Teoriyaliq materiallar 1-tema. Finanslıq analiz pániniń teoriyalıq tiykarları

2-Tema. Finanslıq analizdi shólkemlestiriw hám maǵlıwmat derekleri
2.1. Finanslıq analizdi shólkemlestiriw, ótkeriw, juwmaqlardı qáliplestiriw tarawındaǵı qatnaslardı tártipke salıwdaǵı normativlik tiykarlar

Finanslıq analizdiń metodologiyalıq tiykarları normativ hújjetler tiykarında islep shıǵıladı hám ámelge asırıladı. Buxgalteriya esabı hám auditti jolǵa qoyıw hám júritiwde ámel etiletuǵın barlıq normalar (Nızamlar, standartlar, kórsetpeler, buyrıqlar, tártipler) analiz ushın da áhmiyetli bolıp esaplanadı. Sonıń menen birgelikte analizdiń ózi ushın da bir qatar normalar belgilengen bolıp, olar xojalıq júritiwshi subyektlerdiń basqarıw zárúrliginen kelip shıqqan halda atqarıladı, ámelge asırıladı.

Finanslıq analizdiń ádette rásmiy hám rásmiy emes táreplerine áhmiyetli itibar qaratıladı. Rásmiy tárepler májbúriylik tártibinde, anıq normativ hújjetler tiykarında shólkemlestiriledi, júritiledi, Rásmiy emes táreplerdi basqarıwshılar, menedjerler óz maqsetlerinen kelip shıqqan halda ǵárezsiz belgileydi hám ámel etedi.

Rásmiy normativ tiykarlarǵa xojalıq júritiwshi subyekttiń finans xojalıq iskerligin analizlewdiń tómendegi tártiplerin kiritiw múmkin:

- xojalıq júritiwshi subyekttiń áhmiyetli nátiyjelilik kórsetkishlerin bahalaw;

- xojalıq júritiwshi subyekttiń ekonomikalıq bankrotlıǵın bahalaw;

- xojalıq júritiwshi subyekttiń kreditke uqıplılıǵın bahalaw;

Rásmiy emes táreplerinde úyreniletuǵın máseleler kólemi júdá keń sheńberde ámelge asırılıp, olardıń qatarına tómendegilerdi kiritiw múmkin:

- aktivler, kapital hám minnetlemelerdiń analizi;

- finanslıq turaqlılıqtıń analizi;

- tólemge uqıplılıq hám likvidliktiń analizi;

- jumıs hám bazar aktivliginiń analizi;

- pul aǵımlarınıń analizi;

- jeke kapitaldıń analizi;

- payda hám zıyanlardıń analizi;

- debitorlıq hám kreditorlıq qarızlardıń analizi;

- innovacion ónim hám iskerliktiń analizi;

- investiciyalıq iskerliktiń analizi;

- salıq tólemleri hám minnetlemelerdiń analizi;

- logistik analiz hám t.b.

Analizlewdiń metodologiyalıq tiykarları kóbinese normativ dereklerge tayanǵan halda dúzip shıǵıladı. Xojalıq subyektleri iskerligin ekonomikalıq analizlewdiń ámeldegi normalarına tómendegilerdi kiritiw múmkin:

Buxgalteriya esabınıń milliy standartları (BEMS);

«Kárxanalardıń finanslıq ekonomikalıq jaǵdayınıń monitoringi hám analizin ótkeriw kriteriyaların anıqlaw tártibi haqqında»ǵı Ózbekstan Respublikası Ekonomika ministrligi janındaǵı Ekonomikalıq bankrot kárxanalardıń jumısları Awqamınıń qararı;

«Mámleketlik úlesi bolǵan akcionerlik jámiyetler hám basqa xojalıq júritiwshi subyektler iskerliginiń nátiyjeliligin bahalaw kriteriyaların engiziw haqqında» Ministrler Kabineti qararı;

Finanslıq esabatlardıń xalıq aralıq standartları (FEXS). «Finanslıq esabattı tayarlaw hám usınıw ushın konceptual tiykar» dep atalǵan BEMS da finanslıq esabattıń maqseti sıpatında tómendegiler aytılǵan. «Finanslıq esabattıń maqseti xojalıq subyektiniń finanslıq jaǵdayı, iskerligi, finanslıq jaǵdayındaǵı ózgerisler haqqındaǵı maǵlıwmattı usınıwdan ibarat...»

Ózbekstan Respublikası Ministrler Kabinetiniń «Mámleketlik úlesi bolǵan akcionerlik jámiyetleri hám basqa xojalıq júritiwshi subyektler iskerligi nátiyjeliligin bahalaw kriteriyaların engiziw haqqında»ǵı qararında tómendegi kórsetkishlerdi bahalawdı usınıs etiledi.

1. Nátiyjeliliktiń tiykarǵı kórsetkishleri: kárxananıń payızlar, salıqlar hám amortizaciya summası shegirilgenge shekem paydası; qárejet hám dáramatlardıń óz-ara qatnası; tartılǵan kapitaldıń rentabelligi; akcionerlik kapitalınıń rentabelligi; investiciyalanǵan kapitaldıń rentabelligi; aktivlerdiń rentabelligi; tolıq likvidlik koefficienti; finanslıq ǵárezsizlik koefficienti; kreditorlıq minnetlemeleriniń aylanıwshańlıǵı; debitorlıq minnetlemeleriniń aylanıwshańlıǵı; qaplaw (tólemge uqıplılıq) koefficienti; dividend tólew koefficienti; debitorlıq minnetlemesiniń kemeyiw koefficienti.

2. Nátiyjeliliktiń qosımsha kórsetkishleri: tiykarǵı qurallardıń eskiriw koefficienti; tiykarǵı qurallardı jańalaw koefficienti; miynet

ónimdarlıǵı; fond qaytımı; óndiris quwatlarınan paydalanıw
koefficienti; energiya nátiyjeliligi (ónimniń bahası quramında energiya qárejetiniń úlesi); satılǵan ónim quramında innovacion ónimniń úlesi; innovacion iskerlikke qárejetlerdiń jámi qárejetler quramındaǵı salmaǵı; xızmetkerlerdi oqıtıw qárejetleriniń salmaǵı; kadrlar qonımsızlıǵınıń koefficienti; rejelestirilgen investiciya dástúriniń orınlanıw dárejesi; quwatlardı iske túsiriw koefficienti; rejelestirilgen eksport kóleminiń orınlanıwı.