Baxtiyor mengliyev


Download 1.62 Mb.
Pdf ko'rish
bet122/227
Sana02.01.2022
Hajmi1.62 Mb.
#184132
1   ...   118   119   120   121   122   123   124   125   ...   227
Bog'liq
Baxtiyor mengliyev

p
 
b
 

v
 

d
 


ch
 

sh
 

k
 
g
 
g‘
 
q
 
x
 
h
 
m
 
n
 
ng
 
y
 


sho
vqi
nl
i 
+
 
+
 
+
 
+
 
+
 
+
 
+
 
+
 
+
 
+
 
+
 
+
 
+
 
+
 
+
 
+
 
+
 
+
 
 
 
 
+
 
 
 
sonor
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
+
 
+
 
+
 
 
+
 
+
 
jar
angl

 
+
 
 
+
 
 
+
 
 
+
 
 
+
 
 
+
 
 
+
 
+
 
+
 
 
 
+
 
+
 
+
 
+
 
+
 
+
 
jar
angs
iz
 
+
 
 
+
 
 
+
 
 
+
 
 
+
 
 
+
 
 
+
 
 
 
+
 
+
 
+
 
 
 
 
 
 
 
p
or
tl
ovchi
 
+
 
+
 
 
 
+
 
+
 
 
 
+
 
 
 
+
 
+
 
+
 
 
+
 
 
 
 
 
 
 
 
 
si
rg‘
al
uvchi
 
 
 
+
 
+
 
 
 
+
 
+
 
 
 
+
 
+
 
 
 
 
 
 
+
 
 
 
+
 
+
 
+
 
 
A
ff
ri
kat
 
 
 
 
 
 
 
 
 
+
 
 
 
+
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
100


T
it
roq
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
+
 
B
ur
un
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
+
 
+
 
+
 
 
 
 
Y
on
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
+
 
 
L
abi
al
 
+
 
+
 
+
 
+
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
ti
l ol
di
 
 
 
 
 
+
 
+
 
+
 
+
 
+
 
+
 
+
 
 
 
 
 
 
 
 
 
+
 
 
 
+
 
+
 
til 
o‘
rt
a
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
+
 
 
 
ti
l or
qa
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
+
 
+
 
 
 
 
 
 
 
 
+
 
 
 
 
chuqur
 t
il
 or
qa
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
+
 
+
 
+
 
 
 
 
 
 
 
 
 
b
o‘
g‘
iz
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
+
 
 
 
 
 
 
 
101


Mantiqiy mushohada uchun 
Undoshlar  bo‘yicha  asosiy  birlashtiruvchi  belgisini  topib, 
qatorni davom ettiring: 
1) 
 tana, yanoq, karomat, qalamdon, ... 
2) havas, qish, kuldon, ... 
 
Undoshlarning nutqiy voqelanishida lisoniy ziddiyatlarning 
so‘nishi. Fonemalar nutqda voqelanar ekan, yuqorida aytilganidek, 
tovushlar  tarkibida  egallagan  o‘rni  (pozitsiyasi),  boshqa  nutq 
tovushlari  bilan  munosabatiga  ko‘ra,  o‘zining  lisoniy  sifatlarini 
saqlab qolishi ham, sharoit taqozosiga ko‘ra ma’lum darajada yoki 
butunlay  o‘zgartirib  yuborishi  ham  mumkin.  Bunday  o‘zgarishlar 
darajalanadi.  Shu  boisdan  fonemaning  nutqda  o‘zgarishlarini 
ikkiga bo‘lish mumkin: 
1) miqdor o‘zgarishlari; 
2) sifat o‘zgarishlari. 
Buni 
dialektikadagi 
sifat 
o‘zgarishlarining 
miqdor 
o‘zgarishlariga  o‘tishi  qonuni  asosida  tushuntirish  va  tushunish 
mumkin. 
 
Mustaqil o‘zlashtirish uchun 
Miqdor o‘zgarishlarining sifat o‘zgarishlariga o‘tishi 
Miqdor  o‘zgarishlarining  sifat  o‘zgarishlariga  o‘tishi  – 
dialektikaning  uchta  qonunidan  biri.  Bu  qonunni  faylasuf  Hegel 
ta’riflab  bergan.  Unga  ko‘ra,  rivojlanish  murakkab  jarayon, 
taraqqiyotda  avval  miqdor,  keyin  sifat  o‘zgarishi  sodir  bo‘ladi. 
Predmet  yoki  hodisaning  rivojlanishi  avval  asta-sekin  ro‘y 
beradigan  miqdor  o‘zgarishidan  boshlanadi.  Miqdor  o‘zgarishi 
me’yor  chizig‘iga  yetgach,  sifat  o‘zgarishi  sodir  bo‘ladi.  Masalan, 
bola ulg‘ayayotganda jismoniy jihatdan ma’lum me’yorga yetgach, 
yigit  tusini  oladi  –  unda  yangi  sifat  paydo  bo‘ladi.  Yoki  tungi 
qorong‘ulik  kamayib,  bu  kamayish  ma’lum  me’yorga  yetgach, 
kunduz boshlanadi.  
Miqdorning ma’lum bir darajasi yangi sifatni keltirib chiqaradi. 
Miqdor  o‘zgarishining  sifat  yangilanishini  keltirib  chiqarishi 
me’yor bilan belgilanadi. Masalan, 22-dekabrda tun va kun tengligi 
102


