Batis ha`m Orayliq Afrika xaliqlari

Batis ha`m Orayliq Afrika xaliqlari.

Birlesken milletler sho`lkeminin` Afrika boyinsha ekanomikaliq komissiyasi talabina qarap Batis ha`m Orayliq Afrika tabiati, etnik du`zilisi, tarixi ha`m social-ekanomikaliq rawajlaniwinin` uliwmaliq xarakterine qarap 24 mamleket kirgizilgen. Etnik tarepten bul jerde jasawshi xalqtin` ko`pshiligi Batis Sudan ha`m Bantu xaliqlari degen at penen atalg`an. Bulardin` ko`pshiligi XX asr ortalarina shekem Evropa ma`mleketlerinin` koloniyasi bolip kelgen. A`sirese ekinshi ja`han urisinan keyin uluwma Afrikani oyatqan milliy azatliq ha`reketi juda ko`p xaliqlardin` g`arezsiz rawajlaniwina jol aship berdi. Tariyxiy ati menen kirgen 1960-jilda Batis ha`m Orayliq Afrikanin` 15 ma`mleketi siyasiy g`arezsizlikti qolg`a kirgizgen edi. Solardin` en` irileri Nigeriya ha`m Zoir, keyin Senegal ha`m Mali, Mavritaniya ha`m Benin (alding`i Dagomeniya), Niger ha`m Joqari Volta, Fil su`yegi ha`m Togo, Chad ha`m Gabon, Orayliq Afrika ha`m Kongo xaliq Respublikasi, Kamerun ha`m Sera-Leone. 1965-jilda Gambiya, 1968-jili Ekvatorial Gvineya, 1973-jilda Gvineya-Bisau, 1975-jil Jasil atawlar murni ham Angol g`arezsiz respublika dep jaryalandi. Bul ma`mleketlerde hazir a`himiyetli etnik prosses juz berip atir.

Batis ha`m Orayliq Afrika xaliqi turli antropologiyaliq ha`m lingvistikaliq gruppalardan ibarat bolip, o`zlerinin` xojalig`I, ma`deniyati ha`m dinleri menen biraz ajralib turadilar. Batis Afriknin` arqasinda Mali ha`m Niger aymaqlarinda jasawshi tuaregler u`lken yevrapoid rassanin` Orta Jer ten`izi tipine munasib. Evrapoid belgileri Orayliq Afrikanin` arqa aymaqlarindag`I tubi kanuri siyaqli elatlarda da biraz seziledi. Qalg`an barshe xaliqlar u`lken negroid rassag`a tiyisli. Biraq olar ayrim tiplerge bo`lingen. Ma`selen denesinin` ren`I, erinin` qalin`lig`I, prognatizm, boyi ha`m basqada belgileri menen Senegal tipi (volof xalqi), niger tipi (mandingo xalqi), chad tipi (xausa xaliqi), Sahrayi Kabir tipi (sara xaliqi), pas boyli negerial tipi (pigmeyler ) bir-birinen ajralip turadilar.

Bastis Afrikanin` etnolingvistik turi juda har-xiyli. Bul jerde hazir bir neshe til shan`araqlari ha`m juda ko`p turkmenlerge tiyisli etnoslar jasaydi. Afrasiyaf til shan`arag`ina kiretug`in barbar ha`m tuaregler ha`m chad toparina tiyisli xausalar menen birge niger-kordofa, nil-saxara, benue-kongolez til shan`araqlarina tiyisli juda ko`p xaliq ha`m elatlar ken` aymaqta jaylasqan. Orayliq Afrikanin` etnolingvislik kartasi juda tartipli, uliwmaliqqa iye, tiykarinan bantu tillerinde so`ylesetin xaliqlardan ibarat. Bantu xaliqlari eramizdan alding`I Imin` jilliq ortalarinda Orayliq Afrikada payda bolip, bul jerde aldinan jasap kelgen pigmey ha`m bushmenlerdi qisip shig`arg`an.

Okeannan uzaqta magistral transport jollarinan shetlewinde jaylasqan Orayliq Afrika xaliqlarinin` xojalig`I diyxanshiliq ha`m sharwashiliq bolip, 80% xaliqtin` hazirgi kunge shekem tiykarg`I tirishiligi esaplanadi. Awil xojaliqinda jamatshilik munasebetleri ele saqlanip kelinbekte.

