Jobasi Quramali efirler. Quramali efirlerdin ximiyaliq ha’m fizikaliq qa’siyetleri. Quramali efirlerdin aliniwi ha’m qollaniliwi. Quramalı efirler dep

Jobasi

1.Quramali efirler.

2.Quramali efirlerdin ximiyaliq ha’m fizikaliq qa’siyetleri.

3.Quramali efirlerdin aliniwi ha’m qollaniliwi.

Quramalı efirler dep, karbon kislotalarınıń karboksil gruppasındaǵı
vodorod atomınıń qanday da bir radikalǵa almasıwınan payda bolǵan
birikpelerge aytıladı. Quramalı efirlerdi ulıwma halda tómendegishe kórsetiw múmkin:
Bul jerde R hám R’ uglevodorod radikallar, olar bir qıylı yamasa hár túrli bolıwı múmkin.
Nomenklaturası: Olardı atawda efirdi payda etken kislota atı jazılıp,
keyin radikal atına «efir» sózi qosılıp aytıladı. Sistematikalıq nomenklatura boyınsha quramalı efirlerdiń atı spirt
radikalı atı menen«oat»qosımshası qosılǵan kislota atınan kelip shıǵadı.
Mısalı:
Quramalı efirler hám karbon kislotalarınıń empirik formulaları bir
qıylı bolǵanı ushın olar klasslar aralıq izomer esaplanadı.
Quramalı eferler — organikalıq birikpeler. Quramalı efirlarde uglevodorod radikali organikalıq yamasa anorganik kislotalar radikallari menen kislorod atomi arqalı baylanısqan boladı. Quramalı eferlar tábiyaatda maylar hám vosklar retinde ushraydı. Fosfat kislota eferlari insan hám haywanlar organizminde elementlar almasiwi processlerinde áhmiyetli rol oynaydı.Efirler hám basqa barlıq kislota tuwındılarınıń gidrolizi kislotalı yamasa sıltıiy katalizni talap etedi. Kislota gidrolizi menen karboksilik kislotalar hám spirtler alınadı (teris esterifikatsiya reakciyası ), sıltıiy gidroliz menen karboksilik kislotalar hám spirtlerdiń duzları payda boladı. Quramalı eferlerdin’ kóbisi suwda erimey, organikalıq eritiwshilerde eriydi. Quramalı eferlarden miyweler iysi keledi. Tiykarınan, eterifikatsiya jolı menen alınadı. Quramalı eferler ushın sabınlanıw reaksiyası xarakteristikalı bolıp tabıladı. Spirt hám kislotadan efir payda bolıwı qaytar reaksiya esaplanadı. Duz birikpeleriniń payda bolishi Amidler neytral elementler bolıp tabıladı, sebebi ammiakning tiykarǵı ózgeshelikleri odaǵı vodorod atomini kislotalı qaldıq menen almastırıw nátiyjesinde zaiflashadi. Sol sebepli amidlardagi NH 2 toparı, isenimlerden ayrıqsha bolıp esaplanıw, onium kationini tek qıyınshılıq menen payda etedi. Biraq, kúshli kislotalar menen, amidlar suw menen ańsat bóleklenetuǵın Cl sıyaqlı duzlardı beredi. Basqa tárepden, amidlardagi NH 2 toparınıń vodorodı ammiak hám isenimlerge qaraǵanda metallar menen ańsatlaw almastırıladı. Mısalı, asetamid sınap oksidin ańsatǵana eritib, birikpe (CH 3 CONH) 2 Hg payda etedi. Usınıń menen birge, metall tuwındıların payda etiw processinde amid izomerizatsiyasi júz boladı hám payda bolǵan birikpe imidik kislota tuzining izomerik (tautomer) dúzilisine ıyelewi múmkin yaǵnıy gidrosiyan kislotası duzları menen uqsawlıq bar. Azot kislotasınıń tásiri Amidlar baslanǵısh isenimler sıyaqlı azot kislotası menen reaksiyaǵa aralasıp, karboksilik kislotalardı payda etedi hám azotni shıǵaradı : Sabunlanish Mineral kislotalar hám