Baqo umarov

0 ‘ZBEKIST0N  RESPUBLIKASI OLIY VA 0 ‘RTA MAXSUS 
TA’LIM VAZIRLIGI
Buxoro  davlat  universiteti
BAQO  UMAROV
ORGAN IК  KIMYO
5 4 2 0 1 0 0   —  b io lo g iy a ,  5 6 2 0 1 0 0   -   a g ro k im y o   va  a g r o tu p r o q s h u n o s lik , 
5 6 20200  -   a g ro n o m lik   h a m d a   5 8 50200  —  ek o lo g iy a v a  ta b ia td a n  
fo y d a la n ish   t a ’lim   y o 'n a lis h i  ta la b a la r i  u c h u n   o ‘q u v   q o ‘lla n m a
T o s h k e n t 
«IQTISOD—MOLIYA» 
2007

Taqrizchilar: 
A.K .  Abdushukurov 
-   M.  Ulug'bek nomidagi  O'zbekiston 
Milliy universiteti  organik kimyo kafedrasi  dotsenti,  k.f.n. 
0 ‘.  M .  M ard on ov 
— Navoiy  Davlat  Kimyo  instituti 
kimyo va  kimyovi  texnologiya  kafedrasi  m udiri,  kimyo 
fanlari  nom zodi,  dotsent.
B.X.  Ibotov 
—  Buxoro davlat  universiteti  organik va 
fizkolloid kimyo kafedrasining  katta o ‘qituvchisi.
Baqo  Umarov
U47 
Organik  kimyo: 
5420100  —  biologiya,  5620100—agrokim yo  va 
agrotuproqshunoslik,  5620200 — agronomlik,  5850200— ekologiya va 
tabiatdan foydalanish ta ’lim  yo'nalishi talabalari  uchun o ‘quv qo'llanm a 
'/  B.B.  Um arov;  O 'zbekiston  Respublikasi  oliy va o ‘rta  m axsus ta ’lim 
vazirligi.  -  Т.:  Iqtisod-m oliya,  2007.  -  400 b.
0 ‘quv  q o ‘llanm a  O 'zbekiston  Respublikasi  oliy  va  o 'rta   m axsus  ta ’lim 
vazirligi  tasdiqlagan o'quv dasturi  asosida yozilgan bo'lib, oliy va  o 'rta   maxsus 
o 'q u v   y u r tla r in in g   5 4 2 0 1 0 0   —  b io lo g iy a ,  5 6 2 0 1 0 0 - a g r o k im y o   va 
agrotuproqshunoslik,  5620200  —  agronom lik, 
5 8 5 0 2 0 0 -  ekologiya  va 
tabiatdan foydalanish ta ’lim yo'nalishlari bakalavrlariga mo'ljallangan.  Kitobda 
organik kimyo asoslari,  biologik obyektlarda uchraydigan va hayot  faoliyatida 
m uhim   o 'rin  tutgan  organik birikm alam ing tuzilishi  va xossalarini  yoritishga 
e ’tibor qaratrlgan.  Ushbu  q o 'llan m ada  o'sim lik va  hayvon  organizm laridagi 
m oddalar va  ularning o'zgarishidan tashqari  o'g'itlar,  pestitsidlar,  polimerlar, 
dorivor  m oddalar  haqida  ham   m a ’lum o tlar  bor. 
S huning  u ch u n   ham  
q o 'llan m ad a  organik  birikm alam ing  asosiy  sinflari,  ularning  nom lanishi, 
reaksiyalarning  borishi,  m oddalarning  tarkibi,  tuzilishi,  fizik-kim yoviy 
xossalari  atroflicha yoritilgan.  Har bir mavzuning oxirida talabalaming mustaqil 
ishlashi  uchun  tayanch  iboralar,  savollar,  m ashqlar  va  kerakli  adabiyotlar 
berilgan.
