Teoriyaliq materiallar 1-tema. Finanslıq analiz pániniń teoriyalıq tiykarları

TEORIYALIQ MATERIALLAR

1-tema. Finanslıq analiz pániniń teoriyalıq tiykarları.

1. 
   Analizdiń zamanagóy basqarıwdaǵı roli, ornı hám áhmiyeti
   

Ekonomikanıń globallasıwı, integracion processler, innovacion jedellik hám kúshli báseki ortalıǵındaǵı talaplar esap-kitaplarǵa tiyisli pánler sistemasın da zamanagóy biznes qaǵıydalarına sáykes túrde jetilistiriwdi talap etpekte. Sebebi, mápler ústini sıpatında tán alınǵan bazar modeli aldın-ala anıq esap-kitaplar algoritmin, olardı bahalawdı hám tereń analitikalıq sheshimlerdi talap etedi¹.

XXI ásir – dúnya ekonomikasınıń jańasha qáliplesiw ásiri. Bul dúnya adamzattı, social-ekonomikalıq hám ruwxıy turmıstıń ózgeriwin, ekonomikalıq modellerdiń transformaciyasın, xalıq aralıq qatnasıqlardı, globallasıw hám jańa geoekonomikalıq qurılısınıń qáliplesiwin ańlatadı. Zamanagóy ekonomika aldın-ala tereń analitikalıq sheshimler tiykarında barqulla ózin jańalap barıwshı, tártipke salıwshı hám hár túrli risklerge tásirsheń quramalı sistemaǵa aylanıp barmaqta. Solay eken, ekonomikada, onıń makro hám mikro kólemdegi basqarıwında analizdiń roli, ornı hám áhmiyeti nede?

Makro kólemde analiz pán sıpatında qáliplespegen. Bunıń menen makro kólemde analiz ámelge asırılmaydı degeni emes. Onıń áhmiyetli tárepleri basqa pánler (ekonomika, makroekonomika, marketing, statistika hám t.b.) sheńberinde ámelge asırıladı. Mikro kólemde bolsa analizdiń aldına bir qatar quramalı wazıypalar qoyıladı hám olardı sheshiw arqalı tómengi buwın bolıp esaplanǵan xojalıq júritiwshi subyektlerdiń finans-xojalıq iskerliginiń diagnozı qoyıladı.

Xojalıq subyektleriniń iskerligin úyreniw hám analizlew arqalı olardıń nátiyjeli iskerligin jolǵa qoyıw hám onı jetilistiriw imkaniyatların bahalawda, kárxananıń óndiris, kommerciya hám finans iskerliginen finanslıq resurslardıń kirisine hám olardan finanslıq jaǵdaydı jaqsılawda paydalanıw dárejelerine, báseki, finanslıq nátiyjelerdiń kútiliwin prognozlaw hám ekonomikalıq rentabellikti xojalıq iskerliginiń real imkaniyatlarınan kelip shıqqan halda asırıwdıń jolların belgilewge, finanslıq resurslardan jáne de nátiyjeli paydalanıwdıń is-ilajların belgilewge áhmiyet qaratıladı.

Finanslıq básekige hám durıs finanslıq siyasattı júritiwge kárxana paydasın maksimallastırıw, kapital quramın optimallastırıw hám onıń finanslıq turaqlılıǵın támiynlew, múlik iyeleri (qatnasıwshılar, shólkemlestiriwshiler), investorlar hám kreditorlar ushın finanslıq jaǵdaydıń ózine tartqıshlıǵın asırıw, kárxana basqarıwı boyınsha nátiyjeli mexanizmdi qáliplestiriw, sonday-aq, finanslıq resurslardı qamtıwda bazar mexanizminiń barlıq imkaniyatlarınan paydalanıw arqalı ǵana erisiw múmkin.

Óz náwbetinde, ekonomika subyektleriniń iskerligindegi erkinlik, nátiyjege iyelik, rawajlanıwdıń jańasha mazmunı basqarıwdıń pútkil bir sistemasın da jetilistiriwdi talap etpekte.