sıltılar menen qaynatilganda, amidlar suw qosıp, karboksilik kislota hám ammiak payda etedi: Galogenid alkillarning tásiri. Alkilgalogenidlarning amidlarga yamasa olardıń metall tuwındılarına tásirinde N-almastırılǵan amidlar alınadı: Fosfor pentakloridining tásiri. Fosfor pentakloridning amidlarga tásiri astında, xloramidlarańsat xlorid kislotaǵa bóleklenedi va imid xloridler Ammiak menen ekinshisi duzlar beriwi múmkin amidinlar;Ominlarga aylanıwı. Amidlarning kúshli qaytarılıwı menen birdey muǵdardaǵı uglerod atomlariga iye bolǵan baslanǵısh isenimlerdi alıw múmkin: Goffmanning reaksiyası. Gipogalit yamasa brom hám sıltınıń amidlerge tásirinde isenimler payda boladı hám karbonil toparınıń uglerod atomi CO2 formasında ajraladi` (A. Hofman). Reaksiyanıń barıwın tómendegishe ańlatıw múmkin: Oqıw qóllanbalarında bul reakciya mexanizminiń taǵı bir talqini ele da tez-tez ushraydı. Biraq, reaksiyanıń bul baǵdarı kemrek ishonarli, sebebi bólek payda boladı eki erkin elektron jupin alıp juretuǵın azot atomi menen. Bul mexanizmge, atap aytqanda, eger R radikali optikalıq aktiv bolsa, ol halda reaksiya nátiyjesinde rasemizatsiya etińmasligi menen qarsılıq etedi. Usınıń menen birge, hátte erkin radikal R - dıń qısqa múddetli bar ekenligi de optikalıq aktivlikti joytıwına alıp keledi. Ximiyalıq ózgeshelikleri. Nitro toparı eń kópden biri bolıp tabıladı kúshli elektrondı tartıp alıwshı ekilemshi spirtlerdiń ketonlarga oksidleniwi baslanǵısh spirtlerdiń oksidleniwinen de ańsatlaw bolıp tabıladı. Bul erda hasıldarlıq joqarı, sebebi, birinshiden, ekilemshi spirtlerdiń reaktivligi baslanǵıshqa qaraǵanda joqarı, ekinshiden, payda bolǵan ketonlar aldegidlarga salıstırǵanda oksidlanishga talay shıdamlı. Ukol hám terpenlar ceriyasida ekilemshi spirtlerdiń piridin menen xrom kislota kompleksi, sonıń menen birge, qapırıqetilformamiddagi xrom angidrid menen oksidleniwi ózin jaqsı tastıyıqladı. Jaqsı oksidleytuǵın qural, sonıń menen birge, asetondagi xrom angidrid bolıp tabıladı; ol kóp uglerod -uglerod baylanısına tásir etpesten to'yinmagan ekilemshi spirtlerdi oksidlew ushın isletiliwi múmkin. Tosıqlı spirtler ushın da sáykes keletuǵın jańa usıl sirke angidridinde qapırıqetil sulfoksid menen oksidleniw bolıp tabıladı. Tómendegi usılǵa kóre, reakciya eki fazalı sistemada ámelge asıriladı. Payda bolǵan ketonlar organikalıq erituvchi menen shiǵarıladı hám usınıń menen keyingi oksidlanishdan qorǵawlanad. Disaxaridlar- uglevodlar, molekulaları eki gidroksil toparınıń óz-ara tásiri sebepli bir-birine baylanısqan eki monosaxarid qaldıg'idan ibarat. Disaxarid molekulasın payda etiw processinde bir molekula suw bólinedi yamasa saxaroza ushın sol sebepli disaxaridlarning molekulyar saxaroza payda bolıwı fermentler tásirinde ósimlik kletkalarında júz boladı. Biraq ximikler jabayı tábiyaatda júz bolatuǵın processlerdiń bir bólegi bolǵan kóplegen reakciyalardı ámelge asırıw jolin taptılar. 