Balalar qabilieti ham jaslar qabilietin rawajlandiriw usillari

BaLALAR qabilieti ham jaslar qabilietin rawajlandiriw usillari
Psixologiya pán retinde jańa bolıwına qaramay, onıń quramı
mudami insanlardı qızıqtirib kelgen. Sebebi, psixologiya - bul biziń
turmısımızdıń hám ol mudamı, hár qanday, hár qayda biz menen. Sonıń
ushın pánni túrli máseleleri maydanınan az sonda da anıq
jantasıwlar bar shıǵar. Bul erda, iqtidor mashqalası da shette
qalmaydı. Bunnan bir neshe 10 jıl aldın S. L. Rubinshteyn: " Intalıkni
uyreniwshi kóplegen jumıslar bar. Biraq, alınǵan nátiyjeler bul jumısqa
sarplanǵan waqtın oqlamaydi. Bul kóplegen izertlewlerdiń nadurıs
ekeni hám olarda qollanılǵan metodikalardıń qaniqarsiziligi menen
tusintiriledi", dep jazadı. Ótken kóp jıllar dawamında bul
mashqala maydanınan kóplegen teoriyaler jaratıldı. Mashqalanıń
aktuallıǵı hám áhmiyeti sonda, intalı balalar menen " ápiwayı"
balalar sıyaqlı emes, olardan ayrıqsha túrde islew kerek-ki, bul
olardaǵı qábiletlerdi jáne de rawajlanıwı menen baylanıslı bolsın.
P. v. Tyulenev intalı balalar mashqalasın aktual ekenin anıq
kórsetip bergen: "... bul mashqalanı sheshiw balanıń keleshegin
hám shańaraqtıń baxtini belgilep beredi. Ata-analar haqıyqattı biliwin
istamaydi hám ol jasırılǵan bolıwına qaramay olar haqıyqattı biliwleri
zárúr". Iqtidorni anıqlawdan maqset intalılıqtıń keltirip
shıǵarıwshı faktorların úyreniw, intalı balalardıń psixologiyalıq,
jeke qásiyetlerin úyreniw hám de intalı balalar menen
islewdiń jol jol-joba hám quralların iyelew. Intalı balalar hám
olardıń psixologiyalıq qásiyetleri, qábilet, iqtidor, talant
túsinikleri haqqında maǵlıwmatlar rezervin beriw hám de olardı
shaxsda qáliplesiwi boyınsha teoriyalıq hám ámeliy bilimler beriw kerek.
Intalı balalar hám uqıplı jaslar menen islew metodikası
tómendegilerdi inabatqa aladı :
- qábilet túsinigin mazmunın hám de onı shaxsda
qáliplesiwi haqqında bilimler rezervine ıyelew;
-qábilet, talant, iqtidor túsiniklerin mazmunın biliw;
- balalar iqtidori haqqındaǵı teoriyalerdi úyreniw;
- intalı balalardı psixologiyalıq qásiyetlerin boyınsha teoriyalıq
hám ámeliy bilimlerge ıyelew;
- iqtidorilikni kelip shıǵıwına tásir etiwshi faktorlardı haqqında
maǵlıwmatlarǵa ıyelew;
- intalı balalar menen islewdiń jol-joba, usıl hám quralların
iyelew.
