Berdaq atindag’i qaraqalpaq ma’mleketlik universiteti Qaraqalpaq til bilimi kafedrasi’
Download 0.71 Mb. Pdf ko'rish
|
Berdaq atindag’i qaraqalpaq ma’mleketlik universiteti Qaraqalpaq
- Bu sahifa navigatsiya:
- ha`m ma`ni ayrmaytug`n belgileri Yerinlik (labial`) p fonemas
|
II Bap. Daw?ss?z fonemalard?n` ma`ni ay?r?wsh ?ha`m ma`ni ay?rmaytug`?n belgileri Yerinlik (labial`) p fonemas? P sesi fonema retinde qaraqalpaq tilinde basqa daw?ss?zlarg`a ma`ni ay?r?wsh ? belgileri boy?nsha to`mendegishe qarama-qars ? qoy?lad . ? P fonemas?n?n` tiykarg` ? belgileri u`nsiz, jab?s?n`q , ? yerinlik ha`m aw?zl?q bol?p keliwi won?n` fonologiyal?q belgisi bol?p yesaplanad . ? Sebebi, wol fonema retinde u`nli b fonemas?na, juw?s?n`q ? f fonemas?na, mur?nl?q m fonemas?na, til art ?k fonemas?na qarama-qars ? qoy?lad ? ha`m solay yetip jubaylasad . ? M?sal : ? p-b, pol-bol, p-f, paza-faza, p-m, pa`s-ma`s, p-k, jip-jik t.b. Mine, us?nday belgileri arqal ? bir-birinen aj?ral?p turad . ? Bulard n` birewleri bir belgisi menen aj ral p tursa, qalg`an belgileri birdey bol p ? ? ?
? keledi. M sal p ? ? -b fonemalar tek bir belgisi menen g`ana aj ral p turad : p ? ? ? ? -u`nsiz, b-u`nli. Al qalg`an belgileri jag` nan birdey, wolard n` ay rmash l g` joq, yekewi ? ? ? ? ? ?
de yerinlik, yekewi de jab s n`q , yekewi de aw zl q. Bun fonologiyada bir ? ?
? ? ?
? oppozitsiyal fonema ? lar dep te atayd . P ? -f fonemalar da tek bir belgisi menen ? aj ral p turad , bul wolard n` ma`ni ay r wsh belgisi bol p yesaplanad . M sal : p ? ? ? ? ? ?
? ? ? ? ? - jab s n`q , f ? ?
? -juw s n`q , al wolard n` qalg`an belgileri birdey: yekewi de yerinlik, ? ?
? ? yekewi de u`nsiz, yekewi de aw zl q fonemalar. Bul yeki fonema da bir ? ? oppozitsiyal fonemalar qatar na kiredi. P, m fonemalar yeki belgisi menen bir ? ?
- birine qarama-qars qoy lad . M sal : p ? ?
? ? -u`nsiz, aw zl q, m ? ? -sonor, mur nl q ? ? fonemalar. Us yeki belgisi menen bir ? -birinen aj ral p, ma` ? ?
? ? ? ? q lad . Al wolard n` qalg`an yeki belgisi birdey. Yekewi de yerinlik, yekewi de ? ? ? jab s n`q bol p yesaplanad . Bul yeki fonema fonologiyada yeki oppozitsiyal ? ? ?
? ? fonemalar dep atalad . P, k fonemalar tek bir belgisi menen g`ana aj ral p ? ? ? ? turad . ? P-yerinlik, k-til art . Bul belgileri p ha`m k fonemalar n n` tiykarg` ma`ni ? ? ?
? ay r wsh belgileri bol p yesaplanad . Al wolard n` qalg`an belgileri birdey: ? ?
? ? ? ? yekewi de jab s n`q , yekewi de u`nsiz, yekewi de aw zl q fonemalar. Bul yeki ? ? ?
fonema da bir oppozitsiyal fonemalar bol p yesaplanad . Sonday ? ? ? -aq, p fonemas ? bulardan basqa da daw ss z fonemalar menen qarama ? ? -qars qoy lad . ? ?
Biz joqar da p fonemas n n` tiykarg` ma`ni ay r wsh belgilerin atap wo`ttik. ? ? ? ? ? ?