1953 jılda frantsuz ximiki R. Lemieux birinshi ret saxaroza sintezini ámelge asırdı, onı zamanlasları " organikalıq ximiyanıń Everestni jawlap alıw etiw" dep atawǵan. Sanaatda saxaroza qumshekerqamish sherbetinen (quramı 14-16%), qant láblebinen (16 -21%), sonıń menen birge, Kanada shınar yamasa almurt sıyaqlı basqa ósimliklerden alınadı. Saxaroza shıyrın ta'mga iye bolǵan hám suwda jaqsı eriytuǵın kristallı element ekenligin hámme biladi. Qumsheker qamıs sherbeti quramında qumsheker dep atalatuǵın uglevod saxaroza bar. Nemis ximiki hám metallurgi A. Marggraf atı láblebinen qant islep shıǵarıw menen bekkem baylanıslı. Ol óziniń ximiyalıq izertlewlerinde mikroskoptan paydalanǵan birinshi izertlewshilerdińden biri bolıp, ol járdeminde 1747 jılda láblebi sherbetinde qumsheker kristallarini taptı. Laktoza - kristalli sut qumsheker, 17-asirdeyoq sutemizuvchilar sutinen alınǵan. Laktoza saxarozaga qaraǵanda kemrek shıyrın disaxarid bolıp tabıladı. Endi quramalılaw dúzılıwǵa iye bolǵan uglevodlar menen tanısamız -polisakkaridlar. Polisaxaridlar- joqarı molekulyar uglevodlar, olardıń molekulaları kóplegen monosaxaridlardan ibarat. Ápiwayılastırılgan formada ulıwma sxema tómendegishe ańlatılıwı múmkin: Endi polisaxaridlarning eń zárúrli wákilleri - kraxmal hám tsellyulozaning dúzilisi hám ózgesheliklerin salıstıramız. Formulası (C6 H10 O5) n bolǵan bul polisaxaridlarnin polimer shınjırlarınıń struktur birligi glyukoza qaldıqları bolıp tabıladı. Strukturalıq birliktiń (C6 H10 O5 quramın jazıw ushın siz glyukoza formulasınan suw molekulasın ayırıwıńız kerek. Tsellyuloza hám kraxmal ósimlik kelip shıǵıwı esaplanadı. Olar polikondensatsiya nátiyjesinde glyukoza molekulalarınan payda boladı. Polikondensatsiya reakciyası teńlemesin, sonıń menen birge, polisaxaridlar ushın gidrolizning teris procesin shártli túrde tómendegishe jazıw múmkin: Kraxmal molekulaları da sızıqlı, da tarmaqlanǵan dúzılıwǵa ıyelewi múmkin, tsellyuloza molekulaları tek sızıqlı bolıwı múmkin. Yad menen óz-ara tásirlashganda, kraxmal, tsellyulozadan ayrıqsha bolıp esaplanıw, kók reń beredi. Bul polisaxaridlar ósimlik kletkasında da túrli wazıypalardı atqaradı. Kraxmal rezervviy azıq statyası bolıp xızmet etedi, tsellyuloza strukturalıq, qurılıs funktsiyasın atqaradı. Ósimlik kletkaları diywalları tsellyulozadan ibarat. KANNISEROREAKSIYA, oksidleytuǵın -qaytarıwshı baslanǵısh spirtler hám karboksilik kislotalardıń payda bolıwı menen sıltı tásirinde aldegidlarning nomutanosibligi, mısalı : Nitrometan hám nitroetan eki metilolamin molekulası menen, joqarı nitroalkanlar bolsa tek bir molekula menen kondensatsiyalanishi múmkin. Reaktivlerdiń málim koefficientlerde p-tion geterotsiklikga alıp keliwi múmkin. baylanısıw, mısalı : óz-ara tásir menen. baslanǵısh nitroalkan eki ekvivalent baslanǵısh isenim hám artıqsha formaldegid menen Com payda etedi, eger reaktivler 1:1:3-com koefficientte alınsa aromatik nitro birikpeler p-tion yadrosına ańsatlıq penen kiredi. almastırıw hám talay qıyın, elektrof rayonında. almastırıw ; bunda nukleofil orto hám gewek pozitsiyalariga, elektrofil bolsa NO 2 toparına meta pozitsiyasiga jóneltiriledi. Tezlik turaqlısı nitrobenzolning nitrlanishi benzolnikidan 