Intalı balalar menen islewde psixologlar iqtidorning
dúzilisin belgileytuǵın tiykarǵı faktorlardı biliwleri kerek. Bular
tómendegiler:
- ulıwma intellektuallıq yamasa intellektual qábiletlerdiń joqarı dárejesi;
- biliw motivınıń dominantligi — basqa motiv túrlerinen
ústinligi;
- jańa predmetler, wazıypalar, waqıya-qubılıslarǵa dus kelip,
mashqalanı qoyılıwı hám sheshimin tabıwda dóretiwshilik aktivliktiń kórinetuǵın
bolıwı. Iqtidorning erte kórinetuǵın bolıwı eki jastan altı jasqa shekem
baqlanadı. Bunday balalar eki-úsh jastan oqıwǵa ıntıladılar, uchto'rt jasda oqıwdı hám sanawdı biladilar, bes-altı jasda sózlerdi
hám onsha úlken bolmaǵan gáplerdi jaza aladılar. Mektepge shekem jas
dáwirinde intalı balalar basqalardan intellektning rawajlanıw
dárejesi menen ajralıp turadılar. Ózleriniń júdá aktivligi, kóplegen soraw
beriwleri, qızıǵıwshılıǵı, úlkenlerden alatuǵın maǵlıwmattı ańsat
eslep qalıwı hám qayta aytıp bere alıwı menen birge, bay oyda sawlelendiriwge
iye esaplanadılar. Intalı balalar kóbinese túrli esap -kitaplarǵa
qızıǵadılar, qosıq yamasa ertekler to'qiydilar, muzıka ásbapların
shaladılar, shaxmat oynaydılar, súwret sızadılar, qosıq aytadılar hám
raqsga túsediler. Etti jastan on jasqa deyingi dáwirde balalar
kóbinese kolleksiya jıynawǵa (markalar, medallar, ardaqlı
mul'tfil'm hám kino qaharmanlarınıń súwretleri hám hok... ), qaǵaz,
aǵash hám basqa materiallardan túrli predmetlerdiń joybarların
soǵıwǵa qızıǵadılar. Intalı balalar 3 jastan 5 jasqa shekem barlıq
belgisiz bolǵan zatlarǵa hám jańalıqlarǵa salıstırǵanda ǵárezsiz
túrde juwap izlewde aktivlik kórsetip, úlkenlerge túrli sorawlar
berediler. Bul sorawlarǵa berilgen juwaplar arqalı átirap álemdi, waqıyahodisalarning sebep hám aqıbetleriniń baylanıslılıǵın tusinip jetediler, jeke
hatti-háreketlerin sanalı túrde basqara aladılar. 3-jaslı balaǵa
tán bolǵan hislatlar:
1. Sóylewi mánis tárepinen bir-birine baylanısqan sózlerden ibarat.
2. Oyında rolga kiredi.
3. Shar, alma hám basqa predmetlerdi chiza aladı.
4. Ózi sheshinip kiyina aladı.
5. Kubiklarni bir-biriniń ústine qoya aladı.
6. Tayanshsiz tekshelerden ózi kóterilip, tusha aladı.
7. 4 jaslı balalar bolsa, óz múmkinshiliklerin real bahalay aladılar.
Lekin, 4-5 jaslı balalar ele jeke qásiyetlerin aqıl etiwge
hám bahalawǵa ılayıq emesler, sonıń menen birge ózleri haqqında málim bir
juwmaqtı bere almaydılar. Óz-ózin ańǵarıw uqıpı úlken bog'cha
jasında rawajlanıp, aldın ol qanday bolǵanı hám keleshekte qanday
bolıwın pikirlab kóriwge háreket etediler. Bog'cha jasındaǵı balalar
shaxsınıń qáliplesiwine kóre, bul dáwirdi 3 basqıshqa ajıratıw
múmkin:
birinshi dáwir — 3- 4 jas aralıǵinda bolıp, emotsional tárepten
óz-ózin basqarıwdıń bekkemleniwi menen baǵlıq bolıp tabıladı;
ekinshi dáwir — 4- 5 jastı shólkemlestirip, etikalıq óz-ózin
basqara alıw menen baylanıslı ;
úshinshi dáwir bolsa, jeke ıskerlik hám isbilermenlik
qásiyetlerin qáliplesiwi menen xarakterlenedi.
Sol sebepli de mektepge shekem jasındaǵı bala shaxsın izertlew
qılıw júdá quramalı process bolıp tabıladı, sebebi kóplegen shaxstı izertlew
metodları, úlken jaslı adamlarǵa mólsherlengen hám balanı óz-ózin
analiz qılıw múmkinshiliklerine tiykarlanmagan. Bunnan tısqarı
psixodiagnostika járdeminde úyreneladigan shaxs sapaları
mektepge shekem tárbiya jasında tolıq qáliplespegen hám biyqarar bolıp tabıladı.
Balalar psixodiagnostikasi ixtiyorida tek arnawlı proektiv metodlar
yaǵnıy balanı tabısqa erisiw motivları hám qáwipleniw jaǵdayların
úyreniw metodları bar bolıp tabıladı yamasa shaxs sapaların bahalawda
ekspert metodlarınan paydalanıw múmkin. Bunda balanı jaqsı
biletuǵın úlkenler, tárbiyashiler, ata-analar ekspert retinde maydanǵa
shıǵadılar. Tek áne sonday tárzde balanı shaxs sapalarına baha
bere alıw múmkinshiliklerine iye bolamız. Bilgenimizdey, intellektuallıq
testler adamdı intellektual iskerlikti rawajlanǵanlıq dárejesi hám olardı bólek
kognitiv protsesslarini (aqıl dıqqat, qıyal, yad, sóylew) bahalawda
qollanıladı. Tómende mektepge shekem jas daǵı balalardıń biliw
processleri, dóretiwshilik (kreativ) qábileti hám de balalarda iskerliginiń
qandayda bir salasındaǵı iqtidorni anıqlaw boyınsha bir qatar testler,
sonıń menen birge bul jas daǵı balalarda biliw processlerin
rawajlandırıw boyınsha shınıǵıwlar hám de ata-analar ushın
máslahátlar usınıs etiledi.
