Bank asosiy vositalarining mazmuni va ularning turlari; bank asosiy vositalarining hisobi. Reja: Kirish

4. Bankda asosiy vositalarni samaradorligini ko’rsatkichlari tahlili.
O’zbekiston Respublikasining mustaqil davlat sifatida qaror topishi o’zining bozormunosabatlari sharoi tiga mos erkin huquqiy-demokratik jamiyat qurish yo’lini tanlash imkoniyatini yaratdi.
O’tkazilgan iqtisodiy islohotlar natijasida esa turli mulk shakllarining vujudga kelishi, tadbirkorlik erkinligining ta‘minlanishi mustaqil qarorlar qabul qilish va boshqaruv faoliyatining rivojlantirilishini taqozo etdi. Ayniqsa, bunday iqtisodiy vaziyat iqgisodiyotni yanada erkinlashtirish va rivojlantirish sharoitida yangi investitsiya loyihalarini hayotga keng joriy etish va tadbiq qilish talablarini keltirib chiqardi.
Dunyo tajribasi ko’rsatishicha, keng iqtisodiy islohotlarni amalga oshirish investitsiyalarni, xususan, turli sohalardagi investitsiya loyihalarini samarali amaliyotga tadbiq etish bilan ko’proq ta‘minlanishi mumkin ekan. Amalga oshirilayotgan investitsiya loyihalarining hajmi va miqdoriga qarab iqtisodiyotda yuz berayotgan o’zgarishlar va siljishlar haqida xulosalar chiqarish mumkin.
Umuman, bugungi kunda investitsiya loyihalari to’g’risida ko’plab gapirilmoqsa. Investitsiya loyihasi tushunchasining tobora keng qo’llanilishi, avvalom bor, ushbu yangi atamaning iqtisodiy mohiyatini anglab olish zaruriyatini keltirib chiqaradi. Odatda, har qanday investitsion tadbirkorlik muayyan maqsadga yo’naltirilgan, mukammal darajada yaratilgan investitsiya g’oyasiga asoslanadi. Mukammal darajada shakllantirilgan va asoslangan investitsiya g’oyasi investitsiya loyihasining qaror topishiga olib keladi.
«Investitsiya loyihasi» tushunchasining o’zi iqtisodiy nazariyada va amaliyotda keng qo’llaniladi va u ikki xil ma‘noda talqin etiladi:
1 Muayyan maqsadlarga erishishni (ko’zlangan natijalarni hosil qilishni) ta‘minlovchi qandaydir faoliyatlar yig’indisini amalga oshirishni nazarda tutuvchi ish, faoliyat, tadbir sifatida tushuniladi. Bunday hollarda «xo’jalik tadbiri», «ish (ishlar yig’indisi)», «loyiha» terminlari ushbu tushunchalarga mazmunan yaqin keladi.
2 Qandaydir faoliyatlarni amalga oshirish uchunzarur bo’lgan huquqiy-boshqaruv va moliyaviy-hisob hujjatlari tizimi yoki bunday faoliyatlar tizimini bayonetuvchi hujjatlar to’plami sifatida qaraladi.
Iqtisodiy adabiyotlarda, darslik va o’quv qo’llanmalarda «investitsiya loyihasi» ikkinchi mazmundagi tushuncha sifatida qo’llaniladi. «Loyiha» termini birinchi mazmun bo’yicha tushuniladi.
Investitsiya loyihasi tushunchasi uning yo’naltirilgan maqsadini amalga oshirish uchun texnologik jarayonlarni, texnik va tashkiliy hujjatlashtirish jarayonini, ob‘ektlarni barpo etish va ishga tushirish jarayonini, moddiy, moliyaviy, mehnat resurslarining harakatini, shuningdek tegishli boshqaruv qaror-lari va tadbirlarni o’zida mujassamlashtiruvchi ti-zim sifatida qaralishi mumkin.
To’liq shakllangan, yakuniga etgan investitsiya loyihasini tuzish va amalga oshirish umumiy holda quyidagi bosqichlarni o’z ichiga qamrab oladi:
— investitsiya g’oyasini shakllantirish;
— investitsion imkoniyatlarni tadqiq etish;
— investitsiya loyihasini texnik-iqtisodiy asoslash;
— shartnoma hujjatlarini tayyorlash;
— loyiha (ishchi) hujjatlarini tayyorlash;
— qurilish-montaj ishlari;
— ob‘ektni ishga tushirish va investitsiya loyihasi (iqgisodiy ko’rsatkichlar) monitoringini olib borish.