5-7 ret kishilew; bul m-dinitrobenzol payda etedi. Baslanǵısh nitroalkanlarning karboksillanishida CH 3 OMgOCOOCH 3 tásirinde a-nitrokarboksilik kislotalar yamasa olardıń efirlari payda boladı. Mono-nitrobirikmalarning duzları C (NO 2) 4 Ag yamasa sıltıiy metall nitritlari menen qayta islengende yamasa nitritlar sıltıiy ortalıqta (Ter Meer rayonı ) a-galo-nitroalkanlarga tásir etkende gem-dinitro birikpeleri payda boladı. Elektroliz. a-galo-nitroalkanlarning aprotik p-erituvchilarda, sonıń menen birge, Cl 2 nitro birikpelerin sıltıiy ortalıqta tazalaw yamasa nitro birikpeler duzların elektrooksidlash vic-dinitro birikpelerine alıp keledi: Nitro toparı janzatlardı kórsetpeydi. erkin radikal alkillanish yamasa aromatik arillanishga tásiri.jalǵanıw ; p-tion tiykarǵına alıp keledi. orto- hám para-almastırılǵan ónimlerge. NO2 toparına tásir etpesten nitro birikpelerin qayta tiklew ushın NaBH 4, LiAlH 4 tómen temperaturalarda yamasa THFdagi diboran eritpesinde qollanıladı, mısalı : Aromatik di- hám tri-nitro birikpeler, atap aytqanda, 1, 3, 5-trinitrobenzol turaqlı jaqtı reńli kristallar payda etedi. olar búydewdi aromatik menen kompleksler Komm.-elektronlardıń donorlari (isenimler, fenollar hám basqalar ). Aromatikni ajıratıp alıw hám tazalaw ushın picric tap one menen kompleksler qollanıladı. uglevodorodlar. Intermod. kúshli tıyanaqlı di- hám trinitrobenzollar (HO -, RO -, N - 3, RSO - 2, CN -, alipatik isenimler) reńli gidroksidi metall duzları retinde ajıratılǵan Meisen-heimer kompleksleriniń qáliplesiwine alıp keledi. Bul reaksiyalar ushın uyqas oksidleytuǵın elementlar xrom yamasa nitrat kislota, xrom qospası, marganets dioksidi yamasa selen dioksidi bolıp tabıladı. Xrom kislotası menen oksidleniw processinde spirt nukleofil túrde xrom kislotaǵa qosıladı, suw bólinedi hám xrom kislotasınıń efiri payda boladı (bul reakciyanıń birinshi basqıshı bolıp tabıladı, ol karboksilik kislotalardıń efirlarini payda bolıwına uqsaydı, qarang. Ekinshi basqıshda, itimal, ciklik ótiw jaǵdayınan ótedi, spirttiń a-vodorodı xromat qaldıg'iga, metall bolsa altı valentli jaǵdaydan tórt valentli jaǵdayǵa ótedi Baslanǵısh spirtler oksidlanganda, payda bolǵan aldegid karboksilik kislotaǵa keyingi oksidlanishdan qorǵawlanǵan bolıwı kerek. Mısalı, aldegidni reakciya qospasınan turaqlı túrde distillash múmkin: bul júdá múmkin, sebebi aldegidning qaynaw noqatı ádetde tiyisli spirttiń qaynaw noqatınan tómen boladı. Soǵan qaramay, dixromat menen oksidleniw waqtında aldegidlarning unumi kemnen-kem jaǵdaylarda 60% ten asadı. Sonısı itibarǵa ılayıqki, reaksiya tuwrı ámelge asırılǵanda, bir neshe uglerod -uglerod baylanısları derlik tásir etpeydi. Aldegidlar spirtlerdi suwlı neytral bixromat eritpesi menen qızdırıw nátiyjesinde de payda boladı, lekin tek benzil spirtleri jaqsı ónim beredi. Aldegidlardin’ joqarı jemisdorligini baslanǵısh spirtlerdi oksidlew arqalı alıw múmkin tert-butil kromat (neft efiri, benzol yamasa uglerod tetrakloridida) yamasa marganets dioksidi (aseton, neft efiri, uglerod tetraklorid yamasa suyultirilgan