Baqo umarov
Download 51.28 Kb. Pdf ko'rish
|
|
CH 3 CH 3 CH 3 I--------------------------- I I I n CH 2 = f ------ * -сн2-^н-сн2-^н-сн2-<рн - СООСНз СООСНз СООСНз СООСНз O l e in , l i n o l v a l in o le n k i s l o t a l a r i Olein kislotasi C 17 H 33C O O H tabiatda glitserin efiri ko 'rinishid a keng tarqalgan. U ning tuzilishi quyidagi form ula bilan ifodalanadi: C H 3- (C H 2)7 - C H = C H - (C H 2)7 - C O O H Olein kislotasining tarkibida q o ‘shbog‘ borligi uchun uning m olekulasi ikki atom galogenni biriktirish qobiliyatiga ega: C H 3- + Br2 ------- ► CH3 - (CH2)7 - £ H H -(C H j), - COOH Br Br 9,10 - dibrom stearin kislota Linol ( C 17 H 3 |C O O H ) va linolen ( С 17 Н 29 С О О Н ) kislotalari tarkibida ikki va uchta q o ‘shbog‘lar m avjud, ularning tuzilishi quyidagicha: C H 3 - ( C H 2 ) 4 - C H = C H - C H 2 - C H = C H - ( C H 2)7 - C O O H linol kislota C H 3 - C H 2 - C H = C H - C H 2 - C H = C H - C H 2 - C H = C H - ( C H 2)7 - C O O H linolen kislota Linol kislotasi to 'rt atom vodorod yoki galogenni biriktirishi m um kin. Linolen kislotasi tarkibida uchta qo ‘shbog‘ borligi u chu n u uch m olekula vodorod yoki galogenni biriktira oladi. H ar ikkala kislotalar gidrogenlanganda, oxirgi m ahsulot sifatida stearin kislotasi ( C l 7 H 35 C O O H ) hosil b o'ladi. M a l e i n v a f i i n t a r k i s l o t a l a r i Oddiy to'yinm ag an ikki asosli karbon kislotalarning vakillari b o 'lib , ular bir-biridan fazoviy tuzilishi bilan farq qiladigan sis-trans izom erlardir: Н ч / Н НООСч / Н / С = С\ / С = С ч HOOC COOH H COOH malein kislota fumar kislota (sis-izomer) (trans-izomer) Ikkala kislota ham olm a kislotasini qizdirish yo'li bilan olinadi: HOOC-gH-CH2-COOH --------► HOOC-CH = CH-COOH + H20 olm a kislotasi Malein va fum ar kislotalari bir-biridan fizik-kim yoviy xossalari bilan farqlanadi. M asalan, malein kislota qizdirilganda osonlik bilan bir m olekula suv ajratib m alein angidridiga aylanadi, fum ar kislotasi bunday xossaga ega emas. ^ О О HC - С — OH HC - C ^ II ------------- II + h 2 o H C -C ^ -O H H C - C ^ о о malein kislota malein angidrid Yuqori molekulali to'yingan karbon (yog‘) kislotalar U la rn in g asosiy v a k illa rid a n p a lm itin ( C | 5 H 31 C O O H ) va ste a rin (C 17 H 35 C O O H ) kislotalar katta ahamiyatga ega. Palm itin va stearin kislotalar to'y in m ag an (olein, linol va linolen) kislotalar bilan birgalikda tabiatda keng tarqalgan bo'lib, o'sim lik moylari va hayvon yog'larining asosiy qismi bo'lgan triglitseridlar holida uchraydi. Palm itin va stearin kislota aralashm asi yog'larning gidrolizi natijasida olinadi. Bu jarayon 100-120°C haroratd a, ishqoriy m etallarning tuzlari ta ’sirida olib boriladi. Yuqori m olekulali yog‘ kislotalarning bu tuzlari sovunlar deyiladi. Yog 1 kislotalarning natriyli tuzi qattiq sovun, kaliyli tuzi — suyuq