Balalarda elementar matematıkani qáliplestiriw ” páninen kurs jumíSÍ Tema

2.2 Úlken toparda túrli oyınlardı shólkemlestiriw arqalı balalarga elementar matematıkanı úyretiw.
Kewilashar oyınlar, wáziypalar hám oyın-kúlkiler mektepke shekemgi jastaǵı balalarǵa matematıkanı oqıtıw ushın isletiledi. Ápiwayı kewil ashıw materialları balalardıń múmkinshiliklerin jáne unıversal qáliplesiw hám tárbiyalawdi esapqa alǵan halda belgilenedi. Atap ótiw kerek, kewilashar materiallar intellektual iskerlikti rawajlandırıw, matematıkalıq materiallarǵa qızıǵıwshılıq, balalardıń ardaqlı shınıǵıwların hám kewil ashıw, sananı rawajlandırıw, matematıkalıq qıyallardı keńeytiw hám tereńlestiriw, alınǵan bilim hám kónlikpelerdi birlestiriw, olardı jańa ortalıqta hám basqa iskerlik túrlerinde qóllaw shınıǵıwları ushın qollanıladı (N). v. Miklyaev, Yu. v. Miklyaev). Hár kúni, kúndelik turmısta hám oyınlarda bala matematıkalıq sheshimnen paydalanıwdı talap etetuǵın jaǵdaylarǵa dus keledi: quwırshaqlar ushın dástúrxan, teń bólingen smazali zatlar hám basqalar. " Bir neshe", " kóp", " kemrek", " kóbirek", " teń" sıyaqlı poziciyalarni biliw, jıynaqta nomerdi anıqlaw hám tańlaw qábileti talap etiledi. Birinshiden, úlkenler járdeminde, keyin balalar payda bolǵan mashqalalardı ǵárezsiz túrde sheshedi. Sonday etip, mektepke shekemgi jastaǵı balalar matematıkalıq hám baslanǵısh esaplaw processleri menen tanısadı. Mektepge shekem tálim mekemeleriniń ústin turatuǵın wazıypası mektepke shekemgi jastaǵı balalarda baslanǵısh matematıkalıq qıyallardı rawajlandırıw bolıp tabıladı. Matematıka daǵı programma matematıkalıq ideya hám qábiletlerdi, oylap shıǵarıwdı, intellektual iskerlikti, logikalıq pikirlewdi, yaǵnıy ápiwayı oy-pikirler qılıw, grammatık tárepten tuwrı sóylewdi qáliplestiriw hám rawajlandırıwǵa qaratılǵan. Oqıw materialınıń tabıslı rawajlanıwına erisiw ushın hár qıylı oqıtıw usılları, quralları hám texnikasınan paydalanıladı. Belgilengen maqset hám wáziypalar shınıǵıwlardı tańlawǵa, úyrenilip atırǵan materialdıń mazmunına, sabaqlardıń basqıshına hám balalardıń jasına tásir etedi. Házirgi dáwirde mektepke shekemgi jastaǵı balalarda matematıkaǵa tiyisli bilim qızıǵıwshılıqların qáliplestiriwge jańa jantasıwlar qollanıladı. Matematıkalıq quramdı ózlestiriwde balalardıń jas qásiyetleri asdı, mektepke shekemgi jastaǵı balalardıń matematıkalıq tayınlıǵına qoyılatuǵın talaplar asdı, social sharayatlar ózgertirildi, balalardıń tálim hám tárbiyasına munasábet ózgerdi. Mektepke shekemgi jastaǵı balalardı oqıtıw ushın hár qıylı texnologiyalar hám modellerden paydalanıw ushın matematıkalıq tálim programmaların tańlawda oqıtıwshılar úlken múmkinshiliklerge iye.
Úlken topar balalarına matematıkalıq san hám esaplawdi úyretiwde didaktikalıq oyın turler;

1. 
   “oyınshiqti al” Maqsed: predmettiatalgan sanına qarap esaplaw hám oni yadlawda tayarlaw, ten mugdardagi oyınshiqlardı tabiwdi úyretiw.balalarga qansha oyınshiqlar aytilsa, sonshasanawdi uyreniwin tusindiredi. Ol nawbet benen balalardı shaqiradı hám olarga malim mugdardagi oyınshiqlardı alıp keliw hámde olardı malim stolga qoyiw wáziypasın beredi.ol basqa balalarga tapsirma tuwri tuwri islengenligin koriwin aytadı hámde oyınshiqlardı sanatadı maselen: atabek 3 piramidanı alıp kel hám olardı stolga qoy suliwxan atabek neshi piramida alıp kelgenin tekser.keyon balalarga malim mugdarda oyınshiqlardı sanawga usinis beriledi hám olar ten bolingenligin koriw ushınstolga bir qiyli oyınshiqlar qoyıladı. Wáziypanı islegennen son, bala ne qilganın aytadı .basqa bala tapsirmanı tuwri islegenligi tekseriledi.
   