ВВК24.2я73
©   ’’IQ T IS O D -M O L IY A ” 
©   B.B.  U M A JIO V

SO'ZBOSHI
Organik  kimyo kursi  oliy va  o 'rta   maxsus  o'quv yurtlarining 5420100  — 
b io lo g iy a ,  5620 100—agrokim yo  va  a g ro tu p ro q sh u n o slik ,  5620 20 0  — 
agronomlik,  5850200— ekologiya va tabiatdan foydalanish ta ’lim yo'nalishlari 
bakalavrlari  uchun  zaruriy  fanlardan  biridir.  O 'zbek   tilida  o 'q u v   dasturi 
talablariga javob beradigan darslik va o'quv qoilanm alarining yetarli  miqdorda 
emasligi  talabalar tom onidan  bu  fanni  o 'zlashtirish,  m ustaqil  bilim   olishlari 
va  reyting topshirishlarini  qiyinlashtiradi.  M azkur o 'quv  q o 'llan m a  ana shu 
m uam m olarni  yechish  m aqsadida  Buxoro  davlat  universiteti  organik  va 
fizkolloid  kim yo  kafedrasida  tuzilgan  (23.12.1999-  yil,  №   4  bayonnom a), 
kim yo-biologiya  va  agrar  fakultetlari  ilmiy  kengashlari  tasdiqlagan  dastur 
asosida yozildi.
Kitobda organik kimyoning rivojlanish tarixi,  alohida fan sifatida o'qitilish 
sabablari,  izom eriya  turlari,  organik  kim yoda  elektron  nazariyasi,  organik 
birikm alar  va  reaksiyalarning  sinflanishi,  organik  birikm alar  tuzilishini, 
o'rganishda qo'llaniladigan zamonaviy tadqiqot usullari qisqacha bayon qilinadi. 
So'ngra  ochiq  zanjirli,  halqali  va  arom atik  uglevodorodlarning,  organik 
birikm alar  asosiy  sinflarining  nom lanishi,  izom eriyasi,  olinish  usullari, 
tuzilishi,  fizik va kimyoviy xossalari,  m uhim  vakillari va ularning ishlatilishiga 
oid  m a’lum otlar  keltiriladi.  H ar  bir  m avzuning  oxirida  tayanch  iboralar, 
talabalarning  m ustaqil  yechishlari  uchun  savol  va  m ashqlar  ham da  tavsiya 
etilgan  adabiyotlar  ro'yxati  berilgan.

K I R I S   Н
Organik  kimyo  fani  va  uning  predmeti
O rganik  kimyo organik  m oddalar deb ataluvchi  uglerodning birikm alari 
kimyosini  o ‘rganuvchi  fundam ental  fanlar jum lasiga  kiradi.  Organik kimyo 
faniga uglevodorodlar va ularning hosilalari  kimyosi deb ham  qarash  mumkin. 
Bu tushun cha organik kimyo fanini  birm uncha to 'liq  va aniq ta ’riflasa  ham , 
oiganik va anorganik birikmalar kimyosi orasiga  keskin chegara qo'yib bo'lmaydi. 
Juda  ko‘p  kim yogarlar  anorganik  va  organik  m oddalarni  o ‘rganish  kimyo 
fanining  ikki  m ustaqil  sohasi  deb  qarashlari  bilan  xatolikka  yo‘1  q o ‘yadilar 
ham da  o 'zlarin i  va  bir  qator shogirdlarini  adashtiradilar.  C hunki  bu  fanlar 
o ‘zaro uzviy b o g iiq   bo'lib,  ularni  alohida  o ‘rganib bo'lm aydi.  X IX   asrning 
o ‘rtalariga  qadar  o ‘simlik  va  hayvonlar  organizm larida  hosil  bo 'ladigan 
m oddalarni  o'rganuvchi  fan  organik  kimyo  deb  yuritilardi.  S huning  uchun 
“organik  kim yo'  atam asi  “organizm ” so'zidan  kelib chiqqan.  Tarixan  paydo 
bo'lgan  bu  nom ning  m azm uni  tubdan  o'zgargan  b o ‘lsa-da,  u  hozirgacha 
q o 'lla n ilm o q d a .  Q a d im   z a m o n la rd a   o d a m la r  o 's im lik   va  h ay v o n  
organizm laridan  organik  m oddalarni  ajratib  olish  va  ulardan  foydalanishni 
bilishgan.  U lar  spirtli  ichim lik  tayyorlash,  vinoni  ach itib   sirka  olish, 
o 'sim lik la rd a n   b o 'y o q la r,  d o ri-d a rm o n la r,  x u sh b o 'y   m o d d alar  olishni 
o ‘rganishgan.  Lekin  u  davr  kishilari  organik  m oddalarning  aralashm alari 
bilan  ish  k o 'rg a n la r,  so f  organik  m oddalarni  ajratib  olish  hali  yo'lga 
qo'yilm agan  va bu soha birm uncha keyinroq  rivojlandi.