? Us nday ma`ni ay r wsh belgileri menen bir ? ? ?
? qatarda ma`ni ay rmaytug` n belgileri ? ?
? ? ? ? ? fonemas juwan a, daw sl lar menen qon`s las kelip juwan, a`, e, i daw sl lar ? ?
? ? ? ? ? menen qon`s las kelip jin`ishke o, u daw sl lar m ? ? ?
? enen qon`s las kelip juwan ha`m ? yerinlik, o`, u` daw sl lar menen qon`s las kelip jin`ishke ha`m yerinlik bol p ? ? ? ? ? ayt l w fonologiyal q jaqtan a`hmiyetli yemes. M sal : pal, pul, pa`s, pil, post n, ? ? ? ?
? ? po`pek t.b. Bunda p fonemas n n` p, p ? ? ׳, p°, p׳° bol p ay ? t l w p fonemas n n` tilde ? ? ? ? ?
jumsalatug` n ren`kleri yamasa wa`killeri dep atalad . ? ? Qaraqalpaq tilinde p sesi so`zdin` bas nda, wortas nda, aq r nda kele beredi. ? ? ? ? Ay r m jag`aylarda so`zdin` aq r nda p sesi kelse wog`an daw sl dan baslang`an ? ? ? ?
? ? qos mta qos lg` ? ?
? ? ? -kitab , kenep ? - kenebi h.t.b. Keyni p sesine pitken so`zlerge – p/ ? -ip qos mtalar qos lsa p sesi w sesine ? ? ? aylan p ketettug` n jag`daylar da ush rasad . M sal : sap ? ?
? ? ? -saw p (sap p yemes), qap ? ? - qaw p (qap p yemes ? ?
atalad . ?
Qos yerinlik b fonemas?. B fonemas?n?n’ tiykarg’? ma’ni ay?r?wsh? belgileri yerinlik, jab s n` ? ? q?, u’nli ha’m aw?zl?q belgileri arqal? wol qaraqalpaq tilinde basqa daw?ss?zlarg’a fonema retinde qarama-qars? qoy?lad?. Ma’selen: b u’nli bolsa, u’nsiz p bar, b yerinlik fonema bolsa, til aldi t fonemas? bar, b jab s n` ? ? q? bolsa, juw?s?nq? s fonemas? bar, b
aw?zl?q fonema bolsa, mur?nl?q n fonemas? bar. Mine, us nday belgileri menen bul ? fonemalar bir-birinen ajral p turad . M sal : b ? ? ? ? -p jaba-japa, b-t bas-tas, b-s, baq-saq, b-n, tana-taba. B-p fonemalar bir belgisi menen aj ral p turad : b ? ? ? ? -u’nli, p-u’nsiz. Qalg’an belgileri birdey yekewi de jab s n`q , yekewi de yerinlik, yekewi de ? ?
? aw zl q. Bul yeki f ? ? onema bir oppozitsiyali fonemalar bolad . B, t fonemalar yeki ? ? belgisi menen aj ral p turad : b ? ? ? -yerinlik ha’m u’nli, t-til aldi ha’m u’nsiz. Bul belgiler b ha’m t fonemalar n bir ? -birinen ajrat p tur. Al qalg’an yeki belgisi birdey: ? yekewi de jab s nq , ye ? ? ? kewi de aw zl q fonemalar. B, s fonemalar n bir ? ? ? -birinen aj rat p turg’an belgiler: b ? ? -u’nli, s-u’nsiz, b-jab s nq , s ? ? ? -juw s nq , b ? ? ? -yerinlik, s-til ald . Bul yeki foneman fanologiyada ko’p oppozitsiyal fonemalar dep atayd . ? ? ? ? Sebebi, b ha’m s fonemalar u’sh ? belgisi menen bir-birinen aj ral p turad . Tek bir ? ?
belgisi menen g’ana birdey: yekewi de aw zl q fonemalar. B, n fonemalar da u’sh ? ?
? belgisi menen bir-birinen ajral p turad . B ? ?
? ? -sonor,
mur nl q fonemalar. B, n fonemalar da ko’p ? ?
? oppozitsiyal fonemalar bolad . Wolar ? ?