Otiriqshi diyxanshiliq tropic klimatqa maslasqan bolip, eginlerden Sali, ma`kke, suli, batuta, loviya egiledi, tropic tog`aylarda yams, manioka, taru, jerjang`aq (araxis), nan teregi, banan, qawin, qavaq, sitrus ha`m miywe terekleri o`siriledi. Tiykarg`I eginlerden Sali gvineya-liberiya zonasinda jasawshi xaliqlarg`a mas bolip, a`detde suwg`arilmay egiledi. Saligershilik Niger ha`m Gambiya daryalarin` atawlarinda 3,5 min` jillar aldinraq payda bolip, basqa jerlerge taralg`an. Oni daya jag`asindag`I plastic suw tasqini ko`p jerlerde yaki ko`binese ekvatorial klimti serjamg`ir tropic tog`aylarda egediler. Batis Afrikada salidan jilina 400 min` tonnag`a jaqin o`nim alinadi.

Gvineya bug`azina jaqin jaylasqan ma`mleketlerde kakao, kofe, banan, geveya, ananas, kokos palmasi siyaqli o`simlikler o`stiriledi. Batis Afrikada jahanda jetistiriletug`in kakostin` 2/3 bo`limi, uluwma materiktegi kakostin` 90 % o`stiriledi. Gambiyada jerjang`aq, Nigeriya ha`m Dagomeniyada Xurma mayi, Fil su`yegiinde kofe (jah`ande ushinshi Orinda, materiktin 90% o`nimi) islep shig`ariwg`a qanegelestirilgen. Orayliq Afrikada da iri plantatsiya xojaliqlari ekisporti ushin xurma mayi, kaushk, banan, kofe, kakao, temeki, jerjang`aq (araxis) ha`m paxta jetistiriledi. Bul jerde tog`ay ko`p bolg`anlig`I sebrpli qimbat terek turleride eksport etiledi (uliwma materiktegi bul tur o`niminin` 1/3 bo`limi Orayliq Afrikada tayarlanadi.) Ja`ha`n bazarinda okume, maxogani, iroko siyaqli terekler joqari bahalanadi. Joqari Gvineyanin` tropic tog`aylarinda jasawshi Yoruba, ibo, oshanti siyaqli xaliqlar da`n eginlerine onsha itibar bermegen tiykarinan yams, manioka, taro, jerjang`aq, banan sitrus ha`m basqa miywe terekleri jetistirilgenler. Bolof, serer, mandingo, xausa siyaqli ayyemgi diyxanshiliq kasibine iye xaliqlar bolsa, tiykarinan, dan eginlerin- Suli, make, biyday, suw ko`p jerlerde Sali ekken. Sharwashiliq to`men rawajlang`an. Tekg`ana Xausa, Mandigo atawlarinda jasawshi ayrim etnik gruppalarda uy haywanlari saqlang`an. Olar an`shiliq ha`m baliqshiliq penen shug`illang`an.

Sharwashiliq tek arqa ha`m qubla aymaqlarda fulbe, tuareg xaliqlarinda ken` tarqalg`an. Ko`ship juriwshi ha`m yarim koship juriwshi turmis tarizinde jasawshi bul xaliqlar tiykarinan zebu, kishkene o`giz- ndama, at, tuye, qoy ha`m eshki bag`ip kun keshiredi. Qubla ken`liklerdin` 10 dareje paski bo`limge Gvineya savannasinda qaramal bag`iw mu`mkin emes, sebebi sese shibini malg`a qirg`in keldiredi. Sonin` ushin fulbe xaliqlarinin` ko`shiw aymag`ida usi ken`liklerdin` arqasinda sheklengen. Qaramallar tiykarinan, Sudan, ataw ma`mleketleri-Mali, Joqari Volta ha`m Nigeriyada bar. Diyxanshiliq xojaliqlarinda da tiykarinan mal saqlanadi, oni tek bayramlarda ha`m diniy maresimlerde soyadi.

Gvineya xaliqlari, Ganadagi ashanti, Nigeriyadagi Yoruba, Kamerundag`I bamuma siyaqli xaliqlarda o`nermentshilik ju`da rawajlang`an. Ular sapaldan jez ha`m fil su`yeginen juda ajayip haykeller jasag`an. Benin o`nermentleri haywanlardin kishkene, patshalar ha`m awladlarinin` iri ko`lemdegi haykellerin jezden quyiw malakasiga iye bolg`anlar. Olar ha`tte ko`shk ha`m saraylardibeziytug`in turli su`wret, bezek ha`m ha`ykeller jasay alg`an. Bantu xaliqlari tu`rli ko`rinistegi chipta ha`m sevetler toqiwda u`lken jetiskenlikke erisken