwdiń deregi qarama-qarsiliqlardiń ortasindaģi gúresten ibarat.
Bala shaxsiniń rawajlaniwi insan sotsial organizm, degen filosofiyaliq tálimatqa tiykarlanadi. A’yne waqitta insan tiri, biologiyaliq organizm. Demek, oniń rawajlaniwinda tábiyat rawajlaniwiniń nizamliqlari da zárúr áhmiyetke iye. Soniń menen, shaxs bir pútin organizm sipatinda bahalanar eken, oniń rawajlaniwina biologiyaliq hám sotsialliq nizamliqlar birgelikte tásir etedi, olardi bir-birinen ajratip bolmaydi. Sebebi shaxstiń xizmeti, turmis tárizine jasi, bilimi, turmis tájriybesi menen birge basqa apatli jaģdaylar, kesellikler de tásir etedi.
Insan pútkil ómiri dawaminda ózgerip baradi. Ol hám sotsialliq hám psixikaliq jaqtan kamalģa jetedi, bunda balaģa berilip atirģan tárbiya maqsetke muwapiq bolsa, ol jámiyet sipatinda kamal tabip, quramali sotsial múnásibetler sistemasinda ózine tán orin iyeleydi. Sebebi, rawajlaniw tárbiya tásiri astinda baradi. Shaxstiń páziyletlerin duris kóriw hám qátesiz bahalaw ushin oni túrli múnásibetler protsessinde baqlaw lazim. Demek, shaxsti rawajlantiw waziypasin duris sheshiw ushin oniń qulqina tásir etiwshi faktorlar hámde shaxs ózgesheliklerin jaqsi biliw zárúr.
Tárbiya balaģa nátiyjeli tásir etiwi ushin ósiw hám rawajlaniw nizamliqlarin biliw hámde esapqa aliw maqsetke muwapiq. Sonday qilip, rawajlaniw hám tárbiya ortasinda eki tárepleme baylanis bar.
Pánde adamniń shaxs sipatinda rawajlaniwi biologiyaliq hám sotsialliq faktorlardoń ortasindaģi múnásibetin belgilewge tiyisli kópten beri dawam etpekte: insanniń shaxs sipatinda rawajlaniwinda sotsial hádiyselerdiń tásiri kúshli boladima, yaki tábiyiy faktorlar jetekshi boladima? Bálkim tárbiyaniń tásiri joqaridir? Olar ortasindaģi ózara múnásibet qanday?
Pánde biologiyaliq baģdar dep atalģan kózqaras jetekshi orinlardan birin iyelep, oniń wákilleri Arastu, Aflotunlar tábiyiy-biologiyaliq fafaktorlardi joqari qoyadi. Olar tuwma imkaniyatlar, táģdir hár kimniń turmistaģi ornin belgilep bergen degen ideyani alģa súredi.
XVI ásir filosofiyasinda júzege kelgen preformizm aģimi tárepdarlari bolsa shaxs rawajlaniwindaģi násildiń róline úlken baha berip, sotsial ortaliq hám tárbiyaniń ornin biykar etedi. Shet el psixologiyasindaģi jáne bir aģim – bixeviorizm XX ásir baslarinda júzege kelgen bolip, oniń tárepdarlari, sana hám aqiliy qábilet násilden-násilge ótip, insanģa ol tábiyattan berilgen, delinedi. Usi táliymat wákili amerikali alim E. Torndayk bolip tabiladi. Preformizm aģimi hám oniń wákilleri D.Dyul, A.Kombe de shaxs rawajlaniwin biologiyaliq kózqarastan tiykarlaydi. Olar rawajlaniwdi tek muģdarliq ózgeristen ibarat, dep qaraydi. Masldiń rólin absolyutlastirip, oni insan tágdirinde sheshiwshi áhmiyetke iye dep biledi. Demek, bir topar shet el alimlar rawajlaniwdi biologiyaliq fatorģa baylanistiradi.
