Bank kreditlari bo’yicha hisob-kitoblar auditi. Reja

) Bank kreditlari bo’yicha hisob-kitoblar auditi. 
Bank kreditlarini jalb qilish iqtisodiy islohotlarni chuqurlashtirish, xususiy tadbirkorlikni
rivojlantirishning qo’shimcha manbalaridan hisoblanadi.
Korxonalar bilan bank o’rtasidagi kredit munosabatlari tomonlarning o’zaro majburiyatlari va
ma’suliyatlarini belgilaydigan, kredit shartnomalariga asosan tartibga solinadi.
Тekshiruv chog’ida auditor kredit shartnomalarining haqiqatda mavjudligini, ularning
O’zbekiston Respublikasi Fuqarolik Kodeksi va boshqa tegishli me’yoriy hujjatlarning talablariga
javob berishini aniqlaydi.
O’zbekiston Respublikasining Fuqarolik Kodeksiga muvofiq kredit shartnomalari kredit
munosabatlarini amalga oshirish uchun litsenziyaga ega bo’lgan banklar yoki boshqa kredit
tashkilotlari bilan tuziladi.
Auditor shartnomalarni tahlil qilib, ularda quyidagi masalalar o’z aksini topganligini aniqlaydi:
*

kredit berishning maqsadi;

223


*

kredit muddatlari;

*

kreditni berish va qaytarish tartibi hamda shartlari;

*

majburiyatlarni ta’minlash shartlari;

*

foiz stavkalari, foizlarni to’lash tartibi va muddatlari;

*

kreditni berish va qaytarish bo’yicha tomonlarning majburiyatlari, huquqlari va

ma’suliyatlari;
*

bankka taqdim qilinadigan hujjatlar ro’yxati va taqdim qilish muddatlari;

*

boshqa shartlar.