? ? ?
? -fonemas ? qaraqalpaq tilinde basqa daw ss zlarg’a da us nday belgileri menen qarama ? ? ? -qars ? qoy lad . ? ?
B fonemas n n’ juwan dawisl lar menen qon’s las kel ? ?
? ? ip juwan, jin’ishke daw sl lar menen qatar kelip jin’ishke, juwan ha’m yerinlik daw sl lar menen ? ?
? ? qon’s las kelip juwan ha’m yerinlik, jin’ishke ha’m yerinlik daw sl lar menen ? ? ?
qon’s las kelip jin’shke ha’m yerinlik bol p ayt l w won n’ tiykarg’ yemes belg ? ? ? ? ? ? ? isi bol p yesaplanad . M sal : bas, bos, bes, bol, bil, bu’l ? ?
? -bu’l h.t.b… bunday b `fonemas n n’ b, b, b, b bol p ayt l w fonemas n n’ renkleri, yamasa tilde ? ?
? ? ? ?
? ? jumsalatug’ n wa’killeri dep atalad . Bunday bir foneman n’ ha’r tu’rli renklerde ? ?
ayt l w fonolog ? ? ?
iyal q jaqtan a’hmiyetli yemes. ?
B sesi so’zdin’ bas nda ha’m wortas nda qollan la beredi. M sal : bar, bo’bek, ? ? ? ? ? to’be, bala t.b. al so’zdin’ aq r nda tekrus tilinen kirgen so’zlerde g’ana ush rasad . ? ?
? ? M sal : shtab, klub. Bunday so’zdin’ aq r nda b sesi jaz ? ? ? ? lg’an menen ayt lg’anda p ? ? ? sesi yesitiledi. Sonday-aq b, p, m sesleri wo’zlerinen bur n kelgen so’zdin’ aq rg’ sesinin’ ? ? ? u’nli, u’nsiz sonor bol p keliwine qaray bir ? -biri menen wor n almas p keledi. ? ? Us n n’ na’tiyjesinde geypara ko’mekshi so’zler bir nes ? ? he variantlar na iye bolad : ? ?
me, qaytt ma? so’k pe, kelip pe? bar p pa? bo’kpen be? t.b. feyildin’ bol ms z ? ? ? ? formalar da ma/me, ba/be, pa/pe variantlar menen ayt lad . M sal : ? ? ? ? ? ? barma, kelme, kespe, qazba, gezbe t.b. Yerinlik-tislik b fonemas . ? B fonemas n n’ tiykarg’ belgileri yerinlik, juw s nq , u’nli, aw zl q bol p ? ? ? ? ? ? ? ? ? yesaplanad . Mine, us belgiler b fonemas n n’ ma’ni ay r wsh belgileri bolad . ? ? ? ? ? ? ? ? Wol basqa daw ss zlarg’a to’m ? ?
endegishe fonema retinde qarama-qars qoy ladi. B ? ? - f, baza-faza, b-j, baza-jaza, b-q, baza-qaza, b-f fonemalar tek bir belgisi menen ? aj ral p turad . B u’nli, f ? ? ? -u’nsiz. Qalg’an belgileri yekewinin’ de birdey: yekewi de yerinlik- tislik, yekewi de juw s nq ? ? ?, yekewi de aw zl q. B ? ?
-f fonemalar bir ? oppozitsiyal fonemalar. B ? -j fonemalar bir belgisi menen bir ? -birinen aj ral p ? ? turad . B ? -yerinlik, j-til ald . Bul belgiler wolardin’ ma’ni ay r wsh belgileri bol p ? ? ?
? ? yesaplanad . Al wolard n’ qalg’an belgileri jag’ n ? ? ? an birdey: yekewi de u’nli, yekewi de juw s nq , yekewi de aw zl q. Fonemalar b ? ? ?
? ? -q fonemalar u’sh belgisi ? menen bir-birinen aj ral p turad . Sebebi, wol fonema retinde til ald s fonemas na, ? ? ? ? ? jab s nq b fonemas na, til art k fonemas na, mur nl q n fonemas ? ? ? ? ? ? ? ?
na, u’nli b ? fonemalar na qarama ? -qars qoy lad ha’m solay yetip jubaylasad . P fonemas ? ?