Biologiyaliq aģimģa qarsi filosofiyaliq aģim wákilleri rawajlaniwin sotsial faktor menen belgileydi. Bul aģim bala shaxsiniń fizikaliq, psixikaliq rawajlaniwi ol jasap atirģan ortaliqqa baylanisli dep túsintiredi. Ortaliq degende adam jasaytuģin sharayattaģi bárshe sirtqi tásir túsiniledi. Sol kózqarastan tárbiya sebepli balani ózi jasaytuģin sotsial sharaytqa maslastiriw múmkin, degen juwamaq kelip shiģadi. Olar sotsial ortaliqtiń rólin sheshiwshi faktor dep esaplaydi. Demek, adam balasiniń shaxs sipatinda rawajlanip bariwi, oniń shaxs bolip kamalģa jetiwinde násil (biologiyaliq faktor), sotsial ortaliq soniń menen, maqsetke muwapiq ámelge asatuģin at’rbiya da birdey áhmiyetke iye. Bul faktorlardiń tásirin aniqlawda aldaģi pedagog alimlar, psixolog hám filosoflar táliymatina súyeniledi.
Filosofiyda shaxsti jámiyet penen baylanisli bolģan sotsial turmistaģi quramali waqiyaliq dep qaraladi. Olar individtiń mánáwiy bayliģi oniń múnásibetlerine baylanisli, dep esaplaydi.
Shaxsqa sotsial ortaliqtiń tásiri da júdá zárúr. Bul tárbiya arqali ámelge asiriladi. Yaģniy birinshiden, tárbiya tásirinde ortaliq bere almaģan bilim, maģliwmat iyelendei, miynet hám texnikaliq xizmet penen baylanisli kónlikpe hám tájriybeler payda boladi.
Ekinshiden, tárbiya sebepli tuwma kemshiliklerde ózgertirilip, shaxs kamalģa jetedi.
U’shinshiden, tárbiya járdeminde ortaliqtiń unamsiz tásirinde joģaltiw múmkin.
Tórtinshiden, tárbiya keleshekke qaratilģan maqsetti belgileydi.
Demek, tárbiya menen rawajlaniw bir-birine tásir etedi, bunday tárbiya turaqli hám úzliksiz.
Sonday qilip, bala shaxsiniń rawajlaniwinda tárbiyada jetekshi orinģa iye bolip, tárbiya sebepli násil-dárejesi, sotsial ortaliq tásirinde hár tárepleme rawajlaniwģa qádir, degen juwmaqti shiģariw múmkin.
Zamanagóy pedagogikada shaxs qáliplesiwine tiyisli 4 jandasiw bar:
1. Biologiyaliq jandasiw - insan tábiyiy organizm bolip, oniń pútkil is-háreketi tuwma instinkt hám zárúrlikler nátiyjesi. Insan jámiyet talaplarina boysiniwģa májbúr, sol menen birge tábiyiy zárúrliklerinde payda etip baradi.
2. Sotsial jandasiw — insan biologiyaliq organizm sipatinda tuwiladi, tek turmisliq xizmeti dawaminda basqalar menen turaqli qarim-qatnas hám sotsial toparlardiń tásiri astinda sotsiallasadi.
3. Psixologiyaliq jandasiw – insandaģi psixikaliq protsessler, (seziw, qabil etiw, pikirlew siyaqlilar) tábiyiy túsinikke iye, insanniń baģdarlanģanliģi-qiziģiwlari, qábiletleri sotsial hádiyse esaplanadi.
4. Bir pútin jandasiw – shaxs bir pútin bolip, oniń rawajlaniwina tek ģana óniń xizmetindegi ózine tánlikler, bálki turmis tárizi de tásir kórsetedi. Sol menen birge sotsial turmis nátiyjeleri – motiv, maqset, qiziģiw siyaqlilar da oniń rawajlaniwinda zárúr ról oynaydi.
Tárbiyashi jas áwladti xalqimizdiń múnasib perzentleri etip tárbiyalawday zárúr, maqtanishli sol menen birge juwapkershilikli waziypani atqaradi. Tárbiyashiniń siyasiy jetikligi balalardi tárbiyalaw sipati ushin xalq hámde jámiyet aldindaģi óz juwapkershiligin ańlawina tálim-tárbiya waziypalarin sheshiwge dóretiwshi jandasiwi, óz sheberligin turaqli rawajlantirip bariw hám jumisindaģi kásiplesleriniń ósiwine járdem beredi.
