Berdaq atíndaǵÍ qaraqalpaq mámleketlik universiteti

(13) 

qatnastan paydalanıw. 

 

 

 

7-súwret. Fotometryalıq páseytirgishı: 

jutıwshı fılter

 

8-súwret. Fotometryalıq páseytirgish: 

tesikli aylanıwshı disk 

 

Aralıqlar qatnasın júdá kenshegaraǵa ózgertirip bolmawı sebepli, jaqtılıq aǵımı 

basqa usıllar menen aziletiliwge tuwra keledi. Bul usıllar tómendegilerden ibarat: 

jaqtılıqtıń  qalıńlıǵı  ózgeriwshi  filtrde  (7-súwret)  jutılıw  yamasa  yacheyka  hám 

simlardıń  maydanları  úlkenrek  yamasa  kishirek  bolǵan  túrlerde  jutılıw,    jaqtılıq 

dástesiniń  sekterial  tesigi  úlkenlew  kishilew  bolǵan  aylanıwshı  dóngelek    qoyıw 

(8-suwret), solay etip polyarizaciyalawshı prizmalar sisteması járdeminde jaqtılıqtı 

páseytiw (9-súwret). 

20 

 

 

9-súwret. Fotometryelıq páseytirgish: eki polyarizaciyalawshı prizma sisteması. 

Ótip baratırǵan jaqtılıq jarqınlıǵın garizantal kósher átrapında burıw múyeshine baylanıslı. 

 

Barlıq  bul  dúzilislerdi  qollawda  qáwpsizlik  texnikasına  boysınıw  kerek.  Keri 

kvadratlar  nizamı  tek  noqatlıq  derekler  ushın  orınlanadı.  Filterler  hár  qıylı  tolqın 

uzınlıqtaǵı  jaqtılıqtı  birdey  dárejede  jutıwı  kerek.  Aylanıwshı  sektorlar 

haqıyqatında  jaqtılıq  aǵımın  emes  bálkim  onıń  tasir  etip  turıwshı  waqıttı 

ózgertiredi,  waqıt  boyınsha  ortasha  jaqtılıq  aǵımınıń  kemeyiwi  jaqtılıq  aǵımınıń 

kemeyiwine  ekvivalent  bolǵan  jaǵdayda  jaramlı  bolıp  esaplanadı.  Bul  jaǵdayda 

psixofizalogialıq tájiriybelerdiń kórestiwinshe uzip turıwshı jiylik jetreli bolǵanlıǵı 

esabınan. 

Salıstırılıp  atırǵan  derekler  payda  etken  jaqtılandırıwdı  qálegen  usıl  menen 

teńlestirip, dereklerdiń jaqtılıq kúshleri qatnasın tawamız: 

 

 

 

 

    

Eger dereklerdiń birewiniń jaqtılıq kúshi belgili bolsa, ekinshi derektiń belgili 

bir  baǵıttaǵı  jaqtılıq  kúshin  usı  tárizde  ólshew  múmkin.  Derektiń  hár  qıylı 

baǵıtlarındaǵı  kúshin  ólshep  jaqtılıq  aǵımın,  jaqtılandırıwın  hám  basqalardı 

esaplap tabıw múmkin. Eger eki maydanlardıńda reńleri birdey bolsa, bul jaǵdayda 

jaqtılandırıwları  teńleskenligin  kóz  benen  baqlaw  múmkin.  Hár  qıylı  reńlerdi 

salıstırıwda (geteroxromatik fotometrya) jaqtılandırıwları teńlesiwine tiykarlanadı. 

Bunda ólshewlerdegi psixofizialogialıq baqlawlarǵa (máselen intencivligı hám reńi 

hár  qıylı  bolǵan  diskret  turdegi  jaqtılıq  penen  jaqtılandırǵanda  qubılıstıń 

baqlanbawı) tiykarlanǵan.  

