Balalardıń tilin ósiriw

1-TEMA. Balalardıń tilin ósiriw – oqıw páni.


JOBASI :
1. Ġárezsiz Ózbekstanimizdaġ tálim-tárbiya islerin jetilistiriw máseleleri.
2. Balalardıń tilin ósiriwdiń pán sipatinda júzege keliwi.
3. Joqari oqiw orinlarinda til ósiriw metodikasi kursiniń waziypasi.
4. Balalardıń tilin ósiriwdiń teoriyaliq tiykarlari (til, sóylew, sóylew xizmeti).


Tayanish túsinikler . Tálim-tárbiya, balalardiń sóylewi, sóylewdi rawajlandirniw metodikasi kursi, teoriyaliq tiykarlari, Kadrlar tayarlaw milliy dástúri, ġárezsizlik.

Ġárezsizlik-bul millettiniń ármani, arziwi, óz rawajlaniw jolin ózi tańlaw huqiqi. Mustaqillik-bul ózine beklik. Ġárezsizlik bul arziwlardiń ámelge asiwi. Ózbekstan óz arziwlarin ámelge asiriw ushin imkaniyatqa iye boldi. Balalardi jetilisken áwlad dárejesinde tárbiyalaw ushinda biz óz imkaniyatimizġa iye boldiq. Birinshi Prezidentimiz I.A.Karimov balalarimizdiń barkamal bolip jetilisiwi tuwrali bahali pikirlerin bildiredi. ”Har qanday millettiń teńligi, uliwmainsaniyat tariyxinda tutqan orni,abroyi hám dańqi tuwridan-tuwri óz perzentleriniń aqiliy hám fizikaliq jetiliskenligine baylanisli bolip tabiladi”.

Ġárezsiz Ózbekstanimizdiń gúllep, jasnawi ushin jetilisken kadrlar dárkar. Usi jetilisken kadrlardi tayarlaw keshe –búginnen emes, balaniń dúńyaġa kelgen kúnnen baslanadi. Balaniń jetik aqilli, sap deneli bolip jetilisiwi ġárezsiz mámleketlerimizdiń eń áhmiyetli tiykarġi waziypalarinan biri bolip qaliwi tuwrali Prezidentimiz 1995 jili fevral ayinda Ózbekstan Respublikasi Oliy Majlisiniń birinshi sessiyasindaġi bayanatinda keń turde aytip ótken edi.
”Ekonomikaliq hám siyasiy tarawlardaġi barliq reformalarimizdiń aqirġi maqseti, elimizde abadan turmis sharayatlarin shólkemlestirip bariwdan ibarat bolip tabiladi. Sonliqtan da ruwxiy jaqtan turaqli rawajlanġan insandi tárbiyalaw, tálim hám aġartiwshiliq islerin joqari dárejege kóteriw, milliy oyaniw ideyasin júzege shiġaratuġin jańa áwladti kamalġa keltiriw mámlekettiń eń áhmiyetli waziypalarinan biri bolip qaladi”.
Birinshi Prezidentimiz keleshek áwladtiń erteńi, keleshegi hám salamatliġi tuwrali pikirleri Ózbekstan Respublikasi Oliy majlisiniń sessiyasindaġi bayanatinda (Karimov I.A. Barkamol avlod orzusi.T.1999 y, 98-99 betlar). Jáne de tereń mazmunda bolip, balalardiń tálim-tárbiyasiń úyreniwge qaratiladi.
Til ósiriw balaniń jámiyetlik tariyxiy tájiriybeni ózlestiriwine baylanisli júdá quramali, kóp faktorli protsess bolip, ol tosattan júz bermeydi. Balalarda sóylewdi rawajlandiriwġa baylanisli jumislardi jaqsi teoriyaliq hám ámeliy tayarliqqa iye bolġan, ózinde balaġa bolġan jaqsi múnásiybetlerdi rawajlandira alġan kásip iyesi ġana shólkemlestiriwi hám ámelge asiriwi lazim.
«Balalardıń tilin ósiriw» kursiniń maqseti pitkeriwshilerdi mektepke shekemgi jastaġi balalarda awizeki tildi rawajlandiriw jumisina tayarlawdan ibarat.