Demek, tárbiyashi aldi menen bilimli boliwi, ózi jasap turģan úlke tábiyatin biliwi, tábiyat hám jámiyet nizamliqlarin túsiniwi, sotsial aktiv boliwi, uliwma hám meketpke shekem tálim pedagogikasi, balalar ruwxiyati hám fiziologiyasin iyelewi hám balalardiń jas ózgesheligin biliwi kerek. Soniń menen, tárbiyashiniń pedagogikaliq hádiyselerdi analiz qiliwģa ilimiy kózqarastan jandasiwi balalardi hár tárepleme rawajlanitiriw nátiyjeligin ámelge asiriwģa imkan beredi. Gárezsizlikke erisilgennen soń respublikamiz basshiliģi oqitiwshi tárbiyashilardiń xizmetin joqari bahalamaqta. Jas áwladti barkamal qilip tárbiyalawda erisken jetiskenlikleri ushin, pedagog jumisindaģi dóretiwshi miynetleri ushin, aldaģi tájriybelerdi uliwmalastiriwda erisken jetiskenlikleri ushin oqitiwshi, tárbiyashilar «Metodist oqitiwshi», «úlken oqitiwshi», «Metodist – Tárbiyashi», hám sol siyaqli ataqli dárejeler menen siyliqlanadi. Respublikamizda 1992-jildan 1-oktyabr “Oqitiwshi hám tárbiyalar kúni” dep belgilendi hám uliwma xalq bayrami sipatinda belgilenip kelmekte. Xalq tárbiyasi xizmetkerleri arasinan respublika boyinsha deputatlar saylaniwi da olarģa bolģan tereń húrmet bildiredi. Respublikamizda pedagog xizmetkerlerdiń ayliq is haqilari jildan-jilģa sirilip, turmis sharayatlari jaqsilanip kelinbekte. Respublikamizda ámelge asirilip atirģa túp reformalar búgungi kúnde balalar baqshada, akademiyaliq litsey hám kásip-óner kolledji hámde joqari oqiw orninda qáliplesip atirģan áwlad unamli minez-qulq normalari hám qaģiydalarin, ilimiy bilim tiykarlarin, kásip-óner, tájriybe hám kónlikpelerin hár tárepleme puqta iyelep bariwin talap qiladi. Buniń ushin ósip kiyatirģan jas áwladti bilimler menen qurallandiriw milliy qádiryatlarimizdurdanalari menen tanisitiriw, olardi fizikaliq salamat, mánáwiy jetik qilip tárbiyalaw waziypasi qoyilģan. Mámleket áhmiyetke iye bolģan balalar baqshalarida zárúr ról oynaydi. Hár bir tárbiyashi ózine qoyilatuģin zamanagóy talaplardi seze biliwi mámleketmiz mektepke shekem tálim mekemeleri aldina qoyilip atirģan talaplardi jetiskenlikli ámelge asiriwiniń kepli bolip tabiladi. Bul talaplar:
- balaniń den-sawliģin saqlaw hám bekkemlew;
- aqiliy qabiletlerin ósiriw;
-jámiyetimizdiń, milliy mádeniyatimizdiń ideyaliq-ádeplilik printsiplerine mas keliwshi isenim hám qaraslardi qáliplestiriw;
- ana-Watanģa muhabbatti, sotisla iskerlikti qáliplestiriw, juwapkershilik, dosliq sezimin, hadalliq, miynet súyerlikti tárbiyalaw.