sovun deyiladi. O ddiy sovun, asosan, palm itin, stearin va olein kislotalarning natriyli tuzlari aralashm asidir. Sovun ishlab c h iq a rish d a y o g 'la r, aso sa n , o 'y u v c h i n a triy yoki kaliy bilan gidrolizlanadi: H 2 C-O CO Cl 7 H 35 H 2 C -O H I I HC-OCOCl 7 H 35 + 3 NaOH ---- ► HC-OH + 3 C, 7 H35COONa I I H2C - OCOC| 7 H 35 H2C - OH natriy stearat glitserin glitserin ( sovun ) tristearat AROMATIK KARBON KISLOTALAR A rom atik uglevodorodlardagi bir yoki bir necha vodorod atom larining karboksil guruhiga o 'rin almashinishi natijasida hosil bo'ladigan birikm alarga a r o m a t i k k a r b o n k i s l o t a l a r deyiladi. A rom atik kislotalarda karboksil guruh bevosita benzol halqasi bilan bog'langan. U lar ham karboksil guruhining soniga k o 'ra bir, ikki va k o 'p asosli b o 'lad i. Bir asosli arom atik kislotalarning eng oddiy vakili benzoy kislotasidir, uning tuzilish form ulasi C 6 H 5 C O O H . U antiseptik xossaga ega bo'lganligi uchun oziq-ovqat sanoatida va tibbiyotda foydalaniladi. Benzoy kislotaning ko‘p qismi benzoil peroksid b o ‘lib, u har xil bo'yoqlar va turli organik m oddalar tayyorlashda ishlatiladi. S anoatda benzoy kislota toluolni oksidlab olinadi: C H 3 + 3 0 ------ ► - O H + H jO toluol benzoy kislota Benzoy kislota kimyoviy xossalariga k o 'ra alifatik kislotalarga o'xshaydi. A m m o sirka kislotaga nisbatan uning kislotalik xossalari kuchliroq, chunki fenil radikalining elektronakseptorlik t a ’siri natijasida —C O O H guruhdagi vodorod faollashgan. M asalan, u ishqorlar t a ’sirida tuz hosil qiladi: C 6 H 5C O O H + N a O H -------- ► C 6 H 5C O O N a + H 20 Spirtlar bilan reaksiyaga kirishib, murakkab efir hosil qiladi: C 6 H 5C O O H + H O C 2 H 5 ■*— +■ C 6 H 5 C 0 0 C 2 H 5 + H 20 benzoy kislota etil efiri U ning hosilasi o-sulfobenzoy kislota shakardan 300 m arta shirin bo'lgan saxarinni sintez qilish uchun m uhim xomashyodir. Saxarin 1879- yilda tasodifan kim yogar olim tom onidan yaratilgan, 1900- yildan boshlab sanoat miqyosida ishlab chiqarilmoqda. Saxarin oziq-ovqat sanoatida shirin pishiriqlar tayorlashda ishlatiladi: 0 1 C O O H ^ Ч ^ - С ч + N H 3 ------ „ Ю Т / N H S 0 2 0 H 0 - sulfobenzoy О О kislota saxarin T ab iatd a benzoy kislota, asosan, bog'langan holatda uchraydi. U ning hosilasi g ip p u r kislota benzoy va am inosirka kislotalarining qoldiqlaridan iborat: ( 0 ) - C O - N H - C H 2 - C O O H p a r a - A m i n o b e n z o y k i s l o ta s i. p-Am inobenzoy kislotaning etil efiri anestezin nomi bilan m a ’lum , u tibbiyotda og'riqsizlantiruvchi (anestezirlovchi) vosita sifatida ishlatiladi. " ' ©с: o-Oksibenzoy (salitsil) kislotasi: -О Н Salitsil kislotasi kristal m odda, suyuqlanish harorati 159°C. Sovuq suvda qiyin eriydi. Sanoatda salitsil kislotasi ko‘p m iqdorda quruq natriy fenolyatga bosim ostida uglerod(IV) oksidi ta ’sir ettirib olinadi: ONa + C 0 2 ^ \ ^ O H + HCI 0 H 130°C COONa -N aC l COOH Salitsil kislotaning hosilalari tibbiyotda keng ishlatiladi. Atsetilsalitsil kislotasi — aspirin (issiqlikni pasaytiruvchi vosita sifatida) va salitsil kislotaning fenil efiri-salol (ichak kasalliklarida dezinfeksiyalovchi vosita sifatida). ^ X O O H ^ ^ - 0 ^( 0 ) ^ ^ 0 -C -C H 3 ^ ^ O H О salitsil kislo tan in g fenil atsetilsalitsil kislota efiri (salol) (asp irin ) I k k i a s o s l i a r o m a t i k k a r b o n k i s l o t a l a r Benzol qatoridagi ikki asosli kislotalarning uch xil izom eri m a ’lum : o r to - fenilendikarbon (ftal kislota), р яга-fenilendikarbon (tereftal) va m e t a - fenilendikarbon (izoftal) kislotalari: COOH COOH ^ ч : о о н ^ - ^ cooh COOH ftal k islo ta te re fta l kislo ta izo ftal kislo ta F t a l k i s l o t a . Kristall m odda, suyuqlanish haroratidan yuqori h aroratd a qizdirilganda (200-230°C) bir m olekula suv yo‘qotib, ftal angidridiga ay lanadi: ©с СООН - Н20 СООН 200-300°С о ftal angidrid ftal kislota Ftal kislota, odatda, naftalin yoki o-ksilolni katalizatorlar (m olibden, vanadiy yoki krem niy oksidlari) ishtirokida yuqori h aroratda oksidlab oli nadi: R eaksiyadan ko‘rinadiki, hosil bo'lgan ftal kislota tezda o ‘zidan bir m olekula suv yo'qotib, ftal angidridga aylanadi. Ftal angidridga am m iak ta ’sir ettirilsa, ftalim id hosil bo'ladi: F talim id - b o'y oqlar va turli boshqa organik birikm alar sintezi u ch u n m uhim dastlabki xom ashyo hisoblanadi. T e r e f t a l ( n —f e n i l e n d i k a r b o n ) k i s l o t a . 300°C da suyuqlanrriasdan, quruq haydaladigan am o rf kukun m odda. Etilenglikol bilan kondensatlanishidan yuqori m olekulyar efir — polietilentereftalat hosil bo'ladi. Polietilentereftalat sintetik tola -lavsan olish uchun ishlatiladi: Hozirgi vaqtda yengil sanoatda bu polim erga tabiiy tola (jun, paxta) va lavsanni aralashtirib, gazlam alar tayyorlanm oqda. Tereftal kislota sanoatda n- ksilolni 160°C da bosim ostida, katalizatorlar (m arganets yoki kobalt) ishtirokida havo kislorodi bilan oksidlab olinadi: -2 C 0 2; -H20 COOH - H20 ftal kislota + [O] COOH naftalin О C = 0 C = 0 ftalimid + 30: n-ksilol Kislotalarning muhim vakillari C h u m o li k i s l o t a H —COOH. Rangsiz, o 'tk ir hidli, 100,5°C da qaynaydigan suyuqlik. Suv bilan yaxshi aralashadi. Sanoatda chum oli kislota uning natriyli tuzidan quyidagicha olinadi: 125-150°C. 5-10 10s Pa C O + N a O H ----------------------------------*■ H - C O O N a 2 1 1 - C O O N a + H .S O j ------- ► H - C O O H + N a 2 S 0 4 c h u m o l i k is lo ta Chum oli kislota boshqa karbon kislotalardan farq qilib, K M n 0 4, C rO , va Ag20 ta ’sirida oson oksidlanadi, natijada karbonat angidrid va suv hosil bo'ladi. q iz d iris h H - C O O H + A g20 -----------------► 2 A g + H20 + C 0 2 C hum oli kislota va uning tuzlariga konsentrlangan sulfat kislota ta ’sir ettirilganda, uglerod(II) oksidi va suvga parchalanadi: H 2 S 0 4 H - C O O H --------- * C O + H20 Chum oli kislota organik sintezda, to'qim achilik, ko'nchilik sanoatlarida, tibbiyotda va boshqa sohalarda keng ishlatiladi. S i r k a k i s l o t a C H ,C O O H . 