Auditor kreditlarning maqsadga muvofiq sarflanishini va ssuda qarzlarini qaytarish tartibini (pul
mablag’lari ko’rinishida, veksel berish yo’li bilan, o’zaro qarz surishish orqali) aniqlashi kerak.
Kreditlarni qaytarishning to’liqligi va o’z vaqtidaligini auditor bank ko’chirmalari bo’yicha
tekshiradi.
7810-«Uzoq muddatli bank kreditlari» schyoti bo’yicha uzoq muddatli kreditlarning
qaytarilishigacha 12 oy to’lmasdan, hisobot tuzishda qaytarilmagan qoldiq qisqa muddatli qarz
tarkibida ko’rsatiladi.
Auditor kreditlar bo’yicha muddati o’tib ketgan qarzlar mavjudligini tekshiradi, o’z vaqtida
qaytarilmaslik sabablarini va ularni qaytarish uchun qanday choralar ko’rilayotganligini aniqlaydi.
Bunda bank ssudalari bo’yicha muddati o’tib ketgan qarzlar mavjud bo’lganida kreditlar uchun foiz
stavkalarining qanday ko’tarilib borganini aniqlashi zarur. CHunki bu korxona daromadlariga salbiy
ta’sir ko’rsatadi. 6810-«Qisqa muddatli bank kreditlari» yoki 7810-«Uzoq muddatli bank kreditlari»
schyotlari bo’yicha 5110-«Hisob-kitob schyoti», 5210-«Mamlakat ichidagi valyuta schyotlari» bilan
boglangan debet yozuvlarini tahlil qilib, auditor olingan kreditlarning o’z vaqtida qaytarilishini
tekshiradi.
Amaliyotda auditor ayrim kreditlarning muddati, bir yoki bir necha marta o’zaytirilganligini
uchratishi mumkin. Bunday hollarda auditor kreditlarni o’z vaqtida qaytarish imkoniyati haqida va
ko’rilgan zararlarning hajmi to’g’risida fikr bildirishi lozim.
Auditor kreditlarning qaytarilishi ta’minlanganligi masalalariga ham e’tibor qaratishi zarur.
Kafillik, kafolat xati, qimmatli qog’ozlar, tovarlar va boshqa mulklarni garovga qo’yish kredit
ta’minotining asosiy turlaridir. SHulardan garov to’g’risidagi shartnomalar keng tarqalgan. Bunda
quyidagilarni tekshirish zarur: garov to’g’risidagi shartnomaning haqqoniyligi, uning yuzaki
tuzilmaganligi, unda garovga qo’yilgan mulklarning qanchalik aniq ko’rsatilganligi va hokazo.
Kreditlar hisob-kitob schyoti yoki valyuta schyotidan pul o’tkazish, hamda qimmatli qog’ozlarni
berish yo’li bilan qaytarilishi mumkin.
Auditor kreditlardan foydalanganlik uchun foiz summalarining qanday schyotlarda aks
ettirilganligi yoki qaysi manbalar - moliyaviy natijalar yoki boshqa manbalar hisobidan
qoplanganligini tekshiradi.
Foizlar to’lanishini tekshirishda ular tannarxga qo’shilganligini aniqlash zarur. Umuman olganda
bu moliyaviy natijani buzib ko’rsatmaydi, lekin uslubiyotdan chetga chiqishga olib kelishi mumkin.
Bu o’z navbatida moliyaviy natijalar to’g’risidagi hisobot(2-shakl)da aks ettirilgan, foida tarkibi
shakllanishini,
bunday
summalar
katta
bo’lganida esa «Тo’langan foizlar» moddasi
ko’rsatkichlarining buzib ko’rsatilishiga olib keladi. Qoidabuzarliklarning bunday turini aniqlash va
yetarli darajada auditorlik dalillariga ega bo’lish uchun hujjatlarni tekshirish va kredit uchun foiz
summalarining arifmetik hisob-kitobi kabi usullardan foydalanish maqsadga muvofiqdir. Тekshiruvda
axborot manbalari sifatida kredit shartnomalari, analitik hisob registrlari va hisob-kitoblar hamda
foizlarni aks ettirish bo’yicha buxgalteriya ma’lumotnomalaridan foydalanish zarur.
Korxonalar amaliyotida qarz mablag’lar hisobidan sotib olingan mulklarni baholashda xatolarga
yo’l qo’yish hollari uchrab turadi.
Auditor tomonidan aniqlangan, baholash tamoillarining buzilish hollari uzoq muddatli
aktivlar(asosiy vositalar, nomoddiy aktivlar va shunga o’xshashlar)ni sotib olish qiymatiga, kapital
mablag’ bilan ta’minlashga olingan kreditlar uchun foizlar, ushbu ob’ektlar balansga qabul
qilinganidan so’ng qo’shilgan hollarda yuzaga keladi.
Me’yoriy hujjatlarda kapital xarajatlarni amalga oshirishda kreditlarning foiz to’lovlarini
ob’ektlarning boshlang’ich qiymatiga qo’shishga, ular balansga qabul qilinishiga qadar amalga
224
oshirishga ruxsat etilgan. Ob’ektlar balansga qabul qilinganidan so’ng to’langan kredit uchun foizlar
dastlabki qiymatga qo’shilmaydi, balki moliyaviy natijalarga olib boriladi.
Kredit va qarzlarni tekshirish doirasidagi byudjet bilan hisob-kitoblar tekshiruvi bilan
kesishadigan amallar bo’yicha kapital xarajatlarni mablag’ bilan ta’minlashga foyda solig’i bo’yicha
imtiyoz summalari asoslanadi.
Agar asosiy vositalar kredit hisobidan sotib olingan bo’lsa, auditor korxonaning mazkur
imtiyozlardan foydalanganligini tekshirishi lozim. Bunda quyidagi qoidabuzarliklar aniqlanishi
mumkin:
*
imtiyozning bankdan tashqari olingan kreditlar uchun qo’llanilganligi; 

*
hisoblangan, ammo hisobot davrida to’lanmagan foiz to’lovlari ham imtiyozga kiritilganligi. 