K im yoning dastlabki taraqqiyoti  davrida organik va anorganik m oddalar 
o 'rta sid a g i  farq larn i  b ilm ag an lar.  K ey in ch alik   o 's im lik   va  h ay v o n lar 
organizm larida  uchraydigan  birikm alam ing xossalari jonsiz tabiatdan  olingan 
m oddalar  (asos,  kislota,  tuz,  m etall,  uning  qotishm alari)  ning  xossalaridan 
tubdan  farq  qilishi  aniqlandi.  B undan  tashqari,  o'sim lik  va  hayvonlardan 
ajratib  olingan  m oddalarni  kim yogarlar  uzoq  yillar  davom ida  sintetik  usul 
bilan ololmadilar.
1675-yilda kimyodan birinchi  kitob yozgan fransuz olimi  Lemeri  tabiatda 
uchraydigan  m oddalarni  tartibga solib,  ularni  uch  turga bo'ldi:
-   o'sim liklardan  olinadigan  m oddalar,
-   hayvonot  dunyosidan  olinadigan  m oddalar,
-   m ineral  (m a ’dan)  m oddalar.
1806-yilda shved olimi  Y.Ya.  Berselius o'simlik va hayvonlardan  olinadigan 
m oddalarni  birlashtirib,  organik  m oddalar  deb  atashni  tak lif  etdi.  Shu

m oddalarni  o'rganadigan  fanni  organik  kim yo  deb  ta ’rifladi  va  “vitalizm ” 
(lo tin c h a   vita  “h a y o t” ,  lis  “ k u c h ”  degani)  n azariy asin i  ilgari  surdi. 
Vitalistlarning  fikricha:  “Organik  m oddalar  anorganik  m od dalard an  faqat 
tirik organizm larda  “jo n ” ,  “ru h ” ,  “ ilohiykuch” ta’sirida hosil  bo 'ladi, ularni 
sintetik usullar bilan olib bo'lm aydi”  Bu  noto'g'ri nazariya organik kimyoning 
rivojlanishiga m a’lum muddat to'sqinlik qildi,  lekin uning taraqqiyotini to'xtata 
olmadi.
B erseliusning shogirdi  F.  Vyoler  1824-yilda ditsianni  gidrolizlab oksalat 
kislotani,  1828-yilda esa ammoniy sianatni qizdirib,  mochevinani sintez qildi:
N  =  C - C  = N + 4 H 20  —> H O O C -C O O H  + 2 N H 3 
2 N H .O C N   - > 2 C 0 ( N H ,) 2
Vyoleming bu  ishlari o 'z  ustozi  Ya.  Berseliusning vitalistik ta ’limotiga zid 
chiqdi  va  boshqa olim larni  ham   sintez bilan shug'ullanishga undadi.  1842- 
yilda  N .N .  Zinin  nitrobenzolni,  1845-yilda  Kolbesirka kislotani,  1850-yillarda 
Bertlo  chum oli  kislota,  etil  spirti,  atsetilen,  benzol,  m etan  va  yog'larni, 
1861-yilda A.M.  Butlerov qandsimon  modda (metilitan)ni  1869-yilda  K.  Grebe 
va  K.  Liberm an  alizarin  tabiiy  bo‘yog‘ini  sintez  qilib,  vitalistik  nazariyaga 
qaqshatqich zarba berdilar.  Ammo,  erishilgan  bu yutuqlardan xulosa chiqarib, 
dalillarni  birlashtiruvchi va  keyingi  tadqiqotlar uchun  nazariy asos bo'ladigan 
ilg'or g'oya hali  yo‘q edi.
XIX  asrning birinchi  yarmidanoq organik sintez bilan bir qatorda organik 
m oddalarning tahlili  ham  rivojlandi.  Yu.  Libix organik birikm alardagi uglerod 
va vodorodni, J.  Dyuma esa azotni  aniqlash  usullarini  ishlab chiqdilar. Tahlil 
qilingan  barcha  m oddalarning  tarkibida  uglerod  borligi  aniqlandi.  Shunga 
asoslanib,  1848-  yilda  G m elin  organik kimyoni uglerod birikm alari  kimyosi 
deb  t a ’rifladi. 
