Baplar boyinsha klassifikaciyasi. Kirisiw Alisher Navaiydıń qosıqiy kósemi 5-ásir aqırlarına kelip taǵı burqıp urdi. Ol jıl dawamında iri dóretpe — «Lison ut-tayr»

Tema: “Lison ut-tayr” dástaninda baplar boyinsha klassifikaciyasi.
Joba

1. 
   Navaiydıń “Lison ut-tayr” Dástanı.
   
2. 
   Baplar boyinsha klassifikaciyasi.
   

Kirisiw
Alisher Navaiydıń qosıqiy kósemi 15-ásir aqırlarına kelip taǵı burqıp urdi. Ol 2 jıl dawamında 2 iri dóretpe — «Lison ut-tayr» («Qus tili») dástanın hám «Talqılawt ul-sózlikayn» («Eki til talqılawı») atlı ilimiy shıǵarmasın jarattı. Alisher Navaiydıń sońǵı ullı dóretpelerinen taǵı biri nasriy pandnoma yusinida jazılǵan «Mahbubul-qulub» («Końiller jaxsı kórgeni») bolıp tabıladı. Ol Shıǵıs ádebiyatı tariyxında Shayıq Sa'diyning «Gúlistan», Kaykovusning «Qobusnoma», Qaǵıydaiy Aruzi Samarqandiyning «Shor maqala» sıyaqlı dóretpeleri qatarında turadı. Bul shıǵarmasında Alisher Navaiy óziniń turmıs jolin, basınan keshirgen turmıs qıyınshılıqların jaqtı suwretlab bergen.
«Mahbub ul-qulub» 3 bólekten ibarat. Onıń birinshi bólegi 40 mawsim. Hár bir mawsimında avtor ózi jasaǵan dáwirdegi bir siyasiy gruppa turmısı, etikası hám wazıypaları haqqında sáwbet júrgizedi. Ol bul siyasiy gruppa wákilleriniń jaqsı jumısları haqqında da, ayıp hám kemshilikleri haqqında da geyde halimlik menen, geyde ǵázep-jerkenish menen oy-pikir júrgizip, olardı insapǵa shaqırıwshı, tárbiyalamoqchi boladı. Shıǵarmada Alisher Navaiydıń insan etikaına hám tárbiyasına tiyisli eń kem ushraytuǵın pánt hám násiyxatları xalıq naqılları hám hikmetli sózleri formasında bayanlaingan. Kóp orında shayır óz pikirlerin báyit, qita, masnaviy, rubayı formasında ańlatıwı shıǵarmaǵa reń-baranglilik baǵıshlaǵan.
Navaiydıń “Lison ut-tayr” Dástanı
“Lison ut-tayr” dástanı shayır omiriniń sońǵı jıllarında, 1499 jılda jazıp pıtken. Filologiya pánleri kandidati Sh. Eshonxo'jaev dástandıń ilimiy-sın kózqarastan tekstin jaratıp, túsindirmeler menen baspaǵa tayarlaǵan (MAT, 12-bet). Usı baspada dástan kóleman 193 bap, 3666 bayttan ibarat.
“Lison ut-tayr” dástanı filosofiyalıq -sufizmiy temada jaratılǵan bolıp, ullı parsı -tájik adibi Farididdin Satıwshınıń “Logikau-t-tayr” dástanına juwapan jazılǵan. Alisher Navaiydıń ózi sol dástanında balalıq dáwiridayoq “Logikau-t-tayr”ni qızıǵıwshılıq menen bilimligi hám yad alǵanlıǵın aytadı:
Ёдима мундоқ келур бу можаро,
Ким туфулият чоғи мактаб аро.
Ким чекар атфол марҳуми забун,
Ҳар тарафдин бир сабақ забтиға ун…
Манга ул ҳолатда табъи булҳавас,
“Мантиқу-т-тайр” айлаб эрди мултамас.
Топти сокин-сокин ул такрордин,
Сода кўнглум баҳра ул гуфтордин.
Табъ ул сўзларга бўлғоч ошно,
Қилмади майл ўзга сўзларга яно.
“Lison ut-tayr” dástanı an'naviy tárzde Kirisiw, tiykarǵı bólim hám Nátiyjeni óz ishine aladı. Kirisiw 13 baptan ibarat.
Dástandıń birinshi bapı Alla Hamdiga arnalǵan. Navaiy Alla bul álemdi anıq bir joba tiykarında qurlıǵi haqqında jazar eken, ol jaǵdayda hesh bir zat tosınarlı jaratılmaganligini aytadı. Allanıń mo''jizasi retinde bir-birine qarsı bolǵan tórt element (suw, órt, topıraq hám hawa) ni insan gewdesinde bir pútkil halda birlestirganini aytıp, pútkil álemdi jaratıwdan maqset de insan ekenligin aytadı:
Уйлаким душман яротиб ўтқа сув,
Елни ҳам туфроққа айлаб адув.
