Balalarda elementar matematıkani qáliplestiriw ” páninen kurs jumíSÍ Tema

1.2.Úlken toparda balalardı geometriyalıq formalar menen tanıstırıw.
Matematıkalıq shınıǵıwlarda balalar eń ápiwayı geometriyalıq formalar menen, olardı ayırım ózgeshelikleri menen tanısadı,buyımlardı geometriyalıq etalonlar menen salıstırıw tiykarında olardıń (buyımlardıń) formasın analiz qılıwdı hám bahalawdi uyrenedi.
Balalarda aste-aqırınlıq penen forma haqqındaǵı ulıwmalıq oy-pikir sáwlelenedi, bunday oy mektepte geometriya, sızıw kibi pánlerdi ózlestiriw ushın tiykar boladı. “Balajan” tayansh dástúrinde geometrik formalar menen tanıstırıwǵa qoyılǵan wáziypalar mazmunı menen tanıstıradı.
Úlken toparǵa kelgenshe balalarda jetkiliklishe úlken sensor tájiriybe tóplanǵan hám sırtqı kórinislerdi tekseriw kónlikpesi jetilisken boladı. Tárbiyashı balalardıń geometriyalıq sırtqı kórinislerdiń formaları haqqındaǵı bilimlerin bekkemlew ushın orta topar materialın tákirarlagannan keyin, olarǵa átirap daǵı buyımlardan sheńber, úshmúyeshlik, kvadrat formasın tabıwdı úyretedi. Mısalı, ol tabaqtıń asti, stol ústi, qaǵaz beti hám basqalar qanday geometriyalıq formada? dep so'raydı. Úlken toparda balalar jańa túsinik—“kvadrat” penen tanıstırıladı. Bunda tárbiyashı balalarda ámeldegi bolǵan kvadrat haqqındaǵı qıyallardan paydalanadı. Mısalı, shınıǵıwda balalar hár túrlı shama hám reńdegi 5 kvadratti aladı. Tárbiyashı bular nesi menen ayrılıp turiwin so'raydı, olardı shep tárepten ońǵa qaray azayıp baratuǵın tártipte jaylastırıwdı usınıs etedi. Bul sırtqı kórinisler nesi menen uqsaslıǵın soraydı.
Balalar itibarın hár qaysı kvadratda qansha tárep hám qansha múyesh bar ekenligine qaratadı. Sonnan keyin tárbiyashı úshmúyeshliktiń neshe múyeshi bar ekenin eslewdi usınıs etedi. 3 múyeshi bolǵan formanı úshmúyeshlik dep ataladı, eger formada 4 múyesh bolsa, onı tórtmuyush dep ataw múmkin dep túsinik beredi .Ózlerinde neshe úshmúyeshlik hám neshe tórtmuyish bar ekenin so'raydı. Náwbettegi shınıǵıwda balalar eki qıylı tórtmuyush— kvadrat hám tuwrı tórtmuyushlikti aladı ; eki formanı salıstıripm, olar neleri menen uqsas, hám qaysi tarepleri menen ayrılıp turiwin balalarda soraydı. Keynen tárbiyashı balalardıń bilimlerin bekkemlew ushın olarǵa qaǵazǵa hár túrlı tórtmuyishlikler sizdirip bekkemleydi. Balalar geometriyalıq sırtqı kórinislerdiń formaların bilip uyrengennen son, olar menen qıyınlıq dárejesi hár túrlı bolǵan, mısalı, “Xarakteristikası boyınsha tap”, “Kim kóp kóredi?”, “Tap sonday naǵıs tap”, “Hár qaysı formanı óz ornina qoy”, “Forması boyınsha tańla” sıyaqlı didaktik oyınlar otkiziw múmkin. Balalardı geometriyalıq sırtqı kórinisler menen tanıstırıw ushın bir neshe shınıǵıwlar alıp barıladı. Olardıń teması: súyri-sopaq penen sheńberdi, tuwrı tórtmuyushlik penen kvadrattı hám, úshmúyeshlikler menen tórtmuyushliklerdi salıstırıwǵa tiyisli shınıǵıwlar alıp barıladı . shınıǵıwlardı tomendegishe