Bap new indd

Esaplaw denesine baylanıslı koordinatalar sisteması hám waqıt 
esaplaw sistemasın payda etedi.
Mısalı, «Lasetti» avtomobili úyden shıǵıp, 10 minutta arqa tárepke qa-
ray 8 km aralıqtı basıp ótken bolsın. Bunda «Lasetti»diń úydegi tınısh jaǵ-
dayı da, joldaǵı qozǵalısı da Jerge salıstırılıp qaraladı. «Lasetti» ushın Jer 
qozǵalmaytuǵın bolıp, esaplaw dene bolıp esaplanadı. Shofyordıń saatınıń 
hám avtomobildiń spidometri járdeminde 10 minut dawamında avtomo-
bildiń qansha aralıqtı basıp ótkenin anıqlawı múmkin. Bunda úy – koordi-
4-súwret. 
Avtomobildiń 
qozǵalısın eki ólshemli 
koordinatada kórsetiw.
y
A
0
B
x

---

11
I bap. Mexanikalıq qozǵalıs haqqındaǵı ulıwma maǵlıwmatlar
nata bası, onnan 8 km uzaqlaw aralıǵı bolsa koordinata basına salıstırǵanda 
basıp ótilgen jol bolıp esaplanadı. Bul jaǵdayda «Lasetti» diń qozǵalısıda 
Jer – esaplaw denesi, úy – koordinata bası, shofyordıń saatı – deneniń 
qozǵalıs waqıtın ólsheytuǵın ásbap. Olar birgelikte esaplaw sistemasın pay-
da etip, qozǵalıstı tolıq táriyiplewge járdem beredi.
Tayanısh túsinikler: mexanikalıq qozǵalıs, qozǵalıstıń salıstırmalıǵı, 
esaplaw denesi, koordinatalar sisteması, esaplaw sisteması.
1. Grek alımı Ptolemey Quyashtı Jerdiń átirapında aylanadı dep esaplaǵan. Polshalı 
alım Kopernik bolsa Jerdi Quyashtıń átirapında aylanadı degen pikirdi usınǵan. Siziń 
pikirińizshe qaysı alımnıń pikiri durıs? Ózińizdiń pikirińizdi tiykarlap beriń.
2. Suwda qaynatıp pisirilgen birdey eki máyek alamız. Olardıń birdey táreplerin bir-bi-
rine tuwrılap, birewin tınısh halda jaylastıramız hám ekinshisi menen birinshi máyekti 
soqlıǵıstıramız. Bul jaǵdayda tınısh turǵan máyek sına ma, yamasa soqqı bergen 
máyek sına ma?