Investitsiya loyihasi o’z maqsadi, yo’nalishi, amal qilish sohasi, mudsati va chegarasiga ega bo’lgan alohida faoliyat turi xisoblanadi. U tashkiliy, huquqiy, ijtimoiy, ekologik, iqtisodiy jihatdan to’liq va mukammal xisob-kitoblar yordamida asoslangan yuridik hujjat xisoblanadi.
Investitsiya loyihasining boshqa xujjat va «loyiha»lardan asosiy farqi shundaki, u haqiqiy hujjat sifatida qaror topishi uchun uning barcha tomonlari maxsus usullar yordamida keng va aniq xisob-kitoblar bilan baholanadi. SHuningdek uning amalga oshirili-shi muayyan miqsordagi mablag’larni safarbar etishga asoslanadi.
Investitsiya loyihasi investitsiya g’oyasining shakllanishidan vujudga kelar ekan, uning murakkab jarayonlar asosida yaratilishida turli tadqiqotlar va tahlil etish ishlarini olib boruvchi mutaxassislarning asosiy o’rin egallashlarini alohida e‘tiborga olmoq zarurdir. Investitsiya loyihasining o’ziga xos xususiyati uning amalga oshirilishi moliyalashtirishning turli shakllariga mos tushishi bilan izoxlanadi. Bunda investitsiya loyihasini amalga oshirish uchun turli manbalardan mablag’larni jalb etish mumkinligi uning qulayligini, foydaliligani, samaradorligini va afzalligini oshiradi.
Investitsiya loyihasi amal qilish sohasi va darajasiga ko’ra 40-50 yilgacha mudsat bilan ishlab chiqilishi mumkin. Undagi xisob-kitoblar esa shu davrga mo’ljallangan bashoratlar asosida tizimli amalga oshiriladi. Bunday loyihalar, ko’proq, davlat ahamiyatiga molik va hukumat mablag’lari evaziga moliyalashtiriladigan ob‘ektlarni ishga tushirish yoki muayyan sohaning tizimli o’zgartirilishini bosqichma-bosqich amalga oshirish maqsadida keng qamrovli
va uzoq yillarga mo’ljallangan bashoratlar asosida ishlab chiqiladi va amalga oshiriladi. Bunga mamlakat bo’yicha kommunikatsiya tarmog’ini tizimli zamonaviylashtirishga, aholini elektr energiyasi bilan ta‘minlashga mo’ljallangan, makrodarajadagi ahamiyatga ega bo’lgan investitsiya loyihalari (ko’proq, davlat investitsiya loyihalari) misol bo’la oladi.

Xulosa.
Buxgalter yondashuviga ko’ra, firma faoliyatining yakuniy natijasini soliqlar to’lagandan keyin firma ixtiyorida qolgan sof daromad tashkil etadi. Moliyachi va iqtisodchi yondashuviga ko’ra, yakuniy natijaga nafaqat firma ixtiyorida qolgan sof daromad, balki foydalanilishi me‘yoriy hujjatlar bilan cheklab qo’yilgan, ammo pirovardida firmaning umumiy boyligiga qo’shilib, uni ko’paytiradigan pul mablarlari ham kiradi. Bunday mablag’larga amortizatsiya ajratmalari hamda hisoblangan, ammo to’lanmagan soliqlar kiradi.
Amortizatsiya o’zining iqtisodiy mohiyatiga ko’ra, asosiy kapitalning ma‘naviy va jismoniy eskirishiii qo|shash uchun mablag’ jamg’arishni ta‘minlaydigan maksadli §jratmadir.
Bu ajratmalar mikdori uch omilga bogliq:
•asosiy kapital tarkibiga kirgan uskunaning balans qiymatiga;
•uskunaning xizmat muddatiga;
•uskuna uchun beyagilangan amortazatsiyani xisoblash uslubsh‘.Amortizatsiya ajratmalari maqsadli pul jamg’armasini tashkil etish manbai bo’lgani holda, shuningdek, firma foydasidan boshqa xarajatlar singari ayirib tashlansada, firma mulki bo’lib qolaveradi. Firma asosiy kapitalni yangilashga kirishganda amortizatsiya jamg’armasidan sof foyda kabi foy-dalaniladi. SHu nuqtai nazardan amortizatsiya jamg’armasini |shakllantirish firmaning investitsiya zahirasini jamg’arishini anglatadi.