? ? menen s fonemas bir belgisi menen aj ral p turad . P ? ? ? ? -yerinlik, s-til ald . Bul ?
belgileri wolard n’ ma’ni ay r wsh belgileri bolad . Al wolard n’ qalg’an belgileri ? ? ? ? ? ? birdey: yekewi de juw s nq , yekewi de u’nsiz, yekewi de aw zl q fonemalar. ? ? ?
? ? Demek, p-s fonemalar bir oppozitsiyal fonemalar. P ? ?
? menen bir-birinen aj ral p turad . P ? ?
-u’nsiz, juw s nq , b ? ? ? -u’nli, jab s nq . Bul belgiler ? ? ? p ha’m b fonemalar n bir ? -birinen aj rat p turad . Al wolard n’ qalg’an belgileri ? ?
? birdey: yekewi de yerinlik, yekewi de aw zl q fonemalar. Fonologiyada bul ? ? fonemalard yeki oppazitsiyal fonemalar dep atayd . P ? ? ? -k fonemalar yeki ? oppozitsiyal fonemalar, sebebi wolar yeki ? belgisi menen bir-birinen aj ral p turad . ? ?
P-yerinlik, juw s nq , k ? ? ?
-til art , jab s nq . Bul yeki belgiler wolard n’ ma’ni ? ? ? ? ? ay r wsh belgisi bolad . Al qalg’an yeki belgisi birdey: yekewi de u’nsiz, yekewi ? ? ?
de aw zl q. P ? ?
-n fonemalar ko’p oppozitsiyal fo ? ? nemalar. Sebebi, wolard n’ to’rt ? belgisi de ma’ni ay r w ush n x zmet q lad . P ? ? ? ? ? ? -yerinlik, n-til ald , p ? -juw s n`q , n ? ? ?
jab s nq , p ? ? ?
-u’nsiz, n-sonor, p-aw zl q, n ? ?
-mur nl q fonemalar. P ? ?
-v fomemalar tek ? bir belgisi menen g’ana aj ral p turad . V ? ? ? -u’nli, juw s ? ?nq , yerinlik, q ? -u’nsiz, jab s nq , kishkene tillik fonemalar. Bul belgileri v ha’m q fonemalar n n’ tiykarg’ ? ? ?
? ? ? ma’ni ay r wsh belgileri bol p yesaplanad . Al wolard n’ qalg’an belgileri birdey: ? ? ? ? ? ? yekewi de aw zl q fonemalar. Fonologiyada bul yeki fonema ko’ ? ? p oppozitsiyal ? fonemalar dep atalad . ? V-sesi tu’pkilikli wo’zimizdin’ so’zlerde ush raspayd , rus tilinen kirgen ? ?
? ? ? ? ? ?
M sal : Vagon, Valya, zavod, aktiv. ? ? V-sesin aytqan waqt n ? da p sesine wo’zgerip ayt lad , biraq jaz wda v sesi ? ? ? jaz lad . M sal : spravka ? ?
? -sprapka, diktovka-diktopka, aktiv-aktip t.b. Biz joqar da v fonemas n yerinlik ? ? -tislik dep atap wo’tip yedik, al so’zdin’ wortas nda kelgende qos yerinlik bol p ayt latug’ n jag’ ? ?
? daylar da ush rasad . ? ?
M sal : sovet, zavod, kilovatt, ekskovator t.b. ? ? V-sesinin’ ay r m jag’daylarda u’nsizge aylan w qub l s da ush rasad . ? ?
? ? ? ?
? ? So’zdin’ wortas nda daw ss z sestin’ ald nda kelgende u’nsiz bol p keledi. M sal : ? ? ?
? ? ? ? sovxoz, spravka. Mine, bul m s ? allarda u’nli v sesi u’nsiz p sesine usap ayt lad . ? ? Yerinlik-tislik /lovio-dental/ fonemasi. F sesinin’ tiykarg’ fonologiyal q belgileri: yerinlik, juw s nq , u’nsiz ha’m ? ?
aw zl q bol p keliwi won n’ ma’ni ay r wsh belgileri bol p yesaplanad . Bul ? ?