duziw mumkin . Shınıǵıwdıń birinshi bóleginde geometriyalıq sırtqı kórinisler qaraladı, tekseriledi hám salıstırıladı. Shınıǵıwdıń ekinshi bóleginde sırtqı kórinislerdiń ózgeshelikleri hám belgileri belgileri kórip shigiladı. Aqır-aqıbetde, úshinshi bólekte balalarǵa buyımlardıń formasın formanıń geometriyalıq etaloni menen salıstırıw úyretiledi. Shınıǵıwdıń birinshi bóleginde tárbiyashı balalardıń geometriyalıq sırtqı kórinisler menen atqaratuǵın tekseriw jumısları sistemasın quraydı. Tárbiyashı izbe-iz sorawlar qóyadı, balalardıń itibarın sırtqı kórinislerdiń qásiyetleri hám ózgesheliklerine, uqsasliq hám ayırmashılıq belgilerine qaratadı, islew usılların aytıp, balalardıń juwapların anıqlastıradı. Mısalı, balalardı súyri-sopaq menen tanıstırıwda tárbiyashı ovaldan barmaqtı júrgizip shıǵıwdı usınıs etedi, balalardan ol qanday formanı eskertiwin so'raydı. Bunda tárbiyashı sheńberde múyeshler joq ekenin, olar domalaq úzliksiz sızıqtan payda bolǵanın aytıp ótedi, balalardan formanı stolda domalatıwdi, átirapınan barmaqtı júrgizip shıǵıwdı usınıs etedi. Súyri-sopaq sheńberden nesi menen parıq etiwin kórsetiw ushın tárbiyashı súyri-sopaqtı sheńber ústine qoyadı, sheńber ortasın tabıwdı hám oǵan noqat qoyıwdı hám de sheńber hár túrlı tárepke — joqarıǵa, shepke, ońǵa birdey keńeyiwin túsinedi. Súyri-sopaq benende tap sonday ámel atqarıladı. Balalar ádetde sheńber birdey, súyri-sopaq bolsa uzaǵıraq, sozılınqırap keńeyiwin aytıp, tuwrı nátiyje shıǵaradı. Kvadrat penen tuwrı tórtmuyushlikti salıstırıwda tárbiyashı balalarǵa izbe-iz sorawlar beredi; uqsaslıq hám ayıriqsha belgilerin tabıwda balalarǵa járdem beredi. Buǵan baylanıslı sáwbet tómendegishe o'tkiziliwi múmkin: Tárbiyashı; Bul figura qalay ataladı? Balalar; Kvadrat hám tuwrı tórtmuyush.Tárbiyashı; Kvadrat alın hám odan barmaq júrgizip shıǵıń. Kvadratda neler bar? (Balalar kvadrattıń tárepleri hám múyishlerin tabadı hám kórsetedi.) Tárbiyashı; Tuwrı tórtmuyishlikte neler bar? Kvadratda hám tuwrı tórtmuyishlikte nesheden tárep hám nesheden múyesh bar? (Tárep hám múyeshlerdi sanap shıǵıw zárúrligi anıqlanadı.) Kvadrat hám tuwrı tórtmuyushde múyishler sanı tenbe? Kvadrat hám tuwrı tórtmuyishliktin múyish hám tárepleriniń sanı haqqında ne dew múmkin? Kvadrat tárepleriniń úlkenligi haqqında ne dew múmkin? Qanday tekseriw múmkin? Kólemli geometriyalıq sırtqı kórinisler menen tanıstırıwda balalar hár túrlı tekseriw háreketleri sistemalarınan paydalanadı: kontur boylap barmaqların júrgizip shıǵadı, olardıń sirtların qolı menen siypap shıǵadı, muyishlerin sanaydı, salıstıradı bunda tikkeley salıstırıw usılınan paydalanadı. Tárbiyashı balalarǵa jańa háreketlerdi kórsetedi hám túsintiredi, usınıń menen birge, ol jol qoyılıwı múmkin bolǵan qátelerdiń aldın alıwǵa háreket etedi. Onıń ushın háreket texnikasın (tekseriwge, ústine qoyıwǵa, janına qoyıwǵa tiyisli) dıqqat penen islep shıǵıw zárúrli áhmiyetke iye.