mavjud.  Bunda  me’yor  12  soat.  Tun  bu  me’yordan  o‘tishi  bilan 
yangi sifat  – qish mavsumi boshlanadi. 22-martda esa buning aksi 
yuz beradi.  
Miqdor  o‘zgarishi  nisbatan  sokin,  uzluksiz  davom  etsa,  sifat 
o‘zgarishi  uzilishli,  sakrashsimon  bo‘ladi.  Rivojlanish  jarayonida 
eski  sifatning  yangi  sifatga  aylanishi  uzluksizlikning  uzilishi  yoki 
sakrash deb ataladi.  
Sakrash  —  rivojlanish  jarayonida  qonuniy  sodir  bo‘ladigan 
burilish nuqtasi, taraqqiyot zanjiridagi zaruriy halqa.  
Miqdor  o‘zgarishlarining  sifat  o‘zgarishlariga  o‘tishi  qonuni 
dialektikaning  boshqa  qonunlari  singari  ilmiy  bilish  va  amaliy 
faoliyat  uchun  katta  ahamiyatga  ega.  U  bizga  tilning  ham 
rivojlanish  jarayonini  to‘g‘ri  tushunib  olish,  lison  va  nutq 
hodisalarini to‘g‘ri baholashga yordam beradi. 
Fonemalarning  nutqda  o‘z  lisoniy  xususiyatlarini  o‘zgartirishi 
me’yor  chizig‘iga  yetmasa,  bu  nutq  tovushi  shu  fonemaning 
AHVOsi,  tajallisi  bo‘lib  qolaveradi.  Masalan,  qo‘lim  so‘zida  [o‘
tovushining  ta’sirida  [i]  fonemasi  o‘z  xususiyatini  biroz 
o‘zgartiradi. Ya’ni unda lablanmaganlik lablanishga tomon  o‘sadi, 
lekin  bu  o‘zgarish  me’yordan  o‘tmaydi.  Natijada  sifat  o‘zgarishi 
yuz bermaydi – [i] tovushi [i] fonemasi doirasidan chiqib ketmaydi. 
Biroq  iqtisod  so‘zida  [q]  fonemasi  talaffuzda  [t]  tovushining 
ta’sirida  [x]  tovushi  xususiyatlariga  ega  bo‘lib  qoladi,  chunki  [q] 
fonemasi  voqelanishidagi  o‘zgarish  me’yor  chizig‘idan  o‘tib 
ketadi.  Natijada  yangi  sifat  –  yangi  tovush  vujudga  keladi.  Garchi 
imloda  ushbu  o‘rinda  q  yozilsa  ham,  talaffuzda  x  tovushini 
aytamiz.  
 
Eslatma 
Biz tovushlarga baho berishda, nutq tovushlarini tahlil qilishda 
ko‘pincha  harflarni  nazarda  tutayotganligimizni  bilmay  qolamiz. 
Masalan, pedagogga so‘zi tahlilida uning yozilishini e’tiborga olib, 
ikkita  [g]  tovushi  borligini  qayd  qilamiz.  Ammo  talaffuzda  ikkita 
[k] tovushlari borligini nazardan qochirmaslik kerak.  
Fonetik tahlilda harflar emas, balki tovushlar e’tiborga olinishi 
lozim. 
103


Mavzuni mustahkamlash uchun savol va topshiriqlar 
1.Undosh fonema nima? 
2.Lab undoshi qaysilar? 
3.Til undoshi qaysilar? 
4. Qaysi undosh bo‘g‘iz undoshi? 
5.O‘zbek tilida jarangli undoshlar nechta? 
6.O‘zbek tilida jarangsiz undoshlar nechta? 
7.Portlovchi undosh qanday hosil bo‘ladi?  
8.Sirg‘aluvchi undosh qanday hosil bo‘ladi? 
9.Portlovchi-sirg‘aluvchi undosh qanday hosil bo‘ladi? 
10.Korrelyativ belgi nima?  
11.Korrelyativ bo‘lmagan belgi nima? 
 
Test 
1.Unli  va  undoshlar  o‘zaro  qaysi  belgi  asosida  birlashadi?  A) 
ovozga  egalik  belgisi  bilan  B)  biryoqlama  birlik  ekanligi  bilan  C) 
shovqinlilik D) ikki paradigmaga kirishi bilan. 
2.[X]  undoshiga  to‘g‘ri  tavsif  berilgan  javobni  toping.  A) 
chuqur til opqa, sirg‘aluvchi, jarangsiz undosh fonema B) bo‘g‘iz, 
sirg‘aluvchi,  jarangsiz  undosh  fonema  C)  chuqur  til  orqa, 
sirg‘aluvchi, jarangli undosh fonema D) chuqur til orqa, portlovchi, 
jarangsiz undosh fonema. 
3.Undoshlarning  oppozitiv  belgisi:  A)  artikulyatsiya  o‘rni  B) 
ovoz  va  shovqin  darajasi  C)  yumshoq-qattiqlik  D)  artikulyatsiya 
o‘rni, ovoz va shovqin darajasi.  
4.Undoshlarning  barqaror  belgisi:  A)  artikulyatsiya  o‘rni  B) 
ovoz  va  shovqin  darajasi  C)  yumshoq-qattiqlik  D)  artikulyatsiya 
o‘rni, ovoz va shovqin darajasi. 
 5.  Undoshlarning  beqaror  belgisi:  A)  artikulyatsiya  o‘rni  B) 
ovoz  va  shovqin  darajasi  C)  yumshoq-qattiqlik  D)  artikulyatsiya 
o‘rni, ovoz va shovqin darajasi. 
104



Download 1.62 Mb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   ...   118   119   120   121   122   123   124   125   ...   227




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©fayllar.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling