Balalardıń tilin ósiriw

Balalardi sóylep beriwge úyretiw
Sóylep bere aliw yamasa óz pikirin keń hám logikaliq baylanisqan formadan táriyplew balalardiń átiraptaġilar menen baylanista boliwinda úlken áhmiyetke iye.
Mektepke shekemgi jastaġi balalar óz kórgenlerin tińlawshilarġa bildiriwde qiyinshiliqlarġa dus keledi. Olardiń gúrrińleri hámme waqit da tińlawshilarġa túsinikli bola bermeydi. Buġan sebep balalardiń keń monolog qálpinde sóylewdi kem iyelegenıńde. Úlken gruppadaġi balalar óziniń pikirlerin úlkenlerge aytip beriwge umtiladi. Kórgenleri haqqinda sóylep beriwge bolġan zárúrlik payda boladi. Balalar mektepke shekemgi jastan baslap mektepte oqiw, miynet hám sotsialliq xizmetinde zárúr bolatuġin quramali sóylesiw uqipliliqlarin iyelewi kerek.
Balalardi sóylep beriwge úyretiw boyinsha baġdarlama Tálaplari.
Házirgi waqitta mektepke shekemgi tárbiya mekemelerine mámleketlik Tálaplar qoyilġan. Olardi orinlaw tárbiyashilar ushin májbúriy. Úlken jastaġi balalardiń baġdarlamasinda balalardiń iyelewi kerek bolġan sóylep beriw túrleri kórsetilgen.
1. Baqlaw hám qabil etiw waqtinda sóylep beriw.
2.Eske túsirip sóylep beriw.
3. Qayta sóylep beriw.
4. Súwrette berilgen nárse hám zatlar haqqinda gúrriń dúziw.
5. Tárbiyashi usinġan tema boyinsha gúrriń dúziw.
Olarġa tómendegishe Tálaplar qoyilġan.

Orta gruppa

1. Balalardiń gúrrińleri logikaliq baylanisqan hám túsinikli boliwi kerek.
2. Gúrriń qisqa boliwi kerek.
3. Gúrriń iláji barinsha óz betinshe boliwi tiyis.
Úlken gruppa
1. Gúrriń maqsetke qaratilġan boliwi tiyis.
2. Gúrriń izshil boliwi tiyis.
3. Úlken gruppalarda balalardiń gúrrińleri kólemi jaġinan úlken boliwi tiyis.
4. Gúrrińler dóretiwshiligi menen ajirailip tuwriliwi kerek.
5. Gúrrińler mustaqil, toliq mánili, monolog túrinde boliwi, yaġniy pedagoglar járdemshi hám qosimsha sorawlari menen bólinbesligi lazim.
Balalardiń gúrriń etiw túrleri.
Qayta sóylep beriw esitilgen shiġarmani tegis, kelistirip beriw bolip esaplanladi. Bala avtor tárepinen berilgen mazmundi aytip beredi. Tayar sóylew formalarinan, sózlerden, ibaralardiń izshiliginen paydalanadi.
Mazmuni jaġinan gúrrińler ekige bóliniwi múmkin:
1. Turmisliq waqiyalarġa tiykarlanġan faktli gúrrińler.
2. Dóretiwshilik gúrrińler.
Alti jasli bala óziniń qiyal etiw kúshi menen onsha quramali bolmaġan ertekti toqiy aladi.
Súwretli gúrriń etiw bul bir predmet, máselen, oyinshaq, kiyim yamasa hádiyseniń xarakterli belgilerin aytip beriw kiredi.
Syujetli gúrriń-bul qanday da bir waqiyani dóretiwshilik penen aytip beriw. Máselen , “Aġzam kúshikti qalay etip tawip aldi”.
Balalardi gúrriń etiwge úyretiw usillari.
Balalardi gúrriń etiwge úyretiwde arnawli usillardan paydalaniladi. Olardiń tiykarlari-tárbiyashiniń gúrriń etiw úlgisin aytip beriwi, gúrrińniń planıń dúzip beriwi, gúrrińdi bólimler boyinsha dúziw. Oniń planıń kollektiv penen birgelikte Tálqilaw, tárbiyashiniń sorawlar beriw, aytip turiwi hám balalardiń gúrrińlerin bahalaw usillari bolip esaplanadi. Tárbiyashi hár bir shiniġiw ushin bir yamasa eki usildi aniq etip tayinlaydi. Máselen, gúrriń etiw úlgisin aytip beriw hám planiń dúzip beriw.
Tárbiyashiniń gúrriń etip beriw úlgisi-bul didaktikaliq usil bolip, oniń járdeminde tárbiyashi balalardi basqalardan órken alip gúrriń etiwdi úyretedi.
Gúrriń etiw úlgisin beriw usili eń jeńil usil bolip esaplanadi, sebebi balalar tárbiyashiniń súwret, predmet, waqiyalar haqqindaġi sorawlarin, kórsetpelerin emes, al tayar gúrrińin esitedi.
1.Úlgi tuwridan-tuwri úyretiw usili bolip shiniġiwdiń basinda qollaniladi. Úlgi kólemi jaġinan onsha úlken bolmawi tiyis .
2. Gúrrińniń planıń beriw-bul gúrriń dúziwde ámel qiliw lazim bolġan eki úsh tiykarġi sorawdan ibarat. Tárbiyashi shiniġiwġa tiykarġi hám qosimsha sorawlarin tayarlaydi.
3. Plandi kollektiv penen birgelikte Tálqilaw-bul usil balalardi dóretiwshilik gúrriń etiwge úyretiwdiń birinshi basqishlarinda kóbirek qollaniladi. Tárbiyashi balalarġa tema hám plan beredi. Tema Ú Qiz pishiqti qalay tapti.
4. Bólimler boyinsha gúrriń dúziw.
Ádette bul usil mazmuni bólimlerge ańsat bólinetuġin súwretler menen islesiwde paydalaniladi. Súwretler menen islesiwde tárbiyashi aldıńan oni shártle túrde bólimlerge bóledi hám bir bólim ústinde sóylep beriwi lazim. Máselen, ĠPishiq balalari menenĠ gúrrińi.
5. Sorawlar beriw-bul keń tarqalġan usil. Lekin gúrriń etiwde ol ekinshi dárejeli roll` oynaydi. Sorawlar ádette juwap berip atirġan balaġa beriledi. Yamasa pútkil gruppa gúrriń tamamlanġannan soń toliqtiriw ushin sorawlar beriledi.
6. Aytip turiw usili-gúrriń etiw protsessinde balaniń aljasip ketpewi ushin soraw beriwdiń ornıńa sózdi aytamiz.
Aytip turiw yamasa tuwrilaw jeterli dárejede bálent dawista aytiliw kerek.
7.Balalardiń gúrrińin bahalaw-úyretiwshi usil bolip tabiladi. Soniń ushin ol shiniġiwdiń aqirinda emes, bálki shiniġiwdiń barisinda qollaniladi. hár bir balaniń gúrrińine baha beriw shárt emes.
Hár qiyli gruppalarda gúrriń etiwge úyretiw kishkene jastaġi balalardi monolog, dialog túrinde sóylewge úyretiw.