? ? ? ? ? ? ? belgileri menen wol basqa daw ss zlardan aj ral p turad . F ? ?
? ? ? -u’nsiz, v-u’nli. Bul belgileri wolard n’ ma’ni ay r wsh belgileri bol p yesaplanad . Al qalg’an u’sh ? ? ?
? ? ? belgisi birdey. Ykewi de juw s n`q , yekewi de yerinlik, yekewi de aw zl q ? ?
? ? ?
fonemalar. F ha’m v fonemalar bir oppozitsiyal fonemalar bolad . F fonemas ? ? ? ? basqa daw ss zlar menen de us nday ma’ni ay r wsh belgileri menen qarama ? ? ? ? ? ? -qars
? qoy lad . ? ?
F sesi qaraqalpaq tilinin’ tu’pkilikli so’zlerinde ush raspayd . Rus tilinen ha’m ? ? rus tili arqal basqa tillerden ? kirgen so’zlerde ush rasad . ? ?
Ayt l w jag’ nan f sesi p sesine uqsap ayt lad . M sal : fonarik ? ? ?
? ? ? ? ? -ponarik, fudbol- pudbol, favrika-pavrika t.b. Ja’ne de so’zdin’ wortas nda ha’m aq r nda kelgende qos yerinlik bol p ? ? ?
? ayt lad . M sal : shkaf, kofe, klassifikats ? ?
? iya. T.b. Qos yerinlik m fonemas . ?
Qaraqalpaq tilinde m fonemas basqa daw ss z fonemalarg’a ma’ni ay r wsh ? ? ? ? ? ? belgileri menen fonema retinde qarama-qars qoy lad . M fonemas n n’ tiykarg’ ? ? ? ? ? ? ma’ni ay r wsh belgileri yerinlik, jab s nq , sonor, mur nl q bo ? ? ? ? ? ? ? ? l p yesaplanad . ? ?
? ? juw s nq l fonemas na, dirildewik r fonemas na ha’m tag’ basqa da daw ss z ? ? ? ? ? ? ? ?
fonemalar na qarama ? -qars qoy lad . M sal : m ? ? ? ? ? -q/mal-qal, m-s, mol-sol, m-l, mal- lal, qam-qar, m-r h.t.b. Bul fonemalar bir-birinen bir belgisi menen de, yeki belgisi menen de aj ral p ? ? turad . M sal : m ? ? ? -q fonemalar u’sh belgisi menen bir ? -birinen aj ral p turad : m ? ? ? - yerinlik bolsa, q-kishkene tillik fonema, m-sonar daw ss z , al q u’nsiz fon ? ? ?
ema, m- mur nl q, q aw zl q fonema. Bul belgiler m ha’m q fonemalar n n’ ma’ni ay r wsh ? ? ? ?
? ? ? ?
? belgileri. Al wolard n’ qalg’an bir belgisi birdey: yekewi de jab s nq . ? ? ? ?
Fonologiyada bul yeki foneman ko’p oppozitsiyali fonemalar dep atayd . M ? ? -s fonemalar to’rt be ? lgisi menen de bir-birinen ajral p turad . M ? ? -yerinlik, jab s nq , ? ? ? sonor, mur nl q fonema, al s ? ? -til ald , juw s nq , u’nsiz, aw zl q fonema. Bul yeki ? ? ? ?
? ? fonemada ko’p oppozitsiyal fonema bolad . M ? ?
? ? fonemalar, sebebi wolar u’sh belgisi menen bir-birinen ajral p turad . M ? ? -yerinlik, l- til ald , m ? -jab s nq , l ? ? ? -juw s nq , m ? ? ? -mur nl q, l ? ? -aw zl q fonemalar. Bul belgiler ? ? wolard n’ ma’ni ay r wsh belgileri bolad . Qalg’an bir belgisi birdey: yekewi de ? ? ?
? ? sonor daw ss z fonema. M ? ? -r fonemalar u’sh belgisi menen bir ? -birinen ajral p ? turad . M ? -yerinlik, jab s nq , mur nl q fonema. Al r ? ? ? ? ?