0 ‘tkir hidli, rangsiz suyuqlik 118,5°C da qaynaydi. Suv bilan istalgan nisbatda aralashadi, +16,6°C dan past haroratda muzga o'xshash kristallarga aylanadi. Sirka kislota olishning asosiy sanoat usuli atsetilendan olinadigan sirka aldegidini m a rg a n e ts k a ta liz a to rla ri ish tiro k id a havo k islo ro d i b ilan oksidlashdan iborat: И2° o o 2 о HC = CH ----------- ► С Н з - С ^ ------ ► CH 3 -C C ^ etin Hg+2; H+ H O-H etanal etan kislotasi Sirka kislota tuzlari — atsetatlar kimyo sanoatining turli sohalarida ishlatiladi. T em ir, am m oniy va xrom atsetatlari to 'q im ach ilik sanoatida ohorlovchi (xurush) sifatida, m is(II) asosli atsetati (yar-m edyanka) b o 'y o q sifatida ishlatiladi. Sirka kislota tuzlaridan ko ‘proq ishlatiladigani q o ' r g ' o s h i n q a n d i deb ataluvchi q o 'rg 'o s h in atsetatining k ristallo g id ratid ir [ ( C H 3 C O O ) 2 P b ’3H 20 ]; bu tuz zaharli bo'lishiga qaram asdan oq belila olishda keng ishlatiladi. Sirka kislotadan oziq-ovqat sanoatida go'sht va baliq m ahsulotlarini konservalash, kimyo sanoatida murakkab efirlar, sirka angidridi, sintetik atsetat tola, xushbo'y m oddalar va erituvchilar olishda ham foydalaniladi. B e n z o y k i s l o t a C6H 5COOH. 121,5°C da suyuqlanadigan hidsiz kristall m odda, oson sublim atlarnadi. Sovuq suvda yom on, issiq suvda esa yaxshi eriydi, organik erituvchilardan spirt va efirlarda ham yaxshi eriydi. Benzoy kislota tabiatda peruan va toluan maJhamJari tarkibida, ayniqsa, benzoy smolasi tarkibida bog'langan holda uchraydi. Benzoy kislota antiseptik xossaga ega bo'lgani uchun farmatsiyada surtm a dorilar tayyorlashda ishlatiladi. Sanoatda bo'yoqlar sintez qilishda, oziq-ovqat mahsulotlarini konservalashda ishlatiladi. Tibbiyotda benzoy kislota tuzi — natriy benzoat katta ahamiyatga ega. N a t r i y b e n z o a t C6H 5COONa. Bu tuz sof benzoy kislotaga nisbatan shilliq pardalarga kuchli t a ’sir etm aydi. U ndan tibbiyotda balg'am ko'chiruvchi, revmatizmni davolovchi va siydik haydovchi vosita sifatida ishlatiladi, bundan tashqari tibb iy o td a ishlatiladigan b a ’zi bir q o 'sh tu zlarni olishda ham qo'llaniladi. T a y a n c h i b o r a l a r Karbon kislotalar. Karbon kislota tuzlari. G rinyar va nitril sintezi. M alon efiri. Karboksil guruhi qutblanishiga radikallarning t a ’siri. Q ahrabo angidridi. a ,- to 'y in m a g a n k a rb o n k islo ta la r. Y u q o ri m o le k u ly a r to 'y in g a n va to'yinm agan yog' kislotalari (palm itin, stearin, m argarin, olein, linol, linolen kislotalar). M alein