Bul maqsette ámelge asiriw tómendegi waqiyalardi sheshiwdi názerde tutadi:
- Mektepke shekemgi jastaġi balalarda túrli jas basqishinlarindaġi tiliniń rawajlandiriw dárejesin kóre aliw hám túsiniw qábiletin rawajlandiriw;
- Bala tiline tásir kórsetiwdiń eń nátiyjeli jolin duris tańlaw hám balaniń tek jasin emes, sonday-aq oniń ózine tán ózgesheliklerin esapqa alġan halda óz-ara birgelikte háreket etiw hámde alinġan nátiyjeni analizlew;
- Balalar tiliniń túrli táreplerin rawajlandiriwdiń oniń usillari haqqinda bilimlerdiń ózlestiriliwin hámde olardiń didaktikaliq til sáwbetleri waqtinda qollana aliwlarin támiyinlew;
- Metodikaliq ádebiyatlardi kritik analiz qilġan halda mektepke shekemgi jastaġi balaniń tiline tásir kórsetiwdi ózine tán usillarin islep shiġiwġa háreketin marapatlaw. Kursti úyreniw protsessinde balalarda til ósiriw metodikasiniń teoriyaliq tiykarlarin, balalardi ana tiline úyretiwdiń psixolingvistikaliq, lingvodidaktikaliq tiykarlarin ózlestiriwleri lazim;
- Zamanagóy ana tili (ózbek, rus tili hám h.t.b. tiller) balalardi dáslepki jaslarinda hám mektepke shekemgi jasta sóylewdi rawajlandiriwdiń ózine tán ózgesheliklerin, ana tilin psixolingvistikaliq, lingovodidaktikaliq tiykarlarin biliw tiykarinda olardi ámeliyatta qollaniw usillarin ózlestiriw;
- Oqiw hám sóylewdiń logikaliq hám emotsionalliq obrazli logikaliq hám emotsionalliq obrazli kórinislerin ózlestiriwleri, kórkem shiġarmani analizlew hám oni atqara aliwdi biliw, balalarda sóylew xizmetin jolġa qoyiw kónlikpelerin arttiriw;
- Balalardıń tilin ósiriw tuwrali tálim beriw zamanagóy ana tili (ózbek, rus) kurslarinda balalar ádebiyati hám ádebiyattaniw tiykarlarina, uliwma balalar hám pedagogikaliq psixologiyaġa, mektepke shekemgi pedagogikaġa tayanadi.
Dástúrdi islep shiġiwda házirgi waqitta bar bolġan dástúrler, sońġi jillardaġi ilimiy izertlewler maġliwmatlari, tálim beriw tájiriybesin uliwmalastiriwshi materiallari hám avtordiń sinaw jumislari nátiájelerinen paydalaniladi.
Dástúr eki bólimnen ibarat:
1. Mektepke shekemgi jastaġi balalarda sóylewdi rawajlandiriw teoriyasi hám metodikasina tiyisli bilimler mazmuni.
2. Tárbiyashi balalarda til ósiriw ushin zárúr bolġan hám sol pedagogikaliq sharayatlarda olar menen birgelikte islesiw ushin qollanilatuġin kásiplik sheberlik jiynaġi.
Dástúr mazmuni hám oni ámelge asiriwdiń jetekshi ideyalari sipatinda tómendegiler shiqpaqta.
Baladaġi qábiletler hám oniń ózine tánligin túsiniw, oniń sóylewin rawajlandiriw ózgesheliklerin “jaqin keleshek” territoriyasina qarap baġdarlanġan halda esapqa aliw.
Pedagogikaliq qarim-qatnastiń bala menen emotsional` baylanis ornatiwġa, ol menen birge islewge baġdarlanġanliġi.
Mektepke shekemgi jastaġi balalardi arnawli tárizde sóylewge úyretiwdiń tiykarin kommunikativ tásir kórsetiwshi shólkemlestiriwi lazim bolġan sóylew xizmeti dúzilisi átirapinda ámelge asirilip atirġan dóretiwshilik protsess sipatindaġi rolin tán aliw.
Dástúrdi ózlestiriw mektepke shekemgi jastaġi balalarda sóylewdi rawajlandiriwġa kásiplik tayarliqti payda etiwdi támiyinleydi. Bul tómendegi 3 komponent tárizinde aniq kózge taslanadi.
-Motivatsiyaliq tayarliq
-Teoriyaliq tayarliq
-Ámeliy tayarliq
Tómendegiler balalarda sóylewdi rawajlandiriw boyinsha jumis baslaw ushin kásiplik tayarliq kriteriyalari bolip tabiladi.
Kursti úyreniw hám balalarda sóylewdi rawajlandiriw barisinda jumis alip bariwġa májbúriyatliliq penen qatnas jasaw.
Balalarda til ósiriwdiń ózine tán qásiyetleri sóylew xizmetiniń teoriyaliq tiykarlari, jáne hárekettegi sóylep rawajlaniwin diagnostika túrli táreplerin rawajlandiriw qurallari hám usillariniń qásiyetleri haqqindaġi bilimlerdiń balalar menen til quraminda mámlege kirisiw nátiyjelerin ózine say tárizde analizlew hám bahalawġa, bala tiline pedagogikaliq tásir kórsetiwdiń maqul sistemasin tańlaw hám ámelde qollaniwġa uqipli boliw.