Orta ásirlerde batıs filosofiyasında logikalıq pikirleytuǵın izzetlengen
bolsa, biziń dáwirimizde mashqalanı sheshiwde jańalıqqa,
traditsiyaǵa tán bolmaǵanlıqqa umtılıw turmıslıq quramalılıqlardı shesha alıw qábileti
túsiniledi. Eger biz 4 jaslı balanı ǵárezsiz kitap oqıyotganini, 5
jaslı balanı mashinkada óziniń gúrrińlerin terayotganini, 9 jaslı
balanı joqarı matematika teńlemelerin sheshayotganini kórsek, olardıń
intalılıǵına shubha etpeymiz.
Sonday eken diagnostika ne ushın kerek óytkeni, tańlanıwlardı
tastıyıqlaw ushın emes-ku. Esten shıǵarmaw kerek, bala daǵı iqtidorning
kórinetuǵın bolıwı ushın arnawlı bir sharayat kerek hám olar boyınsha eń
ornıqlıı - iqtidorni bahalay alatuǵın, kóre alatuǵın, onı kórinetuǵın
etiwge járdem beretuǵın insan bolıp tabıladı. Bul dáslepki balalıq dáwirinen zárúrli
orınǵa iye esaplanadı. Eger bala erte óz tilinde gápira baslasa (gu-gu, ga-gu),
qızıǵıwshı bolsa, ortalıqtı aktiv úyrense, lekin bul umtılıwlar
kengaymasa, toqtap qalsa, bul ádetde erte kórinetuǵın bolǵan
iqtidorning rawajlanmayotganidan dárek beredi. Bunday hallar
mektep jasında da keshiwi múmkin. Sonday eken, bala iqtidori haqqında
sóylegende tek ǵana iskerlik nátiyjelerine ol yamasa bul tarawdaǵı
jetiskenliklerine qaramaslik kerek, sebebi intalı balalardıń óz
qábiletin kórinetuǵın qılıw ushın múmkinshilik bolmaǵan bolıwı múmkin.
Sol sebepli de intalı balalardı izlew, olardıń individual
jas, jeke qásiyetlerin psixodiagnostika qılıw zárúr. Hár
qanday tarawdıń sıyaqlı psixodiagnostika da joqarı ilmiy tájriybeni talap etedi.
Házirde psixodiagnostika mektep ámeliyatına keń kirip
baratırǵanlıǵı sebepli onıń metod hám jol-jobaları menen oqıtıwshılar,
ata-analardı tanıstırıp barıw zárúr. Psixodiagnostika lotina sózden
alınǵan bolıp, shaxs individual -psixologiyalıq qásiyetlerin úyreniw hám
ólshew metodların islep shıǵıwshı tarawı bolıp tabıladı.
Bunday metodlar qatarına testlerdi kirgiziw múmkin. Dáslepki
testler bunnan bir neshe mıń jıllar ilgeri áyyemgi mádeniyatda
shınıǵıwur bolǵan. qarbiy, oficer, toplambegi bolıwǵa talaban bolǵan
barlıq testten ótkerilgen. Mısalı, áyyemgi indeyslarda úlken ayıw
juldızınan " ekilik juldızni" kóre alǵan kisi ańshılıqmenen
shuqullanishi múmkin bolǵan (kóz ótkirligine test). áyyemgi Kitayda
joqarı mámleket lawazımlarında islewge imtixon tapsırayotganlarning qar
biri qosıq jazıwdı biliwi kerek bolǵan (dóretiwshilik qábiletler testi). Túrli
sınaqlar járdeminde múnásipin tańlaw xalıq erteklerinde de óz hákisin
tapqan. Mısalı K. Gossining ataqlı ertagida Malika Turandot ózine
múnásip atastırılǵan qız tańlaw ushın 3 tabısıw beredi. Biraq,
psixodiagnostika ǵárezsiz pán retinde shet elde XIX-XX ásirlerde tán
alındı.