Сунъидин кўргилки мундоқ тўрт зид,
Бўлуб инсон хилқатида муттаҳид.
Офаринишдин қилиб инсон ғараз,
Они айлаб халқ ичинда беэваз.
Bapta, sonıń menen birge, Alisher Navaiy Alla insandı óz siridan xabarlı etip, xalifalik toji menen óstirdi, shaytandı bolsa oǵan iyiliw etiwden bas tartǵanı ushın mardudu la'in (biykarlaw etilgen hám náletlengen) etdi, deydi:
Ҳам қилиб ўз сирри бирла ганжи роз,
Ҳам хилофат бирла айлаб сарфароз.
Бўлди саркашликдин онинг офати,
Ажзу туфроғлиқ бу бирнинг рофати.
Бирга ул масжудлуғ берган ўзи,
Бирга бу мардудлуғ берган ўзи.
Dástandıń 2-bapı munojotni óz ishine aladı. Bapta Alisher Navaiy ótken omirin esap-kitap eter eken, Jaratqan qasında ózin behad gúnakár dep esaplaydı :
Аллоҳ, Аллоҳ, ўлтурур шармандалиқ,
Ёдима келса бу янглиғ бандалиқ.
Юз қаролиғ онча бўлмиш жаҳл аро,
Ким кўзимга қилди оламни қаро.
Қилмадим умрумда бир ракъат намоз,
Сар-басир маҳзи ниёз, эй бениёз.
Ҳаргиз андоқ қўймадим туфроққа бош,
Ким кераклик бўлмағай бошимға тош.
Бермадим ҳаргиз гадоға бир дирам,
То ўзумни кўрмадим соҳиб карам.
Тутмадим отинг қилиб фарзоналиқ,
Сабҳа элдин осмайин юз доналиқ.
Бир амал ҳаргиз риёсиз қилмадим,
Зарқсиз ҳаргиз ўзумни билмадим.
Ўйлаким мендурмен инсон бўлмасун,
Йўқки инсон – деву шайтон бўлмасун.
3-bap payǵambar Elshii akram madhi - na'tdi óz ishine aladı. Bapta Navaiy “Nurı Muhammadiya” haqqında pikir júrgizer eken, bul nur álem jaratılıwınan da ilgeri ámeldegi bolǵanlıǵın, Adam Atodan Shis payǵambarǵa hám sol arqalı kóplegen násillerge ótip, elshii akramning ákeleri Abdullohga jetip kelgenligi hám aqır-aqıbetde onıń perzenti betinde payǵambarlıq nurı retinde zohir bolǵanlıǵın jazadı.
Bapta sonıń menen birge, Elshii akramning payǵambarlıq dáwirlerindegi xızmetleri: kápirlerge qarsı gúresganlari, Lot butining holini wayran etkenleri, xalqqa Alladan basqa quday joq ekenligi haqqındaǵı haqıyqattı jetkezgenliklariga toqtalıp ótiledi. Bap sońǵında Elshii akram hám olar arqalı barlıq jaqınları: sahoba hám tobeinlar da pák ekenlikleri aytilib, olarǵa sálem jibenedi:
Ўзи пок, азвож ила авлоди пок,
Зоти пок, асҳоб ила аҳфоди пок.
Анга ҳар дам юз дуруду минг салом.
Олам аҳлидин ила ёвмул қиём.
4-bap qudaydıń aldına barıw tuni tariypiga arnalǵan. Ol jaǵdayda payǵambarımızdıń huzurlariga “Ruhu-l-amin” (Jabroil perishte) kelip, Jaratqandıń xabarın jetkezgeni hám elshii akramning Qanatlı at atamasın minip, Alla huzuriga kóterilganliklari, oradagi jetpis qabat perde kóterilip, bar-joq tosıqlar jónge salıw bolǵanlıǵı, payǵambarımız Alladan úmmetleriniń gúnáini soraǵanliklari hám Alla óz dosınıń barlıq tileklerin qabıl etkeni haqqında pikir júritiledi.
Dástandıń 5-bapı tórt xalifaning birinshisi Hazrat Abu Bakr Siddiq ushın arnalǵan. Alisher Navaiy bul zotni “sadıqu siddiq” dep atab, teńew kórkem óneri jardeminde payǵambarımızdı úńgir ishindegi ǵáziynege, Abu Bakr (r. a) ni bolsa sol ǵáziyneni qorǵawlap jatqan aydarhaǵa uqsatadı:
Содиқу сиддиқу ҳамрози онинг,
Ҳар ёмон-яхшида дамсози онинг…
Ганжким ғор ичра пинҳонлик қилиб,
Аждаҳодек ул нигаҳбонлик қилиб.
Abu Bakr Siddiqning payǵambarımızdan keyin xalifa imom bolıp qalǵanlıqların go'yo quyash ketib, ay qalǵanlıǵına koefficient beredi:
Ўрниға они расул айлаб имом,
Ой бўлиб хуршидға доим мақом.