Derektiń tolıq jaqtılıq aǵımı, ortasha sferalıq jaqtılıq kúshin (sferalıq fotometr 

yamasa  integrator),  bettiń  jaqtılandırılıwın  (lyuksmetr),  derektiń  jarqınlıǵı  hám 

basqada  shamalardı  anıqlawdıń  imkanyatın  beretuǵın  fotometrlerde  bar.  Hár 

qanday  fotometrde  birinshi  bólegin  tek  bir  derek,  al  ekinshi  bólegin  basqa  derek 

jaqtılandırıwshı  qálegen  maydan  qaraladı.  Bunda  fotometr  maydanınıń 

salıstırılıwshı  eki  bólegin  sáykes  derekler  birdey  múyesh  astında  jaqtılandırıwshı 

bolıwı kerek. Baqlawshınıń kózide eki maydandıda birdey  múyesh astında kóriw 

 

21 

 

kerek.  10-súwrette  fotometrlerdiń  eń  ápiwayı  modelleriniń  birinde  bul  princip 

qanday ámelge asıwın kórsetedi. 

 

10-súwret. Eń apiwayı fotometrdiń sxeması. 

 

Bul  fotometrdiń  dúzilisi  júdá  ápiwayı:  baqlawshınıń  A  kózi  qaraytırılǵan 

trubka  ishinde  jaylasqan  hám   

 

 

  hámde 

 

 

  jaqtılandırıp  atırǵan  úsh  qabırǵalı  

MPN  aq  prizmaǵa  qaraydı.  Dereklerden  prizmalarǵa  shekem  bolǵan  aralıqlardı 

ózgertip barıp, MP hám PN betlerdiń jaqtılandırıwın teńlestiriw múmkin. 

 

 

P  hám  

 

 

P aralıqlardı ańsat ólshew ushın asbaplardı optikalıq otırǵıshqa ornatıw kerek. 

Lyummer-Brodxun  fotometrı  júdá  quramalı  dúzilgen.  Fotometrdiń  tiykarǵı 

bólegin  Lyummer  kubı  bolıp  tabıladı  (ol  kópshilik  fotometrlik  asbaplardıńda 

tiykarǵı bólimi boladı). Lyummer kubı (11-súwret) tuwrı múyeshli eki prizmadan 

dúzilgen  bolıp,  olardan  birewiniń  gipotenuzasına  sáykes  keliwshi  qabırǵanıń  tek 

orayı  tegis  etip  qaldırılıp  shetleri  qirshılıp  taslanǵan.  Prizmalarǵa  jaqsılap  islew 

berilgen  hám  bir  birine  biriktirilgen  bolıp,  nur  tusiwshi  jeri  bir  bólektey  hám 

móldir boladı (optikalıq kantakt). 

 

11-súwret. Lyummerdıń fotometrlik kubı. 

Lyummer kubın qollanǵan fotometr sxemas 12-súwrete kórsetilgen. 

 

 

 hám  

 

 

 

salıstırılatuǵın  eki  jaqtılıq  deregi,  S-jaqtılıqtı  diffuz  (tarqaq)  shashıratatuǵın  hám 

tárepi birdey bolǵan aq ekran, 

 

 

 hám 

 

 

 eki járdemshi ayna, 

 

 

 

 

- Lyummer kubı, 

A-  baqlawshınıń    kózi,  V-kubtıń  ajıralıw  tegisligin  kóriw  imkányatın  beriwshi 

lupa.  Guzetip  atırǵanımızda    biz 

 

 

derektenkelip  atırǵan  jaqtılıq  nurları  kubtıń 

orayın jaqrılandırıp atırǵanın kóremiz. Maydanıń sırtqı bólegi  

 

 

 den shıǵıp 

 

 

 

 

 

tárepte  tolıq  ishki  qaytqan  nurlar  jaqtılandıradı.  Eger  S  ekrannıń  eki  tárepten 

jaqtılandırılǵanlıǵı  birdey  bolsa,  bul  jaǵdayda  maydanlar  arasındaǵı  shegara 

22 

 

joǵaladı. Bul halǵa tiyisli 

 

 

S hám 

 

 

S aralıqlardı anıqlap, biz dereklerdiń jaqtılıq 

kúshleriniń qatnasın tawamız. 

 

12-súwret.Lyummer-Brodxun fotometriniń sxeması. 

 

Joqarda  aytılǵanınday  jaqtılandırıw    ólshem  birligi  lyukste  ólshenedi.Miynet 

qáwipsizligi  inspekciyasınıń  jumıs  orınlarında  jaqrılandırıw  lyukslerde  anıqlap 

beriledi. Hár qanday jumıs ornınıń jaqtılandırılıwı 10 lk den tómen bolmawı kerek. 