Lekin  bu  ta ’rif  uglerodning  organik  m oddalarga  m ansub 
bo'lm agan  birikm alari  (uglerod oksidlari,  karbonatlar,  karbidlar va  hokazo) 
ham borligini  e’tiborga olmaydi.  Shuni  inobatga olgan  nem is kimyogar olimi 
K.  Shorlem m er organik kimyoni  uglevodorodlar va ularning hosilalari kimyosi 
deb  t a ’rifladi.
Shunday  qilib,  organik  kimyo  XIX  asrning  30-yillarida  quyidagi  asosiy 
sabablarga  ko'ra mustaqil  fan  sifatida shakllandi va o'rganila boshlandi:
1.  O rganik  birikm alam ing  anorganik  m oddalarga  nisbatan  son jihatdan  
juda ko'pligi.  Hozirgi kunda o'n milliondan ortiq organik birikmalar o'rganilgan. 
A norganik  m oddalarning soni  esa yuz  mingdan  oshm aydi.
2.  Organik m oddalar o'simlik va  hayvonlar organizmlarining hayot faoliyati 
jarayonlarida o'ziga xos m uhim   vazifalarni  bajaradi.
3.  O rganik  m oddalar  xossalari  va  reaksiyaga  kirishish  qobiliyati  bilan 
anorganik  m oddalardan  keskin  farq  qiladi.

4.  Barcha organik  m oddalar kislorodda yonadi,  anorganik m oddalarning 
ham m asi  ham   yonaverm aydi.
5.  Organik  m oddalarning  ko‘pchiligi  dissotsilanm aydi,  chunki  ularning 
m olekulasida  ato m lar o 'z a ro   kovalent  bog'langan.
6
.  Organik birikm alar uchun  izomeriya hodisasi xarakterli bo'lib,  bu  hodisa
XIX asming birinchi choragida Yu.  Libix, Ya.  Berseliusva  F. Vyoler tom onidan 
kashf qilingan.  U ning  sabablari  esa shu  asrning  60-yillarida A.M .  Butlerov 
tom onidan  oshib  berildi.
7. Yuqorida sanalgan sifatlaming barchasi  organik m oddalar uchun o'ziga 
xos spetsiflk xossalari,  uglerod atom ining tuzilishi va turli bog'lar hosil  qilishi 
bilan izohlanadi.  Bu  xossalar katta amaliy aham iyatga ega.
O rgan ik   b irik m alam in g  tu zilish   n azariyasi
Organik  kim yoning  rivojlanishida  dastlabki  nazariya  sifatida  radikallar 
nazariyasi  (J.L.G ey-Lyussak,  Yu.  Libix,  F.  Vyoler,) vujudga keldi.  Radikallar 
nazariyasi  Y.Ya.  Berseliusning elektrokimyoviy nazariyasini  organik kimyoga 
moslashdan iborat  edi.  Bu nazariyaga muvofiq anorganik m oddalar atomlardan 
tuzilgani  singari  organik  m oddalar  ham  radikallar  (b ir  yoki  bir  necha 
ato m lard an   iborat  qoldiqlar)  dan  tuzilgan.  Kim yoviy  reaksiyalarda  bu 
radikallar  bir  m odda  tark ib id an   ikkinchisiga  o 'z g arm asd a n   o 'ta d i.  Bu 
nazariyaning  tan   olinishiga  Libix  va  Vyoler  tom o nid an  “achchiq  bodom  
m oyi”— benzoy  aldegidini  (C
7
H
6
0 )   o'rganilishi  sabab  bo'ldi.  Bu  m odda 
xossalari  o'rganilganda  uning  “b e n z o in   deb  ataluvchi  qismi  bir  m odda 
tarkibidan ikkinchisiga o'zgarishlarsiz o'tishi  kuzatildi:
C
6
H ,-C O -H   -   benzoy  aldegidi,
C
6
H ,-C O -C l  —benzoil  xloridi,
C
6
H
5
-C O -O H   -b e n z o y   kislotasi,
C
6
H <-C O -N a  — natriy benzoati.
Organik  kim yoning  keyingi  rivoji  radikallar  nazariyasini  tasdiqlaganday 
b o'ldi.  C hunki, \C H
3
-m etil,  C ^ h ^ -b e n z o il  kabi  radikallar  topildi  va  ular 
reaksiya jarayonida bir molekula tarkibidan  ikkinchisiga o'zgarishsiz o'tishardi.