va fum ar kislotalari, m alein angidridi. A rom atik karbon kislotalari. Sulfobenzoy kislotalari. Saxarin. Salitsil kislota. Aspirin (atsetilsalitsil kislota). Salol, orto-, m eta-, p a ra - ftal kislotalari. Lavsan sintetik tolasi (polietilen tereftalat). Q o'rg'oshin atsetati kristallogidrati (qo'rg'oshin qandi). Benzoy kislotasi va uning hosilalari (peruan va toluan m alham i). N a z o r a t s a v o l l a r i 1. Karbon kislotalarining um um iy form ulasini yozing. 2. Karbon kislota tarkibidagi karboksil guruhining elektron tuzilishini va tarkibiy qism larini ko'rsatib bering. 3. Bir va k o 'p atom li spirtlar, fenollar va karbon kislotalar tarkibidagi gidroksil g u ru h vodorodining harakatchan lig i va reaksion qobiliyatini taqqoslang. 4. Karbon kislotalari tarkibida ichki va molekulalararo vodorod bog'lari uchraydim i? Fikringizni m isollar bilan isbotlang. 5. Karboksil guruhi bilan bog'langan radikal tabiati va tuzilishi vodorod atom ining harakatchanligiga ta ’sir etadim i? 6 . Quyidagi karbon kislotalarini ratsional va xalqaro nom enklatura buyicha nomlang: a) H-COOH b)CH 3 -CH 2 -CH2- CH-COOH d) CH 3 - С - COOH C H j C H 3 7 С Н ,—C H j—C H 2 —C H j—C O O H form ula bilan ifodalanadigan karbon kislotaning barcha izomerlarini yozing va nomlang. 8 . Quyidagi karbon kislotalarining tuzilish form ulalarini yozing: a) 2- m etilpropan kislota; b) 2,3 -dim etilbutan kislota; d) 3 -m etilp entan kislota; e) izom oy kislota; f) izovalerian kislota. 9. a) b u ta n o l-1 , b) 2 -m e tilb u ta n a l, d) b u ta n o n , e) p e n ta n o n - 3 oksidlanganda qanday kislotalar hosil bo‘lishini reaksiya tenglam alari orqali ifodalang. 10. Sirka kislotasini etil spirtidan, 1,1,1-trixloretandan, m etilxlorididan, etilendan olish usullarining reaksiya tenglam alarini yozing. 11. Nega bir atom li spirtlar ishqor bilan reaksiyaga kirishm aydi, karbon kislotalar osonlik bilan tuz hosil qiladi? 12. U chta ikki asosli karbon kislota form ulalarini yozing va nom lang. 13. Quyidagi reaksiya tenglam alarini yozing, dastlabki va olingan m ahsulotlarni to ‘g ‘ri nomlang: a) CH 3 -CH2-COOH + CH3OH ----- ► b)CH3-COOH + Br 2 ----- ► d) CH 2 = CH-COOH + HCI ----- ► e) H-COOH + C 2 H5OH ----- ► 14. Olein kislotasining a) vodorod; b) brom ; d) suv; e) glitserin; bilan reaksiya tenglam alarini yozing va olingan m ahsulotlarni nom lang. 15. Quyidagi juftlik kislotalarning qaysi birlari metallar bilan oson reaksiyaga kirishadi: a) sirka va xlorsirka kislota, b) propion va chum oli kislota, d) cx-xlormoy va y-brom valerian kislota. 16. 6 gramm sirka kislota necha litr (n.sh.da) xlor bilan reaksiyaga kirishib, xlorsirka kislotani hosil qiladi? 17. 10 mol m etakril kislota polimerlanib, 70 % unum bilan organik shisha hosil qildi. O lingan shaffof m oddaning m assasini aniqlang. 