Баҳолаш ва нормалар мантиғида билимларнинг чинлиги масаласи

Билимларнинг объективлик тамойили. Фанда воқеа ҳодисаларнинг ички моҳиятини ёритиб беришда, ноаниқликлар, иккилама фикрларни олдини олишни ифода этади.

Билимларнинг ижтимоий конструктивлик тамойили. Ижтимоий муҳитда инсонлар ўртасидаги муносабатларни моҳиятини очиб беради. Чунки инсон ўзининг ижтимоий ҳаракатларини ўзгаларнинг фикру мулоҳазаларига эҳтиёж сезиб, уларга асосланади.

Билимларни интерпретатив тамойили. Инсон жамиятда ижтимоий ҳатти-харакатлар, мавжуд бўлган ёзма ёки оғзаки манбаларни тушуниш ва мулоҳаза қилишини ифода этади.

Билимларнинг репрезентатив тамойили. Борлиқдаги воқеа ҳодисаларни инсон томонидан тасаввур қила олишини ўз ичига олади.

Ҳозирги кунда инсон учун маълумотлар олиш имконияти кенглигини инобатга олган ҳолда, уларнинг чин ёки ёлғон эканлигини исботлаш муҳим ҳисобланади. Албатта, чин ёки ёлғон билимларга таяниш, инсон ҳаёти, ижтимоий муҳит, жамиятда барқарорлик ёки салбий ҳолатларга олиб келиши мумкин. Фалсафа тарихида бу масалаларга бўлган турли ёндашувни кўриб чиқамиз.
Қадимги Юнонистонда билимларнинг чинлиги масаласида Арасту ҳам ўзининг “Топика” асарида инсон тафаккури ишончли ёки эҳтимолий билимларни ажрата олиши шарт деб билади. Чунки жамиятда қарама-қарши, норозилик ҳолатини олдини олишда аниқ илмий усулларни излаб топиш муҳим эканлигини кўрсатади.³
Фалсафада қарама қаршиликларнинг бирлиги ва кураши қонунига асосланадиган бўлсак, борлиқдаги ҳар қандай воқеа ҳодисалар, жараёнлар қарама қарши бўлган тушунчаларга эга. Шу ўринда мантиқнинг асосий жараёни ҳам билимларнинг чин ёки ёлғон асосларини исботлашадан иборат.
Тўғри ва чин – мулоҳазаларнинг қатъий, мутлоқ сифати бўлиб, тўғри бўлиш – унинг формал мантиқ қонун-қоидаларига мос келишини, чин бўлиш – унинг объектив воқеиликка мос келишини билдиради. ⁴
Ёлғон – фикр мулоҳазаларнинг объектив воқеиликка, чинлиги асосланган ва далил, исбот талаб қилмайдиган муҳокамалар тизимига мос келмаслиги. Ёлғон ва ҳақиқат мулоҳазаларининг бир-бирига зид тавсифларидир. Ёлғоннинг турлари:

1. 
   Асли йўқ нарсани тўқиш.
   
2. 
   Бор нарсага маънони ўзгартириб юборадиган даражада қўшимча қўшиш.
   
3. 
   Бор нарсага маънони ўзгартириб юборадиган даражада нуқсон етказиш.
   
4. 
   Бор нарсани гапираётганда маънони ўзгартириб юборадиган даражада ибораларни ўзгартириш.⁵
   

Биз ушбу мақолада баҳолаш ва нормалар мантиғида билимларнинг чинлиги масаласи баъзи жихатларини тахлил қилдик холос. Бу масала билан боғлиқ кўпгина муаммолар хали ўз ечимини кутмоқда.

1^ Н.Шермухамедова. Фалсафа ва фан методологияси. Т. 2008. 299 б.

2^ Фалсафа энциклопедик луғат. “Ўзбекистон миллий энциклопедияси”. Т. 2010. 339 б.

3^ Д.В.Джохадзе.Основные этапы развития античной философии. «Наука». М.1977.

4^ Файзихўжаева Д. Мантиқ изоҳли луғат. “Тамаддун”. Т.2015. 216 б.

5^ Файзихўжаева Д. Мантиқ изоҳли луғат. “Тамаддун”. Т.2015. 68 б.