Lekin  radikallarni so f holda ajratib olish  ishlarining natijasiz  chiqqanligi 
va  bir  xil  reaksiyalarda  radikallarning  o'zgarishi  aniqlangach,  bu  nazariya 
fanda uzoq vaqt  hukm  surm adi/D astlab rus olimi  T.E.  Lovis sirka  kislotadan 
sirka  kislota  xlorangidridi,  sirka  kislota  am idi  olinganda  atsetil  radikali 
o'zgarm asligini  kuzatdi,  am m o  xlor  ta ’sirida  m o n o -,  di-  va  trixlorsirka 
kislotalarining hosil  bo'lishi  radikal  ham  o'zgarishini  isbotladi. J.  D yum aning

aniqlashicha,  yuqori  yog‘  kislotalari  tarkibidagi  vodorod  atom lari  osonlik 
bilan  xlorga alm ashinadi^N atijada  radikallar nazariyasi o 'z   kuchini yo‘qotdi 
va  uning  o ‘rniga  tip la r  nazariyasi  vujudga  keldi.'f'1
a )   v o d o r o d   tip i:
H 1 
H  l 
с 2н Л  
с , я 3о1 
с я 3с о 1  
H \ 
С Я 3] 
н \  
'  
н )  
с н з]
metan 
etan 
sirka 
atseton
aldegidi
b )   v o d o r o d   x l o r i d   tip i:
C/1
C/1
С/
Cl
с я , |
с 2я , о |
C N \
C H 2 - C O O H
metil
atsetil
sian
xlorsirka
xlorid i
xloridi
xlorid
kislota
v)   s u v   tip i:
H )
H
О
CH,
H
metil
spirti
О
C2H S
C2H S
dietil
efiri
О
C H f O
H
sirka
kislota
О
CHJCC
с гн ь
sirka etil 
efiri
О
g )   a m m i a k   tip i:
Я
Я
С Н j'
С Н з
СЬН Ъ
Я ■N 
Я >N
С Н Ъ■N
с я 3 >N
я
Я
С Нз
Я
с я 3
я
metil  - 
amin
dimetil - 
amin
trimetil - 
amin
N
anilin

1853-yildaamalgaoshirgan  ilmiy ishlari  bilan  S h J e ra r  tip la r  nazariyasi- 
ning  asoschisi  bo'lsa,  J.  D yum a,  A.  Loran  va  A.  K ekulelar  bu  nazariyani 
rivojlantirdilar.  U shbu  nazariyaga  binoan  organik  m o d d alar  ham   oddiy 
a n o rg a n ik   m o d d a la r  hosilasi,  ulardagi  vodo ro d  a to m la rin i  radikalga 
alm ashtirish bilan  organik  m oddalar olish  m um kin.  O rganik birikm alam ing 
dastlab  to 'rtta  tip i  yaratildi:
S h J e ra r  uglevodorodlami  asosan,  vodorod tipidan,  galogenli  hosilalami 
vodorod xlorid tipidan  hosil  qilinishi  mumkin  deb tushuntirdi.  Bu nazariyaga 
k o ‘rasuv  tip id an   spirtlar,  oddiy efirlar  va  kislotalar  hosil  qilinadi.  Am m iak 
tip i  orqali  am inlar  va boshqa birikm alar  tartibgasolinib,  tushuntirilgan.
T ip la r  nazariyasigaasoslanib,  organik m oddalarning sinflarga ajratilgani 
bu  nazariyaning dastlabki  yutug‘i  bo'ldi.  Bunga ko‘ra m olekula  hosil  qiluvchi 
har xil  radikallar ikki  qaram a-qarshi  zaryadga ega bo'lm aydi.  Shuning uchun 
Berseliusning  radikallar  nazariyasiga  qarshi  o 'laro q  bu  nazariya  “unitar 
nazariya”  nom ini  oldi.  T ip la r  nazariyasining  kam chiligi  shundan  iborat 
ediki,  u  faqat  eksperim ental  ishlar  natijasida  rivojlandi,  kimyoviy  usullar 
yordam ida  m oddalarning  tuzilishini  o'rganish  m um kinligini  rad  etdi.  Bu 
nazariyaning yangiliklami bashorat qilish imkoniyati yo'q.  K o'pchilik hollarda 
m oddalarning  xossalarini  aniqlash  davom ida  ular  uch un   tip ik   bo'lgan 
form ulalar  bir  nechtani  tashkil  etdi.