Búgingi kúnde kárxanalar aldında júdá keń imkaniyatlar ashılmaqta. Tek xojalıq júritiwshi subyektlerdiń jámááti, múlik iyeleri, investorlar ǵana emes, al pútkil bir mámleketler hám jámáátshilik sisteması da basqarıwdaǵı ózgeris hám rawajlanıwdan mápdar boladı.

Analiz – basqarıw iskerliginiń sapasın asırıw hám nátiyjeliligin támiynlewdiń áhmiyetli rıchagı sıpatında basqarıw qararların qabıllawdıń barlıq basqıshlarında qatnasadı.

Analizdiń zamanagóy formasında anıq wazıypalardı sheshiwde jetik professionallıq, ekonomikalıq-matematikalıq modeller, informacion texnologiyaları, quramalı analitikalıq sheshimlerge tayanıw kerek.

Analiz – xojalıq subyektleri iskerliginde obyektiv reallıqtı, processler, erisilgen nátiyjeler boyınsha real analitikalıq juwmaqlardı tayarlaw, anıq is-ilajlardı belgilew hám ámelge asırıwda insan faktorınıń da áhmiyetli ekenligin bildiredi.

Óz náwbetinde analiz:

- basqarıw procesin jetilistiriwge;

- basqarıw nátiyjeliligin asırıwǵa;

- basqarıw sapasın támiynlewge;

- básekige shıdamlılıqtı asırıwǵa imkan beredi.

Zamanagóy basqarıwda analiz – ilimler hám bilimler tarmaǵınıń da áhmiyetli buwını sıpatında xojalıq júritiwshi subyektlerdiń nátiyjeli iskerligin jolǵa qoyıw, joǵaltıwlardıń aldın alıw hám zıyansız islew, ekonomikalıq hám finanslıq jaǵdaydı jaqsılaw, risklerge shıdamlılıqtı asırıwdıń da áhmiyetli rıchagı sıpatında qaraladı.

Analizdiń básekiles ekonomikada, sheńberli keńligi jáne de kúsheyedi. Ásirese jáhán finanslıq-ekonomikalıq krizisleri sharayatında olardıń júzege keliwiniń makro hám mikro kólemdegi sebeplerin analizlew zárúrligi jáne de artadı. Sebebi, hár bir (ekonomikalıq, finanslıq, shólkemlestiriwshilik hám t.b.) processtegi ózgerisler sebep hám aqıbet, ishki hám sırtqı faktorlardıń tásirinde diagnozlanıwı hám sońǵı juwmaqlar menen túsindiriliwi kerek.

Pán qáliplesiwiniń dáslepki kórinisleri áyyemgi dáwirlerge barıp taqaladı. Atap aytqanda, onıń dáslepki derekleri Konfuciylik táliymatına, Áyyemgi Greciyadaǵı Ksenofot, Aristotel, Áyyemgi Rimdegi Varroon, Sanekalar tárepinen jazıp qaldırılǵan dereklerge barıp taqaladı.

Orta ásirlerde analizge tiyisli dereklerdi ekonomikalıq teoriya pániniń quramında makro hám mikro ekonomikalıq analiz sheshimlerden paydalanılǵanlıǵın kóriw múmkin (Antuan Monkret, U.Petti, D.Rikardo, A.Smit, S.Sismondi hám basqalar).

Zamanagóy ekonomikalıq analiz pániniń júzege keliwin hám rawajlanıwın alımlar kóbinese buxgalteriya esabı, qadaǵalaw, audit pánleriniń júzege keliwi hám rawajlanıwı menen baylanıstıradı.

Buxgalteriya esabı, audittiń pán sıpatında qáliplesiwi hám rawajlanıwı da ekonomikalıq, finanslıq analiz pániniń payda bolıwında áhmiyetli túrtki boldı dep aytıw múmkin.

Onıń qáliplesiwi hám rawajlanıwına tiyisli dereklerde italyan matematigi Luka Pacholidiń (1445-1517) «Schyotlar hám jazıwlar haqqındaǵı traktatı» óz aldına orın tutadı.

Analiz pániniń pán sıpatında qálipleskenligine onsha kóp waqıt bolmadı. Oǵan tiyisli basıp shıǵarılǵan fundamental derekler XX ásirdiń 20-30-jıllarına kelip ǵana baspadan shıǵarıla baslandı.