Kishkene jastaġi gruppa balalarin monolog túrindegi sóylewdshi rawajlandiriwda súwretlerdi paydalaniladi, balalar súwretlerdi shiniġiwlarda kóredi, kitaptan h.t.b. jerlerden kóredi.

Gúrriń etiwge baylanisli shiniġiwlardi ótkeriw usillari.
Sóylewdi rawajlandiriw shiniġiwlari, ásirese gúrriń etiw shiniġiwlari hár kúni ótkeriletuġin eki shiniġiwdiń birinshisi etip ótkeriledi .
Gúrriń etiw shiniġiwlari turaqli túrde ótkerilip bariladi. háptesine tórt mártebe ótkeriletuġin ana tili shiniġiwlariniń birewi gúrriń etiwge baġishlanġan boliwi tiyis.
Máselen, úlken gruppada minaday boladiÚ
1-ay
1-hápte-predmetti súwretlew
2-hápte-qayta gúrriń etiw
3-hápte-súwretti siziw
4-óziniń tájiriybelerinen gúrriń etiw
2-ay
1-hápte-súwretlew boyinsha didaktikaliq oyin
2-hápte-qayta gúrriń etiw
3-hápte-mayda súwretlerdi súwretlew
4-hápte eske túsirip aytatuġin súwretli gúrriń


Qosimsha sorawlar
1. Sóylep beriwdiń gúrrińnen parqi ne.
2. Qaysi shiniġiwlarda tárbiyashi balalardi sóylesiw tiline úyretedi.
3. Sáwbetke tayarlaniw hám oni ótkeriwge qanday tayarlaniw kerek.
4. Qaysi shiniġiwlarda tárbiyashi balalardi gúrriń etiwge úyretedi.
5.Balalar baqshasinda gúrriń etiwge úyretiwdiń qaysi usillari qollaniladi.


Úyge tapsirmalar
1. Balalarda duris sóylewdi rawajlandiriw metodikasi boyinsha bayanat jumisin tayarlaw.
2. Joqari oqiw ornıńda balalardiń sóylewin hám kórkem oqiwin rawajlandiriw metodikasi kursiniń waziypasi.


Ádebiyatlar .
1. Karimov I.A.Barkamol avlod-Ózbekiston taraqqietinıńg poydevori. T.1997 y.
2. Kadrlar tayerlashnıńg milliy dasturi. T.1997 y.
3. Maktabgacha tálim kontseptsiyasi. T.1992 y.
4. Ózbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi. T.1992 y.
5. Qaraqalpaqstan Respublikasi Konstitutsiyasi.N.1993j.
6. R.M. Qodirova Ózbekiston bolalar boǵchalari va maktablarida bolalarga 5-6 yoshdan boshlab rus tilida dialogik nutqni Órgatish. T., “Óqituvchi” 1993.
7. F.R.Qodirova. R.M. Qodirova. «Bolalar nutqini rivojlantirish nazariyasi va metodikasi». T., «Istiqlol», 2006.
8. D.R. Babaeva “Nutq óstirish metodikasi”T.: TDPU 2016yil. Óquv qóllanm