O rganik  kimyo  fanining  maqsadi  m olekulada  atom lar  betartib joylash- 
ganm i  yoki  ular m a ’lum  izchillikda  bog'lanib,  bir-biriga  t a ’sir ko'rsatadim i 
degan savolgajavob qidirishdir.  Elementlaming valentligi  aniqlangach,  olimlar 
uning aham iyatini  anglab  yetdilar.  Ingliz  olimi  E.  F rankland  m etallorganik 
birikm alarni  o'rgana turib,  1853-yilda har bir metall  radikallar bilan  m a’lum 
tartibda bog'lanishi mumkinligini  ko'rsatdi.  1857-yilda nemis olimlari A.  Kekule 
va  A.  Kolbe  uglerodning  4  valentli  ekanligini,  A.  K uper  uglerod  atom lari 
o 'z a ro   b o g 'la n ib ,  zanjir  hosil  qilishini  an iq lad ilar.  V alentlik  hodisasi 
o'rganilgach,  m olekula m a’lum  tuzilishga ega bo'lishi  haqida  fikrlar tug'ildi, 
am m o uni  qanday  aniqlash vazifasi  hali  yechilm agan  edi.  1861 -yilda A.M. 
Butlerov  organik  m oddalarning  tuzilish  nazariyasini  yaratdi.  U ning  asosiy 
fikrlari  1861 -yilda e ’lon  qilingan  “ M oddalarning  kimyoviy tuzilishi  h aq id a” 
nomli  m aqolasida  o 'z   aksini  topdi.  Bu  nazariya  quyidagicha  ta ’riflanadi: 
“ M olekulaning kimyoviy tabiati  elem entar tarkibiy qism larining tabiati  bilan, 
ularning  m iqdori  va  kimyoviy  tuzilishi  bilan  aniqlanadi”  D astlab  A.M. 
Butlerov  izom erlar  “ ...hech  qanday  o'zgarm aydigan,  qotgan  m o d d alar...” 
deb tushungan bo'lsa, keyinroq  "...  m a ’lum turdagi organik birikm alar o'zaro 
izom er  holdagi  zarrachalar  b o 'lib ,  ular  bir-birining  tuzilishi  va  xossalarini 
o'zgartirish  bilan  takrorlab turishadi...”,  -  deb yozgan edi.  Ushbu  nazariyadan 
quyidagi  xulosalar  kelib  chiqadi:

1. Organik modda molekulasida barcha atomlar bir-biri bilan m a’lum tartibda 
bog'langan, buning uchun ular kimyoviy moyillikning m a’lum qismini sarflaydi. 
M olekuladagi  atom larning birikish tartibini  A.  Butlerov kim yoviy tuzilish deb 
atadi.
2.  M oddalarning kimyoviy xossalari  uning tarkibi va kimyoviy tuzilishiga 
bog'liq.  Bu qoida  izomeriya hodisasini tushuntirib beradi.
3.  Reaksiyalarda  molekulaning m a’lum qismi o'zgarganligi tufayli  m odda- 
ning  kimyoviy  o'zgarishini  o'rganib,  uning  kimyoviy  tuzilishini  aniqlash 
mumkin.
4.  Muayyan bir m odda xossasini  o'rganib,  molekulyar tuzilishini  aniqlash 
m um kin.  Bu  tuzilish  m odda xossalarini  aks ettiruvchi  m a ’lum   form ula bilan 
ifodalash  im koniyatini  yaratadi.
1874-yilda V ant-G off va  Le-Bellar esa  molekulalarda atom larning fazoviy 
joylashishi nazariyasini yaratib, organik kimyoning rivojiga katta hissa qo'shdilar. 
1879-yildaA .  Bayerning  indigo bo'yog'ini,  1904-yilda  A.  Piktening  nikotin 
alkaloidini  sintez  qilgani  sintetik  bo'yoq  va  dorivor  m o ddalar  kim yosining 
yuksalishiga  olib keldi.  1907-yilda A.E.  Favorskiy tashqi  m uhitni o'zgartirish 
yo'li  bilan  izom erlarning o 'z aro  dinam ik  m uvozanatda  ( t a u t o m e r i y a ) 
bo'lishini  aniqlagach,  organik birikm alam ing reaksion  qobiliyatini  o'rganish 
mumkinligi  isbotlandi.  Endi  esa zam onaviy organik kim yo fanini  izom eriya 
hodisasisiz  tasavvur  etib  bo'lm aydi.