Kiyim  tigiwshi  sexlarda  qolay  jaqtılandırıw  kundizgi  jaqtılandırıw  sıyaqlı  60  lk 

bolıw kerek. Bir lyuks jaqtılandırıwda kitaptı qiynalıp oqıw múmkin. Aspan ashıq 

bolǵan tolın  ay    0,1-0,2  lk  jaqtılandırıw  payda  etedı.Ushıwshınıń gúzelep  bomba 

taslawı  ushın  bul  jaqtılandırıw  jeterli.  Jaqtılıq  maskirobkası  jaǵdayında  bunday 

jaqtılandırıwǵa jol qoyıp bolmaydı. Lyukstiń júzden bir úlesi bolǵan jaqtılandırıw 

(bes-alti  kúnlik  ay)  keshqurın  ayrım  jumıslardı,  máselen  topraq  jumısların  islew 

imkánıyatın beredi. Lyukstıń mińnan bir ulesi bolǵan jaqtılandırıw (juldızlı aspan) 

jaqtılıq maskirobkas bolıwı múmkin. Lyukstiń on mıńnan bir ulesi jaqtılandırıwda 

ayaq astın zorǵa kóreseń. 

Fotometrlerdıń  jaqtılandırıwdı  uzliksiz  anıqlawǵa  nastroykalanǵan  arnawlı 

modelleri  bar.  Tek  noqatlıq  jaqtılıq  dereginiń  jaqtılıq  kúshi  hámme  baǵıtlar 

boyınsha  birdey  boladı  hám  derekti  xarakterlew  ushın  optikalıq  otırǵıshta  tek 

aralıqtı  ózgertiw  jetkilikli.  Haqıyqıy  dereklerdiń  jaqtılıq  kúshi  hámme  baǵıtlarda 

hár  qıylı,  sonıń  ushın  derekten  tarqalıp  atırǵan  jaqtılıq  bólistiriliwintolıq 

xarakterlew  ushın  jaqtılıq  kúshi  hám  qıylı  baǵıtlarda  ólshrnedi.  Bunday 

diagrammalar  (polyus  koordinatalarında)  júdá  anıq  kórinedi  (13-súwret).  Tiyisli 

armatuwraǵa jaylasqan lampa jaqtılıq deregi bolǵan jaǵdaylarda dıyagramma júdá 

simmetryalı emes bolıwı múmkin (máselen avtomabil paraları ushın). 

 

23 

 

 

13-súwret. Armatuwradaǵı lampa jaqtılıq kúshiniń polyuslıq diagramması. 

(cifrlar baǵıtı jaqtılıq kúshiniń shártli ólshem birliklerinde ańlatıladı) 

 

Kóp  jaǵdaylarda  ortasha  sferalıq  jaqtılıq  kúshin,  yaǵnıy  derek  jiberip  atirǵan 

jaqtılıq aǵımın hár qıylı baǵıtlarda bólistiriliwin emes, al onıń tolıq mánisin biliw 

jetkilikli.  Bunı  integral  fotometrlar  dep  atalıwshı  asbaplar  menen  ólshew 

múmkin.  Bulardan  biri  Ulbrexttıń  shar  formasındaǵı  fotometr  bolıp  esaplanadı. 

Tekseriletuǵın  derek  ishi  gewek  K  shar  ishine  ildirilip  qoyılǵan  (14-súwret). 

Shardıń ishki beti aq boyaw menen boyalǵan. Aq tárepi S ekran shar betindegi O 

tesikti derektiń tuwri túsetuǵın nurlardan tosıp turadı. 

 

14-súwret. Fotometryalıq shar kesiminiń sxematikalıq kórinisi.

 

Eger K shardıń ishki betinen qaytqan jaqtılıq Lambert nızamına boysınadı. Bul 

jaǵdayda  O  tesiktiń  E  jaqtılanırılıwı  Φ  tolıq  jaqtılıq  aǵımına  tuwra  proporcional 

boladı: 

E=cΦ 

(14) 

bunda  c  shardıń  ólshemlerine  hám  boyalıwına  baylanıslı  bolǵan  proporcionalıq 

kóbiytiwshi. Bul kóbiytiwshi  sınalıp atırǵan  lampanı narmal lampaǵa almastırıw 

jolı  menen  eksperemental  tárizde  anıqlanadı.  O  tesike  sút  reń  shiyshe  plastinka 

qaplanǵan. 