-til ald , dirildewik, aw zl q ? ? ? fonema. Bul belgiler m ha’m r fonemalar n n’ ma’ni ay r wsh belgileri bol p ? ?
? ? ? ? yesaplanad . Qalg’an bir belgisi birdey: yekewi de so ? nor. Sonday-aq, m fonemas basqa da daw ss zlar menen qarama ? ? ? -qars qoy lad . ? ? ? Biz joqar da m fonemas n n’ tiykarg’ ma’ni ay r wsh belgilerin ko’rip sh qt q. ? ? ?
? ? ?
? ? ?
Us nday ma’ni ay r wsh belgileri menen bir qatarda ma’ni ay rmaytug’ n belgileri ? ? ? ? ? ? de bar. Bul m fonemas n n’ tiykarg’ yemes belgileri bol p yesaplanad . Ma’selen, ? ?
? ? ? m fonemas n n’ juwan i, a daw sl lar menen qatar kelip juwan, jin’ishke i, e, a’ ? ?
? ? ? daw sl lar menen qatar kelip jin’ishke, juwan ha’m yerinlik o, u daw sl lar menen ? ? ?
? qon’s las kelip juwan ha ? ’m yerinlik, jin’ishke ha’m yerinlik u’, o’ daw sl lar ? ? ? menen qatar kelip jin’ishke ha’m yerinlik bol p ayt l w o fonemas n n’ tiykarg’ ? ? ? ?
? ? ? yemes belgileri bolip yesaplanad . Bul belgiler fonologiyal q jaqtan a’hmiyetli ? ? yemes. M sal : mal, mol, ma’s, mu’lk t ? ? .b. bunday m fonemas n n’ m, m, m, m ? ? bol p ayt l w m fonemas n n’ tilde jumsalatug’ n ren`kleri yamasa wa’killeri dep ? ? ? ? ? ? ? atalad . ? M sesi so’zdin’ bas nda, wortas nda, aq r nda ush rasad . Ja’ne de ko’mekshi ? ?
? ? so’zler de bo’lek ush rasa beredi. M sal : mal , u ? ? ? ? ’kem, mol, ag’am, menen, alma, tam, apama t.b. Qaraqalpaq tilinde m sesi u’nsiz daw ss zlar menen az sanda dizbeklesip ? ? keledi. Basqa bir qansha tu’rkiy tillerde u’nsiz daw ss zlar menen dizbeklesetug’ n ? ? ? m sesi qaraqalpaq tilinde p sesine, u’nlerden keyin b sesine aylanad . M sal : ? ? ? qojman-qojban, ketmen-ketpen, so’kme-so’kpe, aytma-aytpa. Bulard n’ ? yekinshileri qaraqalpaq tilinde qollan lad da, al qalg’anlar basqa tu’rkiy tillerde ? ? ? qollan lad . ? ? Qor yerinlik w fonemas . ? W sesi fonema retinde qaraqalpaq tilinde basqa daw ss zlarg’a ma’ni ay r wsh ? ? ? ?
? belgileri boy nsha to’mendegishe qarama ? -qars qoy lad . W fonemas n n’ tiykarg’ ? ? ? ? ? ? ma’ni ay r wsh belgileri yerinlik, juw s nq , sonor ha’m aw zl q bol p keliwi ? ? ? ? ? ? ? ? ? won n’ fonologiyal q belgisi bol p yesaplanad . Sebebi ? ? ? ? , wol fonema retinde til ald ? n’ fonemas na, jab s nq t fonemas na, u’nli g’ fonemas na, u’nsiz s fonemas na ? ? ? ?
? ? ? qarama-qars qoy lad ha’m solay yetip jubaylasad . M sal : w ? ? ? ? ? ? -n: awa-ana, w-t: aw- at: w-g’, awa-ag’a: w-s aw-as. W fonemas basqa da daw ss zlar m ? ? ? enen us nday ? belgileri menen aj ral p turad ha’m jubaylas p keledi. W, n fonemalar u’sh belgisi ? ? ? ? ? menen bir-birinen aj ral p turad . W ? ? ? -yerinlik, juw s nq , aw zl q fonema al n ? ? ?