Demek, joqarida keltirilgen sipatlardi qáliplestiriw ósip kelatirģan jas áwladti tárbiyalaw waziypasiniń bárshe táreplerin qamtip alalmaydi, biraq tárbiyashi solarģa tiykarlanip balalardi keleshektegi erkin turmisqa, miynetke tayarlaw jumisin belgili maqset penen nátiyjelirek ámelge asiriwi múmkin. Birinshi Prezidentimiz I.A. Karimov óziniń «Ulli keleshegimizdiń huquqiy kepili» ati risalasinda sonday jazadi: «tárbiyashi – ustaz boliw ushin basqalardiń aql-erkin ósiriw, aģartiwshiliq ziyasinan bahramand qiliw, haqiyqiy puqara etip jetilistiriw ushin, aldi menen, tárbiyshiniń ózi mine sonday ulli páziyletlerge iye boliwi kerek». Demek, bala shaxsin qáliplestiriwde tárbiyashi ayriqsha áhmiyetke iye. A’sirese, oniń hár bir balaniń shaxs sipatinda qáliplesiwinde juwapkershiligin talap etedi. Soģan kóre, tárbiyashi balalarģa kúndelik turmisqa, oyinlarģa, shiniģiwlarģa, birgelikte miynet xizmetinde, olar menen bolatuģin qarim-qatnasqa, sáwbette órnek, úlgi boliwi, balani hár tárepleme diqqat penen úyreniwi, oniń jeke ózgeshelikleri, qábiletlerin biliwi, pedagogikaliq nazakatin kórsetiwi, balalardiń minez-qulqi, jumis nátiyjelerin haqqaniy bahalaw hám olarģa óz waqtinda járdem kórsete aliw hámde shańaraqliq jaģdayi menen qiziģiwi zárúr esaplanadi. Tárbiyashi hám oniń shaxsi haqqinda oyshillarimiz kóplep pikirler bildirgen. Bul orinda Nawayiniń «Insan zebi ziyneti bilim hám ádebi. Bulardi shágirtlerge sińdirilgen ustazlarģana shin ustazlar esaplanadi» - degen hikmetli sózlerdi eslep ótiw kipayadir.
Belgili bir jas dáwirine tán bolģan anatomik, fiziologiyaliq hám psixologiyaliq ózgeshelikler jas ózgeshelikleri dep ataladi. Mine usi jas ózgesheliklerin esapqa alģan halda tálim hám tárbiya jumisi shólkemlestiriledi. Sonda bala rawajlaniwina tárbiya tásiri kúshli boladi.
Balalardiń tárbiyasina duris jandasiw, oni jetiskenlikli oqitiw ushin bala rawajlaniwindaģi túrli jastaģi dáwirlerge tán ózgesheliklerdi biliw hám oni esapqa aliw zárúr. Sebebi, bala organizmniń ósiwide, rawajlaniwida, psixikaliq rawajlaniwida túrli jas dáwirlerinde hár túrli boladi. Abu Ali ibn Sino, Yan Amos Komenskiy. K.D.Ushinskiy. Abdulla Avloniylar da balani tárbiyalaw zárúrligin uqtirip ótken.
Balaniń ózine tán ózgeshelikti esapqa aliw júdá quramali. Sebebi bir jastaģi balalar da psixikaliq jaqtan túrlishe boliwi múmkin.
Máselen, kóriw hám esitiw qábileti, iskerligi, tez túsiniw, tómen pikir júritiwi, basliģi, kóp sóyleytuģin yaki kem gápligi, jalqaw yaki tirisqaqliģi siyaqlilardi tárbiyashi olardi biliwi zárúr.
Balaniń individual – ózine tán ózgesheligin biliw ushin temperamanttiń uliwma tiplari hám balaniń ózine tán ózgesheligin úyreniw tipleri hám balaniń ózine tán ózgesheligin úyreniw uslubin biliw zárúr. Temperament - lotincha "temperamentum". Yaģniy "bólimlerdiń bir-birine múnásibeti" mánisin ańlatip, shaxstiń individual psixologiyaliq ózgeshelikleri jiynaģi.
Soniń menen, túrli jas dáwirleriniń ózine tán rawajlaniw nizamliqlari da bar. Mektepke shekemgi jastaģi balaniń fizikaliq hám psixikaliq kamalati shártli ráwishte tómendegi dáwirlerge bólinedi:

• 
  gódeklik (l jasqa shekem);
  
• 
  erte jas (1-2 jas);
  
• 
  erte jas topari (2-3 jas);
  
• 
  kishi jas (3-4 jas);
  
• 
  orta jas (4-5 jas):
  
• 
  úlken jas (5-6 jas);
  
• 
  mektepke tayarlaw dáwiri (6-7 jas)