2. 
   Bul jeterli boladıma “Maqset: balalardı túrli ólshemdegi predmetler toparlardıń teńligi hám tensizlikti koriwge úyretiw, sannin úlkenligine baylanıslı emesligi haqqında túsiniklerdi payda etiw.Haywanlardı emlewge usinis beredi .aldından bilip aladı :Qoyanlarda geshir, goza,jeterli boladıma ?qanday anıqlaw mumkin?balalar oyınshiqlardı sanaydı hám olardıń sanın tenlestirp salistirip koredi,keyin bolsa haywanlardı emleydi topardagi oyınshiqlardıń sanın teńligi hám tensizligin anıqlap, olar jetispiy atırgan narseni qosadı yaki awisigin alıp taslaydı.
   

3.”Tawiq fermada” Maqset: balalardı ishten esaplawga úyretiw, predmetler sanın olar iyelegen jerde garezsiz ligin korsetiw.
“bugin biz tawiq fermasına ekskursiyaga baramiz . bul jerde .bul jerde tawiqlar jasaydı,olardan 6tawi tomengi ketekte al 5 tawiq bolsa joqarı ketekte jasaydı. Qoraz hám tawiqlardı salistirin . bir tawiq qashıp ketti . qoraz hám tawiqlardı ten qılıw ushın ne qılıw kerek balalar ana tawiqti izleydi.

Bala oynaydı, úyrenedi, sol sebepli mektepge shekem jasda oqıw iskerligi oyın processinde qáliplese baslaydı. Sol sebepli matematıkalıq qıyallardı ońlaw ushın hár bir jas toparına bólek-bólek didaktik oyınlar hám shınıǵıwlar qollanıladı.

Matematıkalıq oqıtıw metodikası didaktik principlerge tiykarlanǵan: izbe-izlik, sistemalılıq, individual jantasıw, basqıshpa-basqıshlıq. Balalarǵa wazıypalar izbe-izlik penen beriledi, olar sabaqtan sabaqǵa shekem quramalasip baradı. Jańa temaǵa ótiwde, usınıs etilgen materiallar tákirarlanadı, bul balalar bilimlerin tereńlestiriw hám dıqqatların jańa maǵlıwmatlarǵa jóneltiriwge múmkinshilik beredi (EI Shcherbakova).
Matematıkada oqıtıwshılar hár qıylı usıllardan paydalanadı: awızsha, vizual, oyın. Basqa usıllar da qollanıladı: sáwbet, gúrriń, túsindiriw, túsindiriw, soraw -juwap, súwret hám ob'ektlerdi kóriw, shınıǵıwlar, didaktikalıq hám ashıq oyınlar.