Tálimniń aktiv usillarinan, jańa pedagogikaliq texnologiyalardan paydalaniw, Tálabalarġa olardiń teoriyaliq hám ámeliy tayarliġin, sóylew mádeniyatiń, shaxstiń kommunikativ ózgesheliklerin esapqa alġan halda tásir etiw tárbiyashilardi tayarlawdiń úlgili sistemasi menen olardiń aldaġi xizmetiniń ózine tán dóretiwshilik xarakteri ortasindaġi qarama-qarmsiliqti joq qiliw, hár bir Tálabiniń óz dóretiwshilik qábiletin toliq kórsetiw qábiletin rawajlandiriw múmkinshiligin beredi.
Balalar baqshasiniń tárbiyashilari sheshiwshi tiyis bolġan máselelerden biri bul balalardiń sóylewine erisiw bolip tabiladi. Tuwri sóylew tińlawshilar ushin túsinikli bolġan mazmunli hám logikaliq sóylew bolip esaplanadi. Sóylewdiń mazmunliliġi bala turmisiniń mazmunliliġina baylanisli bolip tabiladi. Qiziġarli baqlawlar, tásir aliwlar, keshinmeler hám pikirlerdiń baylaiġi balaniń sóylewin bayitadi. Aniq pikirlew ónimi bolġan túsinikle sóylewge jeterli toliq hám logikaliq sóylew menen erisiledi.
Mektepke shekemgi jastaġi balalardiń sóylesiw múnásibetleri eki formala ámelge asiriladi: dialog-sóylesiw, yaġniy juwap almasiw hám monolog-gúrriń, yaġniy tińlawshilarġa belgili dárejede keńirek maġliwmat beriledi.
Ekinshi kishkene gruppada Tálap bir qansha quramalasadi, shiniġiwlarda tárbiyashilardiń gáplerin tińlaw hám túsiniw, tárbiyashi shaqirġanda oniń sorawlarina juwap beriwdi qunt penen tińlaw hám ózi de soraw beriwge úyretiw ámelge asiriladi.
Balalarda bir-birewiniń juwaplarin tińlay biliwge hám oni toliqtiriwġa hám dúzetiw qábiletlerine tárbiyalanadi. Solay etip mektepke shekemgi dáwirde balalar sóylewiniń úlken jolin basip ótedi.
Tárbiyashiniń balaniń sóylewine tásir etiwi hár túrli bolip tabiladi.
Arnawli shólkemlestirilgen jobali sóylesiwler jeke hám kollektiv túrde boliwi múmkin. Kollektiv sóylesiwler kishkene hám úlken gruppalarda úlken áhmiyetke iye boladi. Olar balalardi bir-birine jaqinlastiradi, olardiń minez-qulqin qáliplestiredi.
Balalar sizġan súwretlerdi, kitaplardi birgelikte kóriw baylanisli qurali bolġan sóylewdi ósiriw usillarinan biri bolip tabiladi. Sóylesiwdiń ósiwinede ”Sem`yaġa”, ”Baqshaġa”, ”Maganizge”. Keyinrek, “Mektepke” siyaqli rolli oyinlar úlken áhmiyetke iye. Sóylesiwdi payda etiw shiniġiwlardi da alip bariladi.
Bunda sábetler, didaktikaliq oyinlar, súwretler menen islesiw úlken rol oynaydi.
Sáwbet
Mektepke shekemgi jastaġi balalar menen tárbiyaliq jumislar alip barġanda sáwbet úlken orindi tutadi. Sáwbet tárbiyalawshi bilim beriwdiń basqa metodlari menen birge balalardi tárbiyalaw hám olarġa konkret tálim beriwdiń waziyplaarin sheshiwde jaqinnan járdem beredi.
Mektepke shekemgi jastaġi balalardi átirap penen tanitiriwda nárselerde hám zatlardi baqlaw, kóriw, esitiw, dám seziw, iyis seziw imkaniyatin beriw arqali ámelge asiriladi. Baqlaw protsessi menen birge baratuġin sóylew seziw tájiriybesinen túsinip aliwġa járdem beredi. Baqlaw hám ekskursiyalar dawaminda bayip baratuġin seziw, qabil etiw, kóz-qaraslardi aniqlaw, tereńlestiriw, sistemalastiriw zárúr.
Úlken gruppalardiń balalarin ana sháhári menen tanistiriwda tárbiyashi kósheler, parkler, maydanshalar h.t.b. Jerge ekskursiyalar shólkemlestiredi. Ana sháhári tuwrali oqip beredi hám sáwbet ótkeredi.
Sáwbet arqali tárbiyashi balalardiń baqlaw, ekskursiya dawaminda toplaġan tájiriybelerin sistemalastiradi hám bekkemleydi.
Sáwbettiń soraw-juwap xarakteri balalarda sóylew uqipliliqlariniń payda boliwina járdemlesedi.