XX 
asrning  dastlabki  yillarida  organik  kimyoga  tadqiqotning  fizikaviy 
usullari,  elektron tuzilish  nazariyasi  kirib  kelaboshladi,  uglevodlar,  polipep- 
tidlar,  purinlar,  oshlovchi  m oddalar va  boshqa  tabiiy birikm alam ing nozik 
sintezlari  amalga oshirildi,  1930-yiIlarda esa  kvant organik kimyosi  yaratildi. 
AQSH  olim i  R.  Vudvord  strixnin  va  m orfin  alkaloidlari,  xlorofill,  B l2 
vitam inini,  P.  Ziber  tarkibida  51  ta  am inokislota  qoldig'i  tutgan  insulin 
gorm onini,  G.  Koran  50 dan  ortiq  nukleozid tutgan  ribonuklein  kislotalarini 
sintez  qilib  organik  sintezning  im koniyatlari  cheksizligini  isbotladilar.
Organik moddalarning xomashyo  manbalari
Organik  m oddalarning asosiy xom ashyo m anbalariga tabiiy gazlar,  neft, 
toshko 'm ir va q o 'n g 'ir ko'm ir,  yonuvchi zaxiralar, torflardan tashqari  qishloq 
va  o 'rm o n   xo'jaligi  m ahsulotlari  kiradi.
D unyo miqyosida neft va tabiiy gazlardan  faqatgina benzin,  kerosin  kabi 
yon ilg 'ilar  em as,  balki  plastm assalar,  spirt,  kauch uk   va  boshqa  sintez 
m ahsulotlari  olinadi.  Bugungi  kunda  ishlab  chiqariladigan  organik  sintez 
m ahsulotlarining 95  foizi  neft  va tabiiy gazlardan,  5  foizi esa ko 'm ir,  slanets,

torf va yog‘oshdan olinmoqda.  Qazib olinadigan neft va uning mahsulotlarining 
qariyb  5  foizi  kimyoviy  qayta  ishlanadi.  Qolgan  qismi  esa  turli  dvigatel  va 
pechlarda yoqiladi.  Buning  natijasida  yiliga  20  mlrd.  tonnaga yaqin karbonat 
angidridi  havoni  ifloslantirm oqda.  Neft  va gaz  koni  zaxiralari  cheklangan, 
k o 'm ir  konlari  esa  ko'proq  uchraydi.  T o shko'm ir  sof ugleroddan  tashqari
H,  O,  N ,  S  va  boshqa  elem entlar  tutgan  m urakkab  organik  birikm alar 
m anbayidir.  Kokso-kim yoviy  va  gazlarni  qayta  ishlash  zavodlarida  quruq 
haydash  usuli  bilan  bugungi  kunda  neftdan  olinadigan  m ahsulotlardan  o 'n  
baravar  kam   organik  m oddalar  olinm oqda,  am m o  arom atik  uglevodo- 
rodlarning asosiy qismi  toshko'm ir smolasidan olinadi.  Bu  hoi  toshko'm irdan 
kimyo sanoatining  asosiy  xomashyosi  sifatida  yanada  kengroq  foydalanish, 
undan sintetik  neft  va gaz  m ahsulotlari  ishlab  chiqarishni  taqozo  etadi.
O rganik  m oddalar  olishning  yana  bir  m uhim   usuli  -   ayrim   m ikroorga- 
nizm lar ta ’sirida boradigan bijg'ishjarayonlaridir.  Bir qator organik m oddalar 
hali  ham   hayvonot  dunyosi  xom ashyosidan  olinm oqda,  bular  glitserin, 
karbon  kislotalar,  am inokislotalar,  oziq-ovqatlar va shu  kabi  m ahsulotlardir. 
Hozirgi  vaqtd a  organik  kim yoning  taraqqiyoti  tirik  tabiatdagi  ham m a 
m oddalarni  su n ’iy va  sintetik  usul  bilan  olish  im koniyatini  yaratgan,  undan 
unum li  foydalanish  zam onam iz  kimyogarlari  va  loyihachi-texnologlarning 
asosiy  vazifasi  hisoblanadi.