Tárbiyashı shınıǵıwǵa tayarlanar eken, aldından balalarǵa neni kórsetiw, neni túsindiriw hám balalar ǵárezsiz túrde ne ete alıwların da tereń oylap, beriletuǵın soraw hám háreketler rejesin duzib aladı.
Bilim hám kónlikpelerdi puqta ózlestiriw ushın balalar tikkeley jańa material menen tanısıw processinde de, odan keyingi shınıǵıwlarda da jetkilikli muǵdarda shınıǵıw orınlawları kerek.
Kórgizbeli qurallardı almastırıw hám balalar iskerligin barǵan sayın quramalasip, metodikalıq usıllardı ózgertirip turıw zárúrli bolıp tabıladı. Sol jol menen balalardıń qızıǵıwshılıqların, pikirlewlerin aktivlestiriw, sharshawdıń aldın alıw múmkin boladı.
Áne sonday sharayatta jańa bilimler óz-ara bir-birine ajıralmas baylanısadı. Nátiyjede olar keneyedi, anıqlanadı, uluwmalasadı hám bekkemlenedi.
Mısalı, tárbiyashı balalar menen birge shar, cilindrdi tekseredi. Ol balalardan shardı, cilindrdi domalatıwdi so'raydı, keynen olardı toqtatıp, túsindiredi: sharga tiyseniz, ol dumalaydı, shar júdá hareketshen domalap kete beredi, cilindr bolsa jumalawida, turıwı da múmkin. Hár túrlı shınıǵıwlar balalardıń geometriyalıq sırtqı kórinisler haqqındaǵı bilimlerin bekkemlew hám anıqlaw imkanıyatın beredi. Mısalı, balalarǵa plastilinen kub, cilindr, shar soǵıwdı, qaǵazdan kvadratlar, tuwrı tórtmuyishlikler hám úshmúyeshlikler qırqıw, formanı eki hám tórt bólekke bolwdı, hám kerisinshe, pútkil dúziw, birdey sırtqı kórinislerden basqa sırtqı kórinisler dúziwdi (eki kvadrattan tuwrı tórtmuyish dúziw hám b.), paqallardan ol yamasa bul formanı soǵıwdı usınıw múmkin. Mısalı, tárbiyashı balalarǵa paqallardan úshmúyeshlik (tuwrı tórtmuyshlik) dúziw hám oǵan neshe paqal ketkenin sóylep beriwdi usınıs etedi hám ush, altı paqaldan qanday forma dúziw múmkinligin oylap kóriwdi so'raydı. Balalar geometriyalıq sırtqı kórinislerdiń hár túrlı belgilerine qaray, yaǵnıy forması, reńi, úlkenligi boyınsha toparlarǵa ajratadı, olardıń azayıp barıwı yamasa ósip barıwı tártibinde jaylastıradı. Balalarǵa forması yamasa reńi boyınsha uqsas figuralardı tańlawda olarǵa neshe topar payda boliwin oylap kóriwdi usınıw, keyininen ámeliy islerdi orınlawda paydalı bolıp tabıladı. Áhmiyetlisi, balalar ol yamasa bul tapsırmanı atqarıp, ne islegenlikleri hám nátiyjede ne payda bolganın, yaǵnıy ol yamasa bul toparǵa qansha hám qanday sırtqı kórinisler kirgenin sóylep beriwleri shárt.