Balalarda pikirlewdiń logikalıq strukturaların qáliplestiriw hám rawajlandırıwdı jedellestiriw ushın oqıtıwshılar oyında logikalıq hám matematıkalıq imaratlardı modellestiredi, onıń dawamında matematıkalıq bilimlerden paydalanıw, olardan ǵárezsiz hám aktiv paydalanıw ushın qolay sharayatlar jaratıladı. Sonday etip, balalarda matematıkalıq quramǵa qızıǵıwshılıq qáliplesedi. Kewilashar oyınlar, oyın-kúlkiler hám wazıypalardan paydalanmastán mektepke shekemgi jastaǵı balalarǵa matematıkanı úyretiw múmkin emes. Qaǵıyda jol menende, toparda qızıqlı oyın-kúlkilerdi oynaw qolay hám qolay bolǵan oyınlar kitapxanasınıń jaylasqan jayı saylanadı. Shańaraq hám balalar bag'chasi oqıtıwshılarınıń birgeliktegi umtılıw-háreketleri menen balalardıń rawajlanıwda málim nátiyjelerge erisiw múmkinligine isenemiz. Áyne mektepke shekem jasda qosımsha tálim ushın tiykar qoyılǵan jáne bul bilimlerdi dúnyasına uzaq hám júdá qızıqlı joldıń baslanıwı boladı. Mektepke shekemgi jastaǵı balalardı tekǵana jazıwdı hám esaplawdı úyretiw, bálki olardı jaratılıwina hám oylawǵa ılayıq. Bunda balanıń intellektual tárbiyası hám rawajlanıwda matematıkalıq oqıtıw úlken rol oynaydı.
Shınıǵıwlardı jeńisli ótkeriwde didaktik qurallar.
Shınıǵıwlardı tabıslı ótkeriwde kórsetpe-qurallar tuwrı tańlawdıń áhmiyeti úlken. Matematıkalıq qıyallardı qáliplestiriwde de, balalardı dáslepki ulıwmalastırıwlarǵa keltiriw (qońsılas sanlar arasındaǵı baylanısıwlar hám munasábetler, “teń”, “artıq”, “kem”, “pútin”, “bólek”) boyınsha da kórsetpe qurallar baslanǵısh moment bolıp xızmet etedi
Mısalı úyretiwdiń málim basqıshında buyımlar kompleksin sanaw “Sanlı kesteler”, “Sanlı teksheler” hám basqa shınıǵıwlar menen almastırıladı.
Kórsetpe-qurallardı tańlaw hám olar kombinaciyası shınıǵıwlar processindegi bilim hám kónlikpelerdi iyelewge baylanıslı.
Úlken balalarǵa tarqatpa sanaq materialın stolga bir tarelkide (bir qutida) beriw múmkin. Kóp túrdegi buyımlardan paydalanǵande ularni sonday jaylastırıw kerek, shınıǵıwdı baslaw ushın kerek bolatuǵın material eń ústinde tursın.

Awızsha bayan usılı (metodı ) mektepke shekemgi jastaǵı balalar menen islewde onsha úlken orın almaydı hám balalar menen sóylesiw formasında paydalanıladı.

Búgin matematıka úyretiw salıstırıwlaw tiykarında qurıladı. Salıstırıwlaw tiykarında balalarda jup, pútkil hám bólim, uzın-qısqa, shepke-ońǵa sıyaqlı keri túsinikler qáliplesedi. Salıstırıw sharayatın, bul intellektual háreketti rawajlandirip, ólpeń qıyınlastırip barıw zárúr.

Balalar buyımlardı birdey belgileri boyınsha hár túrlı rejede salıstırıp shınıǵıw etedi, bunda aldın buyımlardı juplap salıstırıwdi, keyin bolsa bir neshe buyımdı bır-biri menen salıstırıw hám olardı ol yamasa bul belgileri boyınsha toparlawdı (mısalı, geometriyalıq figuralarning formaları, reńleri hám taǵı basqa boyınsha salıstırıw ) úyrenedi.
Balalardıń qollanbalar menen islewleriniń málim sistemasın shólkemlestiriwde tárbiyashıniń roli háreketlerdiń orınlanıwı processinde zárúr járdem beriw, ǵayrattı, ǵárezsizlikti xoshametlewden, balalardı juwmaqlarǵa alıp keliwden ibarat. Túsinikti, anıq kórsetilgen wáziypanı qoyıw balalar oylawın aktivlestiriwdiń zárúrli shárti bolıp tabıladı. Wázıypa (oyın, ámeliy, biliw) qoyıw xarakteri balalardıń jas qásiyetleri menen de, matematıkalıq másele mazmunı menen de anıqlanadı.
Tárbiyashı balalarǵa jańa háreketlerdi kórsetedi hám túsintiredi, usınıń menen birge, ol jol qoyılıwı múmkin bolǵan qátelerdiń aldın alıwǵa háreket etedi. Onıń ushın háreket texnikasın (tekseriwge, ústine qoyıwǵa, janına qoyıwǵa tiyisli) dıqqat penen islep shıǵıw zárúrli áhmiyetke iye.
Tárbiyashı shınıǵıwǵa tayarlanar eken, aldından balalarǵa neni kórsetiw, neni túsindiriw hám balalar ǵárezsiz túrde ne ete alıwların da tereń oylap, beriletuǵın soraw hám háreketler rejesin duzib aladı.
Bilim hám kónlikpelerdi puqta ózlestiriw ushın balalar tikkeley jańa material menen tanısıw processinde de, odan keyingi shınıǵıwlarda da jetkilikli muǵdarda shınıǵıw orınlawları kerek.
Kórgizbeli qurallardı almastırıw hám balalar iskerligin barǵan sayın quramalasip, metodikalıq usıllardı ózgertirip turıw zárúrli bolıp tabıladı. Sol jol menen balalardıń qızıǵıwshılıqların, pikirlewlerin aktivlestiriw, sharshawdıń aldın alıw múmkin boladı.