Sáwbet dep, tárbiyashiniń gruppadaġi hámme balalar menen qandayda bir teme ústinde shólkemleskenlik túrli sóylesiwine aytiladi.
Sáwbettiń temasi balalar jasina tuwri hám qiziġarli boliwi hám sotsialliq turmisizdaġi waqiya hám hádiyselerdi sáwlelendiriwi kerek. Máselen, “Biziń baqshámiz”, “Ózbekstanniń bayramlari” h.t.b.
Ásirese balalardiń miynetleri súwretlengen gúrrińler úlken pedagogikaliq áhmiyetke iye. “Biz anamizġa qanday járdem beremiz?”.
Sáwbet dawaminda tárbiyashi balalardiń kórgen bilgenleri tuwrali tálim beredi. Máselen, balalar quslardi baqlap, olardiń uship ketetuġin hám uship ketpeytuġinliġin biledi. Mine, bul tuwrali tárbiyashi gúrriń ótkerip beredi. Sáwbetti ótkermesten aldıń tárbiyashi aldıńan plan dúzedi. Sáwbettiń temasi, oniń mazmuni balalardiń jasina, olardiń psixologiyaliq ózgesheliklerine say keliwi tiyis.
Sáwbette paydalanatuġin tiykarġi usil bul soraw beriw bolip esaplanadi. Sorawlardi hár túrli gruppalarġa ajiratiw múmkin.
1. Predlmettiń ati, oniń xarakterli bólimlerin aniq aytip beriwshi bul ne, bul kim, qansha h.t.b. sorawlar beriw kerek.
2. Waqiyalar arasinda áhmiyetli baylanislardi aniq aytip beriwge járdemlesiwshi ne ushin, nege degen sorawlardi beriw kerek.
3. Balalardi klassifikatsiyalawġa úndewshi sorawlar. Siz qanday quslardi bilesiz.
4.Obiektlerdi salistiriwshi sorawlar. Máselen, “Tramvay trolleybusdan nesi menen pariqlanadi”, “Pomidor qiyardan nesi penen pariq qiladi”.
5. Sorawlar tiykarġi, járdemshi hám eske túsiriwshi sorawlarġa bólinedi. Eger balalar tiykarġi sorawlarġa juwap beriwge qiynalsa, pedagog járdemshi sorawlardan paydalaniwi tiyis.
Sáwbette oyin hám emotsional xarakterge usillardan paydalaniw múmkin. Bul usillarġa úlken bolmaġan awizeki oyinlar, oyin shiniġiwlari, jumbaqlar, kórkem shiġarmalardi tińlaw, muzika tińlaw kiredi.
Hár bir sáwbette kórgizbeli qurallardan, úlken súwretlerden, tábiiy buyimlardan paydalaniw múmkin. Sáwbettiń aqirinda álbette juwmaq shiġariladi.
Aziq awqat haqqindaġi sáwbet (úlken gruppa).
Baġdarlamaniń mazmuni: balalardiń yadıńda awqatlardiń atlarin bekkemlew, olarġa aziq-awqatliq ónimler tuwrali túsinikler beriw.
Tayarlaw gruppasi menen ana sháhár haqqinda sáwbet ótkeriw múmkin.
1. Sáwbetti baslaw.
2. Qala nesi menen dańqli.
3. Sháhárdiń diqqatqa ilayiq jerleri.
4. Biziń qalada adamlar qay jerde dem aladi, balalar ata-analari menen qay jerde boladi.
5. Sáwbettiń aqiri. Ana sháhár haqqinda súwretlerdi kóriw hám klassifikatsiya etiw.
Quwirshaqlar menen didaktikaliq oyinlar shólkemlestiriw.
Sóylesiw ádebi balalar baqshasiniń kishkine gruppasinan baslap qáliplestirilip bariladi. Kishi jas bul dialog formasinda sóylew jasi bolip esaplanadi. Soniń ushin kishi jas gruppadariniń tárbiyashilari balalardi átiraptaġilar menen sóylesiwge úyretip bariw bolip tabiladi. Bul gruppalarda ballardiń sóylew aktivligi tiykarġi orindi iyelep oyin túrindegi shiniġiwlar ótkeriledi. Bunda tárbiyashi quwirshaqlar menen didaktikaliq oyinlar shólkemlestiriledi hám kishkene intsirovkalar ótkeredi. Oyin dawaminda quwirshaq atinan sóylewdi, balalarġa soraw beredi, aytip turadi, sózler tákirarlawdi soraydi h.t.b.
Egerde tárbiyashiniń sorawlarina shiniġiw waqtinda juwap beriwge tartinsa, oyin paytinda uyalmastan juwap qaytaradi. Quwirshaqlar menen oynalatuġin oyinlar quwirshaqti shómildiriw, oni shay, nan menen miynman etiw h.t.b.