Soliq qonunchiligiga muvofiq foyda solig’i bo’yicha imtiyoz summasini hisoblashda faqat haqiqatda
qilingan xarajatlar va chiqimlar hisobga olinishi mumkin. Kapital xarajatlarni mablag’ bilan
ta’minlash maqsadida olingan va ishlatilgan bank kreditlarini qaytarish uchun imtiyoz, kapital
xarajatlarga yo’naltirilgan summalar doirasida, ya’ni imtiyoz summalarini hisoblash uchun faqat
haqiqatda bankka to’langan foizlar doirasida beriladi;
*
foizlar oldindan kapital xarajatlar tarkibida hisobga olinib qo’yilganda, qayta qo’shilishi; 

*
nomoddiy aktivlar yoki qimmatli qog’ozlar sotib olish uchun sarflangan kredit mablag’lari 

uchun foizlarning imtiyozga qo’shilishi. Soliq qonunchiligiga muvofiq nomoddiy aktivlarni sotib
olish yoki yaratish bilan bog’liq xarajatlar, ishlab chiqarishga mo’ljallangan kapital xarajatlarni
mablag’ bilan ta’minlash uchun imtiyoz berishda hisobga olinmaydi.
Foizlarni aks ettirishda yo’l qo’yilgan xatolar moliyaviy natijalar shakllanishiga ta’sir ko’rsatadi.
Auditor korxonaning o’z mablag’ manbalarining hisobiga hisobdan o’chirilgan quyidagi dalillarni
aniqlashi lozim:
*
O’zbekiston Respublikasi Markaziy Banki hisob stavkalari pasaygan holda, kredit uchun 

foizlarning undan oshgan qismi (agar shartnomada foizlar o’zgarishi ko’zda tutilmagan bo’lsa);

*
joriy faoliyat uchun olingan kreditlar bo’yicha uchta punktga oshirilgan, hisob stavkasidan 

oshgan foizlar, hamda valyuta kreditlari bo’yicha belgilangan stavkalardan oshgan foizlar;

SHunday qilib, kredit shartnomalarini tekshirish chog’ida auditor quyidagilarga e’tibor 

qaratishi lozim:


kreditlar bo’yicha foiz stavkalarining hajmi; 


kreditlar bo’yicha foizlar stavkasining O’zbekiston Respublikasi Markaziy Banki qaytadan 

mablag’ bilan ta’minlash (remoliyalashtirish) stavkasiga nisbati;

kredit shartnomalari bo’yicha foizlar stavkalarini O’zbekiston Respublikasi Markaziy Banki 

qaytadan mablag’ bilan ta’minlash stavkalarining o’zgarishiga bog’liq holda o’zgartirish ko’zda

tutilganligi. Bu «Хarajatlar tarkibi … to’g’risidagi Nizom»ga muvofiq O’zbekiston Respublikasi
Markaziy Banki kreditlari bo’yicha yangidan o’rnatilgan stavkalar yangidan tuzilgan va muddati
o’zaytirilgan shartnomalarga, hamda hisob stavkalarining o’zgarishi ko’zda tutilgan, oldin tuzilgan
shartnomalarga ham qo’llaniladi. Mazkur qoida kapital xarajatlarni mablag’ bilan ta’minlash uchun
olingan kreditlarga qo’llanilmaydi.
Korxonalar amaliyotida, O’zbekiston Respublikasi Markaziy Banki hisob stavkasini kredit
shartnomasida begilangan foiz stavkalaridan pasaytirganida, O’zbekiston Respublikasi Markaziy
Bankining yangidan belgilangan stavkasidan oshgan qismini, ko’rsatilgan foizlarni o’z manbalari
hisobiga hisobdan o’chirib, o’z manbalari hisobiga olib borish hollari uchraydi. Bunda korxona o’z
faoliyati natijalarini shakllantirish tamoillarini buzadi.
Хorijiy valyutada olingan kreditlarga doir muomalalarni buxgalteriya hisobida aks ettirish tartibi
milliy valyutadagi ya’ni so’mda olingan kreditlarni aks ettirishga o’xshash. Ammo bunday kreditlarni
tekshirish chog’ida auditor ularning olinish xususiyatlarini hisobga olishi lozim. CHunki, ular valyuta
muomalalari qatoriga kiritilib, xususan, norezidentlardan jalb qilingan kreditlar ko’rinishida olingan
valyuta mablag’lari kirimi majburiy sotilmaydi. Bunda valyutada olingan kreditlar bo’yicha kurs
tafovutlarini aniqlash va aks ettirishning to’g’riligini tekshirish zarur.
Kurs tafovutlarini hisoblash «CHet el valyutasida amalga oshiriladigan muomalalarni