Balalardıń tilin ósiriw

2. Balalardı gúrriń etiwge úyretiwde paydalanılatuġın usıllar
Balalardı gúrriń etiwge úyretiwde arnawlı usıllardan paydalanıladı. Olardan tiyarġıların aytıp ótemiz:
1. Gúrriń úlgisin beriw usılı. Bunda qandayda buyımdı (predmetti) yaki waqıyanı janlı hám qısqa sáwlelendiredi. Bul usıl bir qansha jeńil usıl bolıp, tárbiyashı balalarġa nárse-buyım, súwret, waqıya haqqında tayar gúrriń aytıp beredi, balalar gúrrińdi tıńlap, óz gúrrińleri ushın mazmun tańlaydı, onıń kólemin, izbe-izligin belgilep aladı. Sonıń ushın da bul balalardı gúrriń etip beriwge úyretiwge járdem beriwshi tálim usılı bolıp esaplanadı. Úlgi balalardıń eliklewge sáykes bolıwı, yaġnıy kólemi kishi, pikirler izbe-iz bayan etiliwi, qatarlar qısqa hám grammatikalıq tárepinen durıs dúziliwi lazım. Máselen, tárbiyashı oyınshıqtı súwretlewge úyretiwde ózi bir oyınshıqtı alıp, bul haqkında sonday kórkem gúrriń dúzedi:
- Mine, bul ayıw. Ol qońır, jumsaq maqpaldan jasalġan. Onıń bas bóliminde eki kishkene qulaqları, eki qap-qara, dop-domalaq kózleri, tumsıġı bar. Tumsıġında bolsa murnı bar. Denesinde tórt ayaġı bar. Ayıw oyınshıġı bizge oynaw ushın kerek.
Balalar úlgi gúrrińnen jaqsı paydalanıwı ushın onıń teksti qısqa gáplerden ibarat bolıwı hám izbe-iz bayan qılınıwı kerek.
Gúrriń úlgisi basqa usıllarġa qaraġanda gúrriń etiwge úyretiw protsesin jeńillestiredi, balalar erisiwi kerek bolġan nátiyje kórsetip beriledi. Bunnan tısqarı, úlgi balalardıń gúrriń etiwleri lazım bolġan temanıń shámalap mazmunın, olardıń kólemin, izbe-izligin belgileydi.
Tárbiyashınıń úlgi gúrrińinen balalardı gúrriń etip beriwge úyretiwdiń dáslepki basqıshlarınan, sonday-aq, jańa wazıypa qoyılġanda yaki gúrriń etip bere almaytuġın balalarġa járdem beriwde paydalanadı. Tárbiyashınıń úlgi gúrrińin mazmunsız gúrriń etetuġın 1-2 bala tákirarlawı múmkin.
Úlgi gúrrińi usılınan shınıġıwdıń basında paydalanıw kerek. Onnan shınıġıw aqırında paydalanıw hesh qanday unamlı nátiyje bermeydi, sebebi balalar úlgi gúrrińine elikley almaydı, óz sózlerinde onnan paydalanıw imkaniyatına iye bolmaydı.
2. Gúrriń rejesin beriw usılı. Gúrriń rejesi 2-3 tiykarġı sorawdan ibarat bolıp, pikirdiń izbe-izligin hám mazmunıń belgileydi. Úlgi usılınan paydalanıp gúrriń etip beriw menen baylanıslı 2-3 shınıġıwdan soń gúrrińdi reje tiykarında sóylep beriwge úyretiw erkin, jetekshi usıllardan biri bolıp qaladı. Balalar gúrrińi hár qıylı bolıwı ushın tárbiyashı aldınnan tiykarġı hám qosımsha reje tayarlap qoyıwı kerek. Bir shınıġıw protsesinde sorawlardı almastırıw (jańalaw) balalar dıqqatın aktivlestiredi.
Máselen, mektepke tayarlaw toparı balalarına óz topar xanaların súwretlew ushın sháma menen tómendegi rejeni usınıs etiw múmkin:

1. 
   Xananı kim taza saqlaydı?
   
2. 
   Sen xananı jıynawda (tazalawda) qalay járdem bereseń?
   

5 jaslı balalar toparı menen dáslepki shınıġıwlarda, eger bala rejeden shetletse, onıń sózin bólmesten, aqırına shekem tıńlap turıw lazım. Biraq, áste-aqırın gúrrińniń tolıq yaki izbe-iz emesligin aytıp, basqa balalardı juwaptı toltırıwġa qaratıwımız kerek.
6 jasar balanıń gúrrińine dástúr Tálapların (olardıń maqsetke qaratılġanlıġı hám izbe-izligin) qoyadı. Sonıń ushın balalardı gúrriń rejesine ámel qılıwġa úyretiw kerek. Ásirese, bul súwret tiykarında gúrriń etiw hám óz tájiriybesinen gúrriń dúziwge tiyisli.
Tárbiyashı gúrriń etiwshiniń temadan yaki rejeden shetke shıġıp ketkenligin ózi kórsetip ġana qalmay, bálki balalardı dostısınıń gúrrińin qadaġalap barıwġa tartıwı kerek. (Házir ne haqqında gúrriń etip beriw kerek? Hámmege túsinikli bolıw ushın dáslep neni gúrriń etip beriw jaqsıraq?)
Gúrriń úlgisin beriw gúrriń etiwge úyretiwdiń eń jeńil usılı, gúrriń rejesin beriw usılı bolsa bir qansha qıyın. Bul usıl quramalı bolıwına qaramay, balalardı gúrriń etip beriwge úyretiwde keń tarqalġan zárúr usıl bolıp esaplanadı.
3. Rejeni jámáát bolıp dodalaw usılı. Reje tiykarında gúrriń dúziw hám onıń mazmunın bayıtıwdı jeńilletiw maqsetinde, rejeni jámáát bolıp dodalaw usınıs etiledi. Bul usıldan úlken hám mektepke tayarlaw toparlarında reje tiykarında gúrriń etiwge úyretiwdiń dáslepki basqıshında paydalanadı. Máselen, tárbiyashı balalarġa sonday jollama beredi: «Biz qalayınsha shóje baqqanımızdı aytıp beriń. Shójeler qay jerden payda boladı? Olardı qáytip baqtıńız? Shójeler úlken bolġanda, olar qanday boladı?»
Bul usıldıń áhmiyeti neden ibarat?
Gúrrińdi dúzgenge shekem tárbiyashı balalar menen birgelikte rejedegi ayırım sorawlardı dodalaydı, yaġnıy gúrriń mazmunınıń hár qıylı bolıw imkaniyatın kórsetedi. Rejedegi bir sorawġa (máselen, «Bala qanday kúshik tawıp aldı?») bir neshe bala ornında otırġan túrinde juwap beriwin usınıs etedi. Balanıń ornında otırġan túrinde juwap beriwi – bul ele gúrriń emes, al bir yaki bir neshe gáp. Gúrriń rejesin jámáát bolıp dodalaw usılı bolsa balalardıń belsendiligin janlandıradı, aktivlestiredi, balalardı quramalı protsess esaplanġan erkin gúrriń dúziwge úyretedi.