24 

 

E  ni  ólshew  ushın  bul  plastinkanıń  jarqınlıǵı  optikalıq  otırǵıshta  ápiwayı 

fototmetr yamasa basqa fotometr menen anıqlanadı. Ádette Ulbrextıń diametrı 1m 

den kem bolmaǵan sharlar qollanıladı. Kóbinshe úlkenrek sharlarda qollanıladı. 

Akademik S.I.Vavilov islep shıqqan hám uıshırıw metodı dep atalatuǵın ataqlı 

metod  júdá  kishi  jarqınlıqlardı  ólshew  ushın  vizuwal  metodıń  ózine  say  bir  túri. 

S.I.Vavilov bul metodıń tiykarshısı dep Fransuwa Marini di aytıp ótken, biraq tek 

ǵana  S.I.Vavilovtıń    puqat  tájiriybelerinen  soń  bul  metod  kúshiz  intensivliklerdi 

baqlawdın  áhámiyetli  usılına  aylanǵanlıǵın  atap  ótiw  kerek.  Bul  metod  kózdiń 

jarqınlıǵın  mánisin,  yaǵnıy  dem  alǵan  kóz  baqlay  alatuǵın  minimal  jarqınlıqtı 

jeterlishe bahalaw qabiletine tiykarlanǵan. Bul minimal jarqınlıq hár bir baqlawshı 

ushın  jeterlishe  jetkilikli  boladı  eken.  Ushırıw  metodı  baqlanıp  atırǵan  jarqınlıqtı 

qálegen  usılı  menen  minimal  mániske  shekem  tómenletiwden  ibarat.  Neshe  ese 

tómenletilgenin  bilgen  halda  baqlawshı  dáslepki  jarqınlıqtı  anıqlaw  múmkin. 

    

 

  dıń  on  mıńnan  bir  ulesi  hám  onan  kem  bolǵan  jarqınlıq  usı  jol  menen 

bahalanadı,  buǵan  hesh  qanday  basqa  metodlar  menen  erisip  bolmaydı  desekte 

boladı. 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

25 

 

Juwmaqlaw 

 

Jaqtılıq qubılısların uyreniwde jaqtılıqtın energiya hám bólekshelik qásetlerinin 

bir  pútinlike  aylanıw  tabiyattaǵı  barlıq  jaqtılıq    qubılısların  bólekshe  hám  onıń 

aǵısı  hám  basqada  energetikalıq  qubılısların,  joqarda  aytıp  ótilgenlerdi  bir  qatar 

talıqlap aytıp óteyik. Bullardan eń dáslepkisi jaqtılıq nurı energiyası aǵımı qanday 

jaǵdaylarda  qollanılıwın,  kórip  jurgen  ápiwayı  turmıstaǵı  kóp  futbol  toplarınıń 

janıp  turıp  baǵıtlanǵan  tez qozǵalısı  dep qarap  aytıwǵa  boladı.Bul qozǵalıstı  kóz 

aldımızǵa  keltirse  bomba  siyaqlı  tez  jarılıw  qubılısın  kórgen  siyaqılı  boladı,  al 

jaqtılıqta bolsa sol toplardıń ornına fotonlar dep atalıwshı bólekshelerdiń qandayda 

bir  bólekshelerge  kelip  urılıp  tásirlesiwi  sebepli  biz  jaqtılıqtı  sol  tásirlesiwdiń 

ushqınları  kózimizge  kelip  túsiwi  hám  sol  ushqınlar  sebepli  biz  jaqtılıq  seziwlik 

qabılısı oyanıwın baqlaymız. 

Endi  jáne  bir  joqarda  aytılǵan  jaqtılıq  kúshin  talıqlap  óteyik.  Bul  qubılıstı 

joqardaǵı  aytqan  futbol  toplarınıń  kelip  betke  yamasa  denege  urılıwındaǵı  tásir 

jasaytúǵın mexanikadaǵı siyaqlı kúshi dep qarawǵa bolatuǵın qubılıs jaqtılıq kúshi 

dep aytıwǵa boladı.Biraq bul jaqtılıq kúshi mexanikaliq kúshten ádewir parıqlanıp 

mexanikalıq  kúshler  tiykarınnan  tegislikte,  al  jaqtılıq  kúshi  bolsa  keńıslıkte  kóp  

qollanadı  .Jáne  bir  ózgesheliklerinen  biri  mexanikalıq  kúsh  tiykarınan  qozǵalıstı 

xarakterlese,  al  jaqtılıq  kúshi  sol  energiya  tasıwshı  bólekshelerdi  xarakterleydi 

yaǵnıy energiyanı. 