6 -bap Hazrat Abu Bakr Siddiq haqqındaǵı gúrrińtni óz ishine aladı. Gúrrińtda aytılınıwına qaraganda, Abu Bakr Siddiq xalifalik taxtiga otırǵanlarında dinnen shıqqan bir gruppa kisiler islam haqılılarınan biri bolǵan zakotni bıykarlawdı talap etediler. Sonda xalifa ǵázep menen: “Payǵambar nızamında qandayda bir sabaq muǵdarısha zattı da ózgertiw múmkin emes. Kimki buǵan qarsı bas kóterse, olarǵa juwap semser hám o'qdir” dep aytadılar.
Dástandıń 7-bapı Hazrat Umar Foruq ushın arnalǵan. Alisher Navaiy islam áleminde haqni qateden parıq etiwde bul kisige teń keliwshi basqa insan joq edi, deydi:
Ҳақни ботилдин бировким қилди фарқ,
Адли бирла равшан етти ғарбу шарқ.
Ондин ўзга йўқ эди офоқ аро,
Балки ушбу қасри олий тоқ аро.
8-bap Hazrat Umar Foruqqa arnalǵan gúrrińtdan ibarat. Gúrrińtke kóre, Hazrati Umar Madoyinni iyelegenlerinde, kútá úlken ǵáziyne jıynaladı. Hazrati Umar bul ǵáziyne hám buyım-mulkka qo'z erneklerin de taslamaydılar: barlıq ǵáziyneni ǵazabatqa shıǵıwshılar ushın bolıp beriwdi buyırediler.
9 -bap - Hazrat Usmon (r. a.) madhida bolıp tabıladı. Hazrat Usmon payǵambarımızdıń eki qızlarına úylengenlikleri ushın “zunnurayn” laqapın alǵanlar. Alisher Navaiy bul zotni Quranı Saqıynı toplaǵanları sebepleri xalıq Usmon ibn Affon dep atadi deydi:
Тенгри айлаб жомеъи “Қуръон” они,
Халқ деб Усмон бин Аффон они.
10 -bap Hazrat Usmon haqqındaǵı gúrrińtni óz ishine aladı. Gúrrińtke kóre, payǵambarımız bir kúni eldan tınıshlıq istab, awlaq jerge kirip, bir ayoqlarini uzatıp o'tiradilar. Olardıń huzurlariga birpara zodagon sahobalar, ayırım áziz hám sharıf kisiler kirgenlerinde de olardıń jaǵdaylarında ózgeris bolmaydı. Lekin xanaǵa hazrat Usmon kirgach, elshii akram uzatgan ayaqların jıynap aladılar. Bul payǵambarımızdıń hazrat Usmonga bolǵan sheksiz húrmetleri ańlatpası edi.
11-bap mo'minlar amiri Hazrat Ali (r. a) ushın arnalǵan. Navaiy bul zotning payǵambarımızǵa perzent dárejesinde bolǵanlıqların aytıp, olar arasında “men senikiman, sen menińsan” degen ahd bar ekenligine belgi etedi:
Анбиё сархайлига фарзанд ул,
Хайли одам ичра бемонанд ул…
Иттиҳодида нубувват шамъининг
Сўзи буким сен менингсен, мен сенинг.
12-bap Hazrat Aliga arnalǵan gúrrińtni óz ishine aladı. Gúrrińtke kóre, ǵazabat sawashlarınan birinde Hazrat Aliga kósher tegadi. O'qning uchi olardıń suyeklerine shekem botib, tartıp alıwdıń ılajı bolmaydı. Sonda sahobalar payǵambarımızdan bul jumıstıń sharasın soraǵanlarında, elshii akram “Ol namaz oqıtıp atırǵan waqıtta o'qni tartıp alıw payida bolıńız. Ol namazǵa sonday berilgen boladıki, o'qni tartıp alǵanlaringni bilmay qaladı”, — deydiler. Sahobalar aytılǵan sıyaqlı etediler hám Alla kushoyish berip, bir zamatda jaradan na dardu na kósher uchi qaladı.
13-bap ullı parsıxan avtor Farididdin Satıwshı ushın arnalǵan. Alisher Navaiy sóz oyını jardeminde shayır laqapına metaforaiy koefficient berip, bul dúkanda dunyadaǵı barlıq baylıqlar: duru gáwharlar, gulobu mushki juparlar, shıyrınlıklar jam' ekenligin aytadı:
Ҳар не гардун баҳр ила конида бор,
Онча юз Аттор дўконида бор.
