Berdaq atιndaǵΙ qaraqalpaq mámleketlik universiteti Biologiya fakulteti

Genetikalıq algoritm processi
Genetikaliq algoritmler negizinen kóp òlshemli izlew keñisliginde sheshimlerdi izlewge xizmet etedi. Solay etip genetikaliq algoritmniñ keyingi basqishlarin ajiratip kórsetiwge boladi:
- Populyaciyaniñ jeke individleri ushin maqsetli funkciyani ornatiw;
- Barliq jeke individler ushin maqset funkciyasiniñ mánisin esaplaw;
- Jaña násildi qáliplesitiriw;
Genetikaliq algoritmniñ tiykarģi basqishlarin analiz qilamiz:
1. Inicializaciyalaw - kútilmegende dàslepki xromosomalar (bit qatarlar, string-xromosomalar, xromosomalar) diñ populyaciyasin payda qiliwdan ibarat. Hárbir xromosoma - bul 0 hám 1 den ibarat bolģan ekilik sostemada kodlanģan qatar.
Genetikaliq algoritmlerde kóbeyiw, násil beriw ushin bir neshe ata-analardi, ádette ekewin talap qiladi. Birneshe ata-ana tañlaw operatorlari bar:
Panmikciya - eki ata-ana da tosattan tañlanadi, populyaciyaniñ hárbir shaxsi tanlaniwinda teñ imkaniyatqa iye.
Inbriding - birinshi ata-ana tosattan tañlanadi, ekinshisi birinshi topar ata-anaģa eñ uqsasi tañlanadi.
Autbriding - birinshi ata-ana tosattan tañlanadi, ekinshisi bolsa birinshi ata-anaģa eñ kem uqsaģani tañlanadi.
Inbriding hám autbriding eki formada boladi: fenotiplik hám genetoplik.
2. Selekciyalaw - bul tábiyiy genetikaliq tañlawģa uqsas. Selekciyalaw nátiyjesinde joqari jaramli bahalaw muģdarlarina iye bolģan xromosomalar tañlap alinadi, sebebi olardiñ "aman qaliw" imkaniyati kòbirek boladi. Xromosomaniñ maslasiwshańliq tayınlıǵı qanshelli jaqsı bolsa, keleshek áwladqa onıń genlerin shaǵılıstırıw hám miyras qılıp alıw múmkinshiligi sonshalı joqarı boladı.
3.Shaģilistiriw - bul ámeldiñ orinlaniwinda selekciyalaw nátiyjesinde tañlap alinģan xromosomalar ishinen tosinnan jupli shaģilistiriw ushin xromosomalardiñ kùtilmgen sani saylap alinadi. Shaģilistiriw - bul eki (yaki onnan artiq) ata-anada bar bolģan xromosomalardan jaña áwlad jaratiw processi esaplanadi. Shağilistiriw - bunda kútilmegen túrde xromosomalar qatarındaǵı qońsılas biytlar arasında úzilis noqatı saylanadı. Eki ata-ana xromosomalarida sol waqıtta eki segmentke bólinedi. Keyin, hár qıylı ata-analardıń tiyisli segmentleri biriktiriledi hám násildiń eki genotipi alınadı.
4. Mutaciyalaw - bul tosinnan kórinisti ózgertiriw arqali bir áwladti payda qiliw ushin tek bir ata-anadan paydalanatuģin operator esaplanadi. Mutaciyalawdiñ tañlanģan formasi paydalanilatuģin kodlaw hám mutaciyalawdiñ itimali dep atalatuģin (Pm) koefficientke baylanisli. Mutaciyalaw operatori populyaciyaģa òzgeriwsheñlik elementin kiritedi hám ol ayrim qararlardi keskin ózgertiriwge alip keledi. Mutaciyalaw itimali paydalaniwshi tárepinen belgilenedi hám ol ádette bir tárepten izlew sferasin keñeytiriwge hám basqa tárepten qabil qilinatuģin sheshimlerden uzaģiraq bolatuģin áwladlar ózgerislerine alip kelmeytuģin dárejede jeterlishe kishi alinadi.
Ápiwayi sòzler menen aytqanda mutaciyalaw jaña sheshimdi payda qiliw ushin xromosomada jaña tosinnan dùzetiwlerdi ámelge asiriwdi aniqlawi mùmkin. Ol genetikaliq populyaciyada hár tùrlilikti saqlaw hám járiyalaw ushin qollaniladi hám ádette kishi Pm itimalliq penen qollaniladi. Eger Pm itimalliq jùdà ùlken bolsa, ol jaģdayda genetikaliq algoritm kùtilmegen izlewshige kemeyedi.
5. Eñ jaqsi xromosomani tañlaw. Eger algoritmdi toqtatiw shárti orinlanģan bolsa, onda jumis nátiyjesin shiģariw ámelge asiriladi, yaģniy máseleniñ kerekli sheshimi usiniladi. Eñ jaqsi sheshim - bul eñ joqari muģdarģa iye bolģan xromosoma esaplanadi. Sonnan keyin náwbettegi bahalaw hám seleksiyalaw proceduraları atqarıladı hám nátiyjede dáslepki úlkenligi (populyatsiyadaği xromosomalar sani) menen jańa populyatsiya qáliplesedi. Genetikaliq algoritmler islew processinde hesh qanday qosımsha maǵlıwmatlardı talap etpeydi jáne bul algoritmdıń islew tezligin asırıwǵa alıp keledi. Genetikaliq algoritmde birden-bir maǵlıwmat: qabıl etiletuǵın bahalar diapazonı hám arnawlı bir noqatlarda beyimlesiw funkciyasini esaplawdan paydalaniladi.