Joqarda    aytqan  eki  qubılısımızǵa  qaraǵanda  texnika  tarawındaǵı  eń  kóp 

qollanılatuǵın  jaqtılandırıw  qubılısın  talıqlap  óteyik.  Bul    jaqtılandırıw  eń  dáslep 

texnikadan burın adam ushın eń áhmiyetli dep aytiwǵa boladı. Bunıń sebebi sonda 

hár  qanday  denelerde  jaqtılıq  nurı  shashıramas  biz  adamlardıń  kózi  hesh  qanday 

nurdi  sezbegen  boler  edi.  Bul  shashıraw  dep  aytıp  ótkenimiz  tiykarınan 

jaqtılandırıw  qubılısı  menen  tikkeley  baylanıslı,  sebebi  denelerdi  qay  dárejede 

jaqtılıq  nurın  shashıratıwshılıǵı  sol  denenin  jaqtılandırıwın  belgilep  beredi.  Bul 

jaqtılandırıw  qubılısınıń  texnikadaǵı  áhámiyeti  sonnan  ibaratı,  ásbaplar  hám 

texnikalardıń  detalları  jaqtılıq  tásirinde    tásirlesiwi  yamasa  basaq  denelerge 

jasaytuǵın tásiri hám taǵı basaqda qásetlerin hám tásirlesiwin aytıwǵa boladı. 

Bul aytqanlarımız fizikanıń  fotometriya shamaları haqqında qisqasha talıqlaw 

bolıp  esaplanadı,  al  fotometrya  shamalarınıń  hár  birine  toqtap  ótetuǵın  bolsaq 

ómirdegi  jaqtılıqa  baylanıslı  bolǵan  hár  qanday  qubılıslar  usı  fotometrya 

shamalları  menen  tıǵız  baylanısqan  ekenin  kórip  ótiwge  boladı.  Fotometriya  hár 

bir tarawda óziniń belgili bir ornına iye. 

 

 

 

 

 

 

26 

 

 

Paydalanılǵan ádebiyatlar 

 

1. 

Г.С.Ландсберг. Оптика. М. Наука, 1976. 

2. 

А.Н.Матвеев. Оптика. М. Высшая школа. 1985. 

3. 

Д.В.Сивухин. Общий курс физики. Т.4. Оптика. М. Наука, 1985. 

4. 

 Ф.А.  Королев.  Курс  физики.  Оптика,  атомная  и  ядерная  физика.  М. 

Просвещение, 1974. 608 с. 

5. 

В.Л.Гинзбург. Л.М.Левин, Д.В.Сивухин, Е.С.Четверикова, И.А.Яковлев. 

Сборникзадач по общему курсу физики. Оптика. Под ред. Д.В.Сивухина. 

М. Наука,1977. 

6. 

Чертов  А.  Ўмумий  физика  курсиданмасалалартуплами.  Т.  Ўзбекистон. 

1998. 

7. 

Волькенштейн В.С. Умумий физика курсиданмасалалартўплами. 1969. 

8. 

И.Е.Иродов. Задачи по общей физике. М. Наука, 1988. 

9. 

 Физический  практикум.  Электричество  и  оптика.  Под  редакцией 

В.И.Ивероновой. М. Наука, 1978. 

10.  И. 

Бўрибоев, 

Р.К. 

Каримов. 

Оптика 

физпрактикум 

(ўқувқулланма).ЎзМУ. Т.-2004 

11.  М.Борн, Э.Вольф. Основы оптики. М. Наука, 1973. 

12.  С.А.Ахманов, 

С.Ю.Никитин. 

Физическая 

оптика. 

Изд. 

Мос. 

Университета, 1998. 

13.  Р.Фейман и др. Феймановские лекции по физике. Вып.қ. М. Мир, 1977. 

14.  Р.Дитчберн. Физическая оптика. М. Наука, 1965. 

15.  Ф.Крауфорд. Волны. М. Наука, 1984. 

16.  Н.М.Годжаев. Оптика. М. Высшая школа, 1977. 

17.  Е.И.Бутиков. Оптика.М. Высшая школа, 1986. 

18.  М.Русо, Ж.П.Матье. Задачи по оптике. М. Мир, 1976