Alisher Navaiy Satıwshınıń jazǵan dóretpeleri xalıq ushın gulqand sıyaqlı paydalı bolıp tabıladı deydi hám sol munasábet menen onıń dóretpeleri dizimin keltiredi: “Musibatnoma”, “Ilohiynoma”, “Ushturnoma”, “Lujjai jańa tuwǵan ay”, “Bildiriwtu-l-áwliye”, “Logikau-t-tayr” hám basqalar. Bap sońǵında Navaiy eger Aqsha jardem bersa, mendek tilenshi Shayıq ruwxından járdem alıp, qus sóylewin bildiriw qilsam, yaǵnıy “Logikau-t-tayr”ga juwap jazsam deydi:
Лек ҳақ тавфиқ берса, мен — гадо,
Шайхнинг руҳиға айлаб иқтидо.
Ўйла қушлар нутқини изҳор этай,
Булбулу тўти киби ғуфтор этай.
Ким халойиқ чун тараннум айлагай,
Қуш тили бирла такаллум айлагай.
Лек сурмак нуктани тўти мисол,
Будур инсоф ўлса, эй фархунда фол.
Ким бу тўти тўъмаси бўлғой шакар,
Ул шакар фикр айласанг бўлғай магар.
Тенгрининг лутфу иноят хонидин,
Яъни, ул Атторнинг дўконидин.
Dástandıń tiykarǵı bólegi 14-baptan baslanadı. Bir kúni barlıq qus jıynalıs qurıw ushın jıynalıpdılar. Lekin májiliste orın talasıp, jánjellesip qalıpdılar. Sonda olar eger bir ádalatlı patsha bolǵanda, bahsga hájet qalmaǵan bolar edi, dep oylapdılar. Sol waqıt Hudhud degen qus sonday patshah bar ekenin, onıń atı Simurg' ekenligi hám Simurg'ning huzuriga barıwshı bolǵanlar uzaq hám de mashaqatlı joldı basıp ótiwleri zárúr ekenligin aytadı:
Борча олам қушларига шоҳ ул,
Ҳолингиздин мў-бамў огоҳ ул.
Ул ёқин сизга-ю сиз ондин йироқ,
Васл – анга ойин, вале сизга – фироқ.
Йўлида етса талабдин минг тааб,
Ҳам анга етмас киши қилмай талаб.
Лекин ул водий ниҳоятдин узун,
Қатъида офат ниҳоятдин фузун.
Умрлар урмоқ керак тинмай қанот,
Неча каркас умрича бўлса ҳаёт.
Qus Hudhud basshılıǵında jolǵa túsediler. Bir neshe kún jol yurgach, mashaqatlı sapar olardı tolıqtiradi. Olar artqa qaytıwshı boladılar hám birin-ketin Hudhudga óz keshiriwlerin ayta baslaydılar. Daslep Totı keshiriw aytadı. Hudhud oǵan juwapan “Hiylekerlikti kásip etken jasıl shekpenli kisi” menen baylanıslı gúrrińtni keltiredi. Totınan keyin Tawıs keshiriw aytıp, “Tangri meni átirapdaǵılar kórip, husnimga maqullaw búydewleri ushın jaratqan, sonday eken, maǵan bul sapardan ne hájet”, — deydi. Hudhud oǵan juwapan masqarapaz bir hinduning ózin túrli naǵısu nigorlar menen bezab, maydanda tamasha kórsetkeni, onıń átirapı bir gruppa beboshlar toparsı menen to'lgach, qadaǵalawshılar tárepinen tutıp alınıp, darra menen savalangani haqqındaǵı gúrrińtni keltiredi. Odan keyin Búlbil keshiriw aytadı. Ol óz shabanındaǵı bir gúlge aslamlıǵın, guldan ayralıqqa chiday almasligi jáne bul sapar oǵan sheksiz ayralıq azabın alıp kiyatırǵanlıǵın bayanlaydı. Hudhud oǵan bir patshahga aslam bolıp qalǵanı haqqında lap urǵan tilenshi gúrrińtini keltiredi. Nátiyjede Qumırı, Kepter, Kabki dariy (Taw kakligi), Tazarv, Qarshıǵa, Suńqar, Qara qus búrkit, Kuf (Bayıwlı), Humoy, Úyrek, Tawıq (Qoraz) sıyaqlı qus óz keshiriwlerin aytadılar. Hudhud olardıń hár birine uyqas jaǵdayda túrli gúrrińtlar menen juwap qaytaradı. Qus jollarında dawam etediler. Olar Hudhuddan Simurg'ga jetiwish jolı haqqında so'raydilar. Hudhud olarǵa dástan daǵı eń úlken hám bólek poziciyaǵa iye bolǵan “Shayıq San'on” haqqındaǵı gúrrińtni sóylep beredi.