sulfat kislotada ). Bul reagentlar to'yinmagan hám aromatik aldegidlarni da jaqsı ónim alıw imkaniyatın beredi. Tómen Quramalı eferlar, tiykarınan, eritiwshiler (misali, etilatsetal), ortaları azıq-awqat sanaatında essensiyalar (misali, almurt essensiyasi) retinde qollanıladı. Sulfat kislota eferlari organikalıq sintezda, nitrat kislota eferleri — partlaytuǵın elementler (nitroglitserin) alıwda shiyki o’nim retinde qollanıladı. Karbon kislotalar spirtler menen óz-ara tásir ettirilgende quramalı efirlar payda boladı. Mısalı, sirke kislota menen etil spirtten katalizator (konsentrlangan sulfat yamasa xlorid kislota ) qatnasıwında quramalı efir — etilasetat alınadı. Quramalı efirlerdin ulıwma formulası: R—S—O—R’, bunda R hám R’ – uglevodorod radikallar. Quramalı eferlarni kislotalardıń gidroksididagi vodorodı ornın radikal alǵan tuwındıları retinde qaraw múmkin. Lekin qumırsqa kislotanıń quramalı eflrlarida radikal R o ‘rnida vodorod atomi boladı. Kislota menen spirtten quramalı efir payda bolıw reaksiyası eterifikatsiya (,, eter“ — efir) reaksiyası dep ataladı. Quramalı efirlerdin’ atı kóbinese qaldıqları, olardıń quramına kiretuǵın kislota hám spirtlerdiń nomiga efir sózin qosıp payda etiledi; olardıń atı duzlardıń atına uqsas payda etiledi. Quramalı efir suw menen reaksiyaǵa aralasıp, taǵı qaytaldan kislota menen spirtke aylanadı. Karbon kislotalar quramalı efirlarining kóbisi — suwda kem eriytuǵın suyıqlıqlar, lekin olar spirtte jaqsı eriydi. Quramalı efirlar molekulalarınıń dúzilisi o ‘ziga tán (olarda mısalı, gidroksil gruppalar joq bolǵanlıǵı sebepli vodorod baylanısıwlar bolmaydı hám spirtler hám de kislotalar ushın tán bolǵan assotsilalangan molekulalar da bolmaydı. Quramalı efirlar dep, karbon kislotalardıń karboksil efirlar toparı daǵı vodorod atomining qandayda bir radikalga almasınıwınan payda bolǵan birikpesi dep qaraw múmkin. Kópshilik quramalı efirlar organikalıq elementlardıń jaqsı eritiwshileri retinde isletiledi. Olardan mıywe essensiyalari tayarlawda da keń kólemde paydalanıladı. Ayırım quramalı efirlar medicinada isletiledi: izoamil-nitrit stenokardiya topılısların susaytiradi, etilnitrit sheke qan tamırların keńeytiredi. Quramalı eferlerdi atawda efirni payda etgen kislota atı jazılıp, keyin radikal nomiga “ efir “ sózi qosıp ataladı. Sistematik nomenklatura boyınsha quramalı efirlarning atı spirt radikali atı menen “ oat” qosımshası qosılǵan kislota atınan payda etinadi. Karbon kislotalar spirtler menen óz-ara tásiri nátiyjesinde quramalı efirlar payda boladı. Bunda katalizator retinde konsentrlangan sulfat yamasa xlorid kislotadan paydalanıladi. Kislota menen spirtten quramalı efir payda bolıw reaksiyası “ eterifikatsiya “ reaksiyası dep ataladı. Fizikalıq ózgeshelikleri : Quramalı efirlarning eń ápiwayı wákilleri suwdan jeńil, jaǵımlı iyisli,chuvchan suyıqlıqlar bolıp tabıladı. Angidrid (grekshe “an” – biykar qosımshası hám hydor – suw) – qandayda bir elementtiń kislorod menen birikpesi. Metall emeslerdin’ hám birpara metallardin’ joqarı oksidleri angidrid bolıp tabıladı.