18. Tereftal kislota va ikki atom li spirt — propand iol-1 ,3 orasidagi polikondensatlanish reaksiya tenglam asini yozing. 19. Arom atik m ono- va dikarbon kislotalar qanday usullar bilan olinadi? Reaksiya tenglam alarini yozing. 20. Qahrabo kislota bilan ikki mol etil spirtining o ‘zaro reaksiya tenglamasini yozing. 21. Akril kislotaga a) vodorod brom idi, b) etil spirti, d) m o ‘l miqdordagi o'yuvchi kaliy t a ’sir ettirilganda nim alar hosil b o ‘lsdi? Olingan birikm alarni nom lang va reaksiya tenglam alarini tuzing. 22. Yuqori m olekulali karbon kislotalari qanday olinadi? 23. Linol va linolen kislotalari glitserin bilan reaksiyaga kirishsa, nim a hosil b o ‘ladi? 24. Salitsil kislotasining etil spirti va sirka kislotasi bilan reaksiya tenglam alarini tuzing. O lingan m ahsulotlarni nom lang. 25. Benzoy kislotaning qanday hosilalari tibbiyotda ishlatiladi? 26. To'yingan ikki asosli karbon kislotalari qizdirilganda qanday m oddalar hosil b o ia d i? 27. Karbon kislotalarining kundalik turmushda ishlatiladigan qanday muhim hosilalarini bilasiz? A d a b i y o t l a r 1. Грандберг И .И . Органическая химия,- М осква.- “Д р о ф а”,- 2002.- С. 357-392. 2. Pirm uxam edov I. Organik ximiya.- T oshkent.- “ M ed itsin a” 1987.- 206-240- betlar. 3. Вивю рский В.Я. В опросы, упраж нения и задачи по органической хим ии с ответам и и р еш ен и я м и ,- М осква.- “ В ладос” ,- С. 63-69. KARBON K ISLO TA LA R N IN G H O SILA LA R I MURAKKAB EFIR LA R K arbon kislota tarkibidagi gidroksil guruhini spirt qoldig'i bilan — RO- alm ashingan hosilalariga m urakkab efirlar deyiladi. O datda, m urakkab efirlar karbon kislotalariga kislotali m uhitda spirt ta ’sir ettirib olinadi. Reaksiya qaytar bo'lgani u chun reaksion m ahsulotdagi hosil bo'lgan suv haydab turilishi lozim. Spirtlar kislotalarga nisbatan ularning galogenangidridi yoki angidridlari bilan oson reaksiyaga kirishadi: H* R-COOH + R‘-O H --------► R-COOR 1 + H20 R'-OH R -C O O H + SO C l 2 ---------► R-COC1 ---------► R -C O O R 1 + HCI + SO Cl 2 + C2HjO H (C H ,),C -C O O H ---------► (C H 3 ) 3 C -C 0C 1 ► (С Н ,)зС -С О О С 2 Н 5 trim e tils irk a trim e tils irk a k islo ta trim e tils irk a k islo ta c h 3 - c ; c h , - c : О + H O -C H 3 О s ir k a k is lo ta a n g id r i d i C H , - C ^ + C H .,-C O O H O C H , sirk a k islo ta sirk a k is lo ta m e til e firi ( m e t i l a t s e t a t ) H , C ^ О H , C ^ ^ O C H - C ^ + H O - C H - C H i ---------- ► C H - C ^ + H C I H ,C Cl C H , H ,C O C H ( C H , ) 2 i z o m o y k is lo ta iz o p r o p i l i z o m o y k is lo ta i z o p r o p i l x l o r a n g i d r i d i s p ir t e firi ( i z o p r o p i l i z o b u t i r a t ) M urakkab efirlarning ko‘pchiligi m evalar, gullarning tarkibida uchrab, u la rn in g x u s h b o 'y hid i va t a ’m in i b elg ilay d i. M a sa la n : e tila ts e ta ti (C H Download 51.28 Kb. Do'stlaringiz bilan baham: 
|