Gúrrińtda keltiriwine qaraǵanda, Shayıq San'on atlı áwliye Ka'badagi barlıq shayıqlarǵa murshid - ustaz darjasida edi. Onıń 400 ge jaqın muridi bolıp, olardıń hár biri Junayd hám Boyazid larga teń edi. Shayıq San'on tushida geypara zattı kórse, bul waqıya ońında da júz bererdi. Bir kúni ol tushida Rum mámleketinde butxona ishinde mast halda aylanıw etip júrgenligin kóredi. Uyg'onib, bul holiga toba etedi. Lekin bul tús bir neshe márte tákirar bo'lgach, onıń ta'biri táǵdiri menen baylanıslı ekenligin sezim etip, óz muridlari menen Rum tárepke jolǵa túsedi. Aqır-aqıbetde Rum úlkesine jetip keliwedi. Onda g'aroyib bir butxonani kórediler. Shayıq butxonaga kirgach, jaǵdayında ózgeris júz boladı, ko'ngli tınıshsızlanıwdan betoqat bóle baslaydı. Sonda eriksiz onıń aldınanında júzine perde tartǵan tarso (xristian dinine tiyisli) qız payda boladı. Samal kóterilip, gózzaldıń júzindegi perde ashılgach, Shayıq ózinden ketib, topıraqqa yiqiladi. Nátiyjede Shayıq ıshqı dardiga giriptar bolǵan boladı. Navaiy onıń tınıshsızlanıwlı jaǵdayın shayıq tilinen sonday suwretleydi:
Ким: «Бўлур ҳар лаҳза ранж афзун манга,
Не эдиким қилдинг, эй гардун, манга!
Офиятдин ишқ сори бошладинг,
Юз ёнар ўт ичра олиб тошладинг…
Оллоҳ! Оллоҳ! Не кечадур бу кеча!
Саъб мундоғ, ё раб, ўлғайму кеча!
Ўткарибмен кўп суубат кечалар,
Кўрмадим мундоғ уқубат кечалар!..
Дўстлар, нетти мадад еткурсангиз,
Жамъ ўлуб мен зорни ўлтурсангиз.
То қутулса даҳр оримдин менинг,
Даҳр эли афғону зоримдин менинг.
Жонима, асҳоб, тиғи қатл урунг.
Куйдуруб, ҳарён кулумни совурунг.
То жаҳонда бўйла расво бўлмайин,
Бир ўлай, юз қатла ҳардам ўлмайин!»
Shayıqtıń bul musibatli jaǵdayın kórip, muridlari násiyxatlar bere baslaydılar. Olar shayıqǵa aqıl kriteryası menen shaqırıq etediler, shayıq bolsa ıshqı tártibinde juwap qaytaradı. Muridlar oǵan dáret alıp, sıyınıw qılıwdı máslahát bergenlerinde shayıq olarǵa sonday juwap qaytaradı:
Шайх деб: «Йўқ кўз ёшимдин ўзга сув,
Қон келур ҳардам боғирдин кўзга сув».
Муридлардан бирининг Каъбани зиёрат қилмоқ даркор деган даъватига Шайх томонидан шундай жавоб бўлади:
Шайх дебким: “Онда қилғонни талаб,
Мунда топдим, не чекай ул ён тааб”.
Nátiyjede Shayıq hár muridning kuyinib aytqan o'gitlariga ıshqı sózi menen juwap qaytaradı.
Butxonadagi kisiler bolsa dinge sıyınıw ahlining bul jaǵdayın mazaq etip, óz dinleriniń artiqmashliǵin joldan azǵanlarsha ayty baslaydılar. Bul hal tań jarıqgunga shekem dawam etedi. Muridlar ar-namısqa chiday almay, shayıqtı jalǵız tastap ketediler. Shayıq butxonadagi balalarǵa da masqara boladı. Nátiyjede oradan bir ay ótedi. Aqır-aqıbetde, tarso qızı taǵı butxonada payda boladı hám islam sıyaqlı ullı dinge sıyınıw peshvosi Shayıqtıń kápirler butxonasida bul tárzde jasawınan maqseti ne ekenin so'raydi. Shayıq tarso qızına óz holini bayanlaıp, bulardıń barlıǵına baslawshı seniń orazing, dep juwap beredi. Tarso qızı shayıq ishqining dálili retinde oǵan tórt shártni orınlawı hám eki jurmona (járiyma) tólewi kerekligini aytadı. Aytılǵan tórt shárt tómendegiler edi:
1) may ıshıw;
2) zunnor bólew;
3) Qurandı o'tda órtew;
4) butparastlar dinine kiriw.
Jurmona retinde bolsa bir jıl dawamında cho'chqaboqarlik qılıw hám otgohda órtewdi buyıredi. Shayıq bul shártler hám jurmonalarni ádewir asqan ótew etedi. Nátiyjede oradan bir jıl ótedi.
Shayıqtıń Ka'bada bir pániy muridi bolıp, Shayıq Rumga otlanganida ol basqa bir mámlekette saparda edi. Sapardan qaytgach, Shayıqtı tapolmay, bolıp ótken waqıyalar haqqında jıljıtıwtiradi. Muridlar oǵan jaǵdaynı bayanlaydılar. Pániy murid olarǵa minnet gáp etip sonday deydi:
Шайхким, пир эрдию, сизлар мурид,
Борчаға иршодидин беҳбуд умид…
Шайхингизга бевафолиқ бошлабон,
Қиблангингизни дайр ичинда ташлабон….