? ? -til
ald , jab s nq , mur nl q fonema. Us belgiler arqal w ha’m n fonemalar bi ? ? ? ? ? ? ? ? ? r- birinen aj ral p turad . Bul belgiler wolard n’ tiykarg’ ma’ni ay r wsh belgileri ? ? ? ? ? ? ? ? bol p yesaplanad . Al, wolard n’ qalg’an belgisi birdey: yekewi de sonor ? ?
daw ss zlar bol p yesaplanad . W ? ?
? ? ? -j fonemalar ko’p oppozitsiyal fonemalar. W, t ? ? fonemalar da k ? o’p oppozitsiyali. Sebebi, wolar u’sh belgisi menen bir-birinen aj ral p turadi. W ? ? -yerinlik, juw s nq , sonor daw ss z , al t ? ? ?
? ? ? -til ald , jab s nq u’nsiz ? ? ? ?
fonema. Bul belgileri wolard n’ tiykarg’ ma’ni ay r wsh belgileri bolad . Biraq ? ? ? ? ? ? bul yekewi de aw zl ? ?q fonema. Bul belgisi jag’ nan da birdey. W ? -g’ fonemalar ? yeki oppozitsiyal fonemalar. Sebebi, w ? -g’ fonemalar yeki belgisi menen bir ? - birinen aj ral p turad . W ? ? ? -sonor, yerinlik fonema, al g’-kishkene tillik, u’nli fonema. Bul belgileri wolard n’ tiykarg’ ? ? ma’ni ay r wsh belgileri bolad . Al ? ? ? ? wolard n’ qalg’an belgileri birdey: yekewi de juw s nq , yekewi de aw zl q ? ? ? ? ? ? fonemalar. W-s fonemalar yeki belgisi menen bir ? -birinen aj ral p turad . W ? ? ? - yerinlik, sonor, al s-til ald , u’nsiz fonemalar. Fonologiyada bul ? yeki fonemada yeki oppozitsiyal fonemalar qatar na kiredi. W ? ? -s fonemalar n n’ qalg’an belgileri ? ?
birdey. Yekewi de juw s nq , yekewi de aw zl q fonemalar. ? ? ?
? ?
Qaraqalpaq tilinde w sesi yar m daw sl fonema dep te atalad . Won n’ ? ? ?
? ? daw sl lardan ay rmash l g’ w ? ? ? ? ? ? sesi buw n quray almayd . Ko’pshilik jag’daylarda ? ? w sesi daw sl seslerdin’ ald nda ya daw sl seslerdin’ keyninde yamasa daw sl ? ? ? ? ? ? ? seslerdin’ wortas nda keledi. M sal : woq w, keliw, sawat, juwan, wa’z ypa, suw. ? ?
? ? t.b., al daw ss z sesler menen qatar kelmeyd ? ? i.
Biz joqar da w sesin yar m daw sl fonema qatar na qost q. W fonemas daw sl ? ? ? ? ? ? ? ? ?
fonemalard n’ ald nda ha’m son’ nda kelip jalg’an diftonglard qurayd . Buw n ? ? ? ? ? ? quray almaytug’ n w sesi daw sl seslerdin’ ald nda kelip ash q diftonglard , ? ? ?
? ? ? daw sl seslerdin’ ? ?
keyninde kelip tuy q diftonglard qurayd . M sal : wa’kil, ? ? ? ? ? wa’z ypa, qaw n, saw t, aw r, saw n, saw. t.b. ? ? ? ? ? Al daw sl o, o’ fonemalar so’zdin’ bas nda kelgende wo’, wo bol p ayt lad . ? ? ?
? ? ? Biraq jaz wda o ha’m o’ seslerinin’ wo’zi jaz lad . M sal : wo’z/ o’z/ ? ? ? ? ? , woz/oz/, wos/os/. Sebebi, wo’zimizdin’ tu’pkilikli so’zlerimizde o ha’m o’ fonemas na ? baslan p jaz latug’ n so’z joq. ? ? ? W sesi so’zdin’ bas nda, wortas nda ha’m aq r nda ush rasa beredi. M sal : ? ? ? ? ? ? ? watan, waq t, awqat, oyan w, saw, taw, saw n t.b. ? ?
Download 0.71 Mb. Do'stlaringiz bilan baham: 
|