Одами бўлса, вафо андин йироқ,
Ит вафо бобида андин яхшироқ…
Nátiyjede shákirt bul jerde otırıw menen jumıs bitmaydi, dep barlıq muridlarni Rum tárepke jolǵa baslaydı. Jetip barıp, kóredilarki, Shayıqta na islam, na iyman maslagidan dóretpe qalmaǵan edi. Sadıq shákirt bul holni kórip, oh uradi hám keshe-kunduz Jaratqanǵa munojot etip, Shayıqtıń haqiga duwa oqıydı hám, aqır-aqıbetde, Alla onıń duosini qabıl etedi. Shayıqǵa ǵayıptan agahlıq jetip, kózlerinen uyat jasların to'kib, sadıqlıqta bemisl bolǵan shákirtiga uzrxohlik etedi. Shayıq taǵı egniga páklik quraq kiyimin kiyip, óz muridlari menen Ka'ba tárepke jol aladı.
Rumda qalǵan tarso qızı tús kóredi. Tushida Iso (a. s.) den: “Shayıq San'ondek ullı murshid seniń huzuringga qonaq bolıp kelseyu, sen miyman kútiwshilik ádetin bilmasdan onıń basına ne kúnni saldıń?! Endi waqtın ǵániybet bilip, onıń artınan bar, dinine ılayıq bo'l”, degen xabar keledi. Tarso qızı oh urǵansha, kózlerinen nadomat jasların to'kib, Ka'ba tárep jolǵa túsedi. Jolda oǵan qástelik hám panasızlıq yuzlanib, topıraq ústinde hushidan ketedi. Shayıqǵa bul hal ayan bolıp, muridlari menen artqa qaytadı hám tarso qızınıń sońǵı jıldamlarda iyman iyesiasi bolıp jan beriwine gúwa boladı. Alisher Navaiy gúrrińt sońǵında ishqqa sonday tariyp beredi:
Ишқ баҳредурки, йўқ поён анга,
Ҳар ҳубоби гунбади гардон анга…
Оламедур ишқ, лекин бас васеъ,
Торамедур ишқ, лек асру рафеъ…
Sol orında Navaiy eger oǵan Alla ómir bersa, óz ishqi túsindiriwin nazmga salıp, bir dástan jazıw niyeti bar ekenin aytadı:
Бир неча кун умрдин топсам амон,
Шарҳи ишқим назм этай бир достон.
Анда билгай кимгаким инсофдур,
Ким сўзум чинмудурур ё лофдур.
Ekenin aytıw kerek, sufizmda Haqni tanıstıń eki jolı bar. Birinshisi tınıshsızlanıwlı, psixik keshinmalarni áshkara bildiriw etip barıw meyli bolsa, ekinshisi arqayın, ishki dardni jasırıw meyli bolıp tabıladı. Birinshi meyil “sukra” (mastlik) jolı dep atalib, onıń iri wákilleri retinde Boyazid Bistomiy, Mansur Halloj, Abu Sa'id Abulxayr, Farididdin Satıwshı, Jaloliddin Rumiy, Babarahim Mashrab atların keltiriw múmkin.
Ekinshi meyil qátelik (qıraǵılıq ) jolı dep atalıp, onıń tárepdarları qatarında Junayd Bag'dodiy, Sa'diy Sheroziy, Baxouddin Naǵısband sıyaqlı dóretiwshilerlerdi sanap ótiw múmkin.
Ádebiyatshı qánige alım N. Kámalovning pikrine qaraǵanda, Shayıq San'onning barlıq diniy ılımları hám Qurandı unıtıwı bul Haqqa jetiw ushın dúnyalıqlıqtan, atap aytqanda, aqıl hám intellektual zatlardan qutılıw, o'zligini unıtıwǵa belgi bolıp tabıladı. Onıń yadı qaytıwı bolsa, sukradan sahvga qaytıw esaplanadı. Haqıyqıy máńgilik bolsa qátelik, yaǵnıy qıraǵılıqqa qaytıwdan keyin baslanadı. Sukradagi solik dál teńizge súńgip, g'arq bolǵan kisi bolsa, sahvga qaytqan teńizge súńgip, gáwhar danaların alıp qaytıp shıqqan suw astına súńgiwshi kabi bolıp tabıladı.
Hudhud gúrrińtdan keyin túp adreske jetiw ushın 7 oypatlıqtı basıp ótiw kerekligini aytadı. Qus oypatlıqlardan oǵada baslaydılar:
Talap oypatlıqsı - qustıń Simurg' vasliga talabanlıǵı menen baylanıslı bolıp, Navaiy bul oypatlıqǵa sonday tariyp beredi:
Чун талаб водийсиға қўйсанг қадам,
Оллинга ҳар дам келур юз минг алам…
Истамак ранжи кўнгулни зор этар,
Топмомоғлиғ руҳни афгор этар…
Ламъа кўргузган сойи меҳри висол,
Айлагай шоминг саҳарға интиқол…
Аждаҳодин етмагай кўнглунгда ранж,
Ўйла бўлмиш бўлғай ул машъуф ганж.
Alisher Navaiy hár bir oypatlıq tariypidan keyin sol oypatlıq mánisin ashıp beretuǵın gúrrińt da keltiredi. Atap aytqanda, shıǵarmada talap oypatlıqsı menen baylanıslı tómendegi gúrrińt beriledi:
Áyyemginde bir qúdiretli patshahning Yusufdek gózzal balası bolǵan eken. Pútkil álem ahli oǵan ashıǵıw-shayda bolıp, eger ol qatl etmoqchi sonda da, kisiler bunnan ǵam chekishmas eken. Bir kúni ol sahrada aylanıp júrip, mińlaǵan aslamı zorlarning onıń ishqida tınıshsızlanıw shekip atırǵanlıǵın kóredi. Olar arasında eki sayıl shahzodaning dıqqatın tartadı. Mulozimlar olardı ustap saray tárep alıp kelediler. Shoh olardan birin zindonga tastap, ekinshisin ózine itboqar etip tayınlaydı. Sonda olardan biri ekinshisidan bul azap-aqıret ishinde holi qanday ekenligin soraǵanında ol bul jaǵday qıyınshılıq emes, bálki aslam ushın ráhát ekenligin aytadı. Ekinshisi da bul sózlerdi tastıyıq etip, aslam óz ma'shuqi vasliga talaban eken, bul azaplar oǵan tek toq kewillik baxsh etiwin bayanlaydı. Bul sózlerdi pana orından esitip turǵan shahzoda benihoya kewilli bolıp, olardı óziniń jaqın máhremlerine aylantıradı.
Gúrrińtdan kelip shıǵıs juwmaq mınada, talap oypatlıqsına qádem qoyǵan solik ashıqlıqtan keletuǵın jámi sınaqlarǵa, qıyınshılıq hám azap-aqıretlerge tayın turıwı, ma'shuq vasli jolındaǵı qıyınshılıqlardı baxtu saodat dep qabıllawı kerek. Zero, bul oypatlıqtan maqset Jaratqandıń vasli bolıp tabıladı.
Íshqı oypatlıqsı - bul oypatlıqta qustıń kewilin Simurg'ning ishqi bánt etedi, olar ózlerin hám dúnyanı unutadilar. Alisher Navaiy bul oypatlıqtı sonday tariyplaydi:
Ишқ келди машаъли гетифурўз,
Дема машъал шуълайи офоқсўз.
Ишқ аро ҳар кимса дархур бўлмағай,
Ўтқа лойиқ жуз самандар бўлмағай…
Куймаган ишқ ичра эрмас ишқбоз,
Ошиқ эрмас, улки эрмас жонгудоз.
Usı oypatlıq xarakteristikası ushın hazrat Alisher Navaiy Asma'iy menen baylanıslı gúrrińtni keltiredi. Gúrrińtke kóre, Asma'iy haj tárep ketayotib, bir bulaq basında jazıw pitilgen tasdı kóredi. Tasda sonday dep jazılǵan edi: “Ey Hijoz ahli! Bir sirning sharasın tapsańız: eger kisi ishqqa giriptar bolǵan bolıp, ıshqı onı sabru sheshiminen judo etken bolsa, ne qilsin?”
Asma'iy qolına qálem alıp, jazıw tiyine sonday sózlerdi bitadi: “Kimki bul ólimli jolǵa kirgen bolsa, odan batırin”. Bul sózlerdi jazıp bolıp, Asma'iy taǵı jolında dawam etedi. Erteńına taǵı sol jayǵa kelip qarasa, tasda jańa jazıw payda bolǵan eken: “Eger aslam pák bolsayu, ishqini jasırın saqlasa, lekin muhabbat kúshidan taqatı toq bolıp, vaslga mútajlik sezsa, bunıń ılajın tapmasa, ne qilsin?” Asma'iy bul sózlerdi oqıp, qálemi menen sonday dep jazıp qóyadı: “Eger sol dardli insan násiyxatlarimdan óz maqsetine eriwmegen bolsa, o'lsin hám ıshqı o'tidan ózin tek qilsin!”
Oradan bir kún ótip, aslamdıń juwabın biliw ushın sol jayǵa kelgen Asma'iy bulaq janında basın toshga urib, qaytıs bolǵan bir kisin kóredi. Asma'iy bul haldan azaplanıp, qaytıs bolǵan aslam ushın motam tutadı hám marhumdı qábirge qóyadı.
Bul gúrrińtdan kelip shıǵıs juwmaq mınada, aslamdıń tiykarǵı maslagi - ıshqı jolında deneden waz keshiw hám yar ushın óliwdi arzımas jumıs dep biliw.
Bilim oypatlıqsı - bunda qus Simurg' haqqındaǵı bilimler, ideyalar sheksizligin sezim etediler, Simurg'ni teńiy baslaydılar.
Кимки бу водийға бўлди муттасиф,
Топти анда ҳолларни мухталиф.
Водийедур, юз туман минг онда йўл,
Ул бу бир келмай, онингдекким бу ул…
Гар сулук атворида тағйир эди,
Мақсади лекин борининг бир эди.
Oypatlıq tariypiga qosımsha formasında tómendegi gúrrińt keltirilgen: Búydewlerinshe, bir kúni bir gruppa soqırlar táǵdir talapsı menen Indiyada bir múddet jasap, óz orınlarına qaytıpdılar. Sonda bir kisi olardan: “Indiyada filni kórdinglarmi?” - dep sorapdı. Soqırlardan tastıyıq juwabın alǵannan keyin, filning qanday haywan ekenin tariyplewlerin ótinish etipdi. Sonda soqırlardıń hár biri filning málim bir aǵzasın paypaslab payda etgen oyda sawlelendiriwi tiykarında filni ústinge, aydarhaǵa, eki suyekke, asılıp turǵan ilonga, shıńǵa, qimirlab turǵan eki jelpiwishge uqsatibdi. Olardıń tariypini tıńlab turǵan filbonlikdan xabarı bolǵan bir kisi soqırlarǵa eskertiw bermesten, sonday depdi: “Eger olar óz bilgenlaricha sóz aytıp, bir-birlerine qarsı pikirlerdi alıp kelgen bolsalar -de, olardıń aytqanları keshirarli bolıp tabıladı. Shunki olar aytqan bul sapalardıń barlıǵın bir jerge jam qilsa, bul juwaplardan pıl haqqındaǵı arnawlı bir oyda sawlelendiriw payda boladı”.
Gúrrińtdan kelip shıǵıs juwmaq mınada, Allanı tanıs hám biliw jolı hár bir solik ushın ayriqsha bolıp, bul jollar qanshellilik túrme-túr bolmaydıin, olardıń maqseti bir- Jaratqandı ańǵarıw bolıp tabıladı.


Juwmaq
Joqarıda kóringeni sıyaqlı, “Lison ut-tayr” dástanı Farididdin Satıwshınıń “Logikau-t-tayr” dástanına juwap formasında jazılǵan. Bir qarawda bul eki dástan daǵı waqıyalar rawajlanıwı da, odaǵı qaharmanlar da birdey sıyaqlı oyda sawlelendiriw oyanadı. Tiykarınan, hár eki avtor ideologik kózqaras hám de qaharmanlarǵa moynındaǵı kórkem júk tárepinen bir-birlerinen parıq etediler. Ádebiyatshı qánige Z. Mamadalieva óziniń “Alisher Navaiy “Lison ut-tayr” dástanındaǵı ramziy obrazlar sisteması” atlı izertlewinde usı eki dástan daǵı ramziy tımsallardı aytıw asnosida Navaiy dástanındaǵı Hudhudning ayriqsha bir neshe qásiyetlerin kórsetip ótedi:
1) Navaiy talqinidagi Hudhud kámal insan ramzi bolıw menen birge avtordıń dástan daǵı birinshi cifrlı tımsalı ham bolıp tabıladı;
2) Navaiy suwretlegen Hudhud joqarı irfoniy máselelerdi hár bir qushning dárejesine uyqas túrde ápiwayı turmıslıq waqıyalar hám mısallar menen túsintirip beredi;
3) Farididdin Satıwshı óz dástanında dóretpe syujetini hesh bir waqıyasız qustı tariyplew menen baslaydı, “Lison ut-tayr”da bolsa qustı tariyplew wazıypası Hudhudga juklenedi;
4) “Logikau-t-tayr”da jeti oypatlıq tariypi kelip Hudhudning wazıypası tawsıladı, lekin Navaiy dástanındaǵı Hudhud qustı sońǵı oypatlıq faqru ólim oypatlıqsında da qollap -quwatlaydı.
Sonıń menen birge, izertlew avtorınıń pikrine qaraǵanda, “Logikau-t-tayr”dagi ideyaǵa kóre, odaǵı qus Simurg'ning sayası, tek. Yaǵnıy olar Simurg'ga intilganlaridagina áhmiyetli. Qus (insanlar ) dıń bul dúnyadaǵı turmısı ayralıq hám ayralıqta. Navaiyda bolsa olardıń jaratılıwı ayralıq hám ayralıqta emes, bálki Jaratqandıń hikmetinde bolıp tabıladı. Usı mánisten alıp qaraǵanda eki dástanda panteizmu-l-gewde filosofiyasınıń eki qıylı talqini sawlelengenligin kóremiz. Satıwshı dástanında qus sońǵı oypatlıqta Simurg' menen birlik kásip etediler, Navaiy dástanında bolsa awır miynet chekiw asnosida poklanib, ózlerindegi Simurg'ni jańalıq ashadılar.