Berdaq atíndaǵÍ qaraqalpaq mámleketlik universiteti
Download 0.79 Mb. Pdf ko'rish
|
ORAZBAYEV DAWIT kursavoy.pdf
- Bu sahifa navigatsiya:
- KURS JUMÍSÍ
- Nókis 2019 2 Tema: Fotometrlik shamalar
- I bap. Fotometriya túsinigi hám shamalar ........................................
- II bap. Energetikalıq shamalardan jaqtılıqtı xarakterlewshi shamalarǵa ótiw
- ....................................................................... 26
- 1.1§ Jaqtılıq nurı energiyasınıń aǵımı
- 1.2§ Jaqtılıq kúshi
- 1.4§ Derektiń jarqınlıǵı
|
ÓZBEKISTAN RESPUBLIKASÍ JOQARÍ HÁM ORTA ARNAWLÍ BILIMLENDIRIW MINISTIRLIGI
UNIVERSITETI Fizika-matematika fakulteti fizika bakalavr tálim baǵdarí
Orazbaev Dawıttıń optika páninen
Qabıllaǵan: prof.B.Abdikamalov
2
5 1.1§ Jaqtılıq nurı energiyası aǵımı .................................................... 5 1.2§ Jaqtılıq kúshi .............................................................................. 6 1.3§ Jaqtılandırıw .............................................................................. 7 1.4§ Derektiń jarqınlıǵı ..................................................................... 8 1.5§ Jaqtırtqıshlıq .............................................................................. 11 1.6§ Jaqtılıq aǵımınıń intensivligi ..................................................... 12 II bap. Energetikalıq shamalardan jaqtılıqtı xarakterlewshi shamalarǵa ótiw ........................................................................................... 14 2.1§ Jaqtılıq ólshewlerinde qollanılatuǵın ólshem birlikler .............. 15 2.2§ Jaqtılıq tiyisli shamalardı ólshew .............................................. 18 Juwmaqlaw ................................................................................................... 25 Paydalanılǵan ádebiyatlar ....................................................................... 26
3
Kirisiw Fizikanıń jaqtılıq qubılısları qaralatuǵın bólimi optika (grekshe – “optikos- kóriw”) delinedi, jaqtılıq qubılısları optikalıq qubılıslar dep ataladı. Zatlarǵa jaqtılıq túskende biz olardı kóremiz hám sonıń nátiyjesinde keńislikti bilemiz. Biraq jaqtılıqtıń tásiri bunıń menen sheklenbeydi. Mısalıǵa, Quyash jaqtılıqı túsken denelernıń kúshli qızıwın kóremiz. Demek jaqtılıq energiyaǵa iye bolıp onı keńislike kóshiredi. Jaqtılıqtıń tábiyatı haqqında eki gipotezanı aytıwǵa boladı. Birinshisi jaqtılıqtıń nurlanıw Nyutonnıń korpuskulyar gipotezası. Al ekinshisi tolqınlıq gipotezası bolıp esaplanadı. Bul gipotezalarǵa toqtap óteyik: Birinshi gipoteza tiykarında Nyuton jaqtılıqtıń korpuskulyar teoriyasın payda etti. Bul teoriya járdeminde júdá kóp optikalıq qubılıslar túsindirilgen edi. Mısalıǵa, nurlanıwdıń hár qıylı reńleri onı qurawshı korpuskulalardiń hár turli bolıwı menentusindiriletuǵın edi. Ekinshi gipoteza tiykarında XVII ásirde gollandiyalı ilimpaz X. Gyugens jaqtılıqtıńtolqın teoriyasın payda etti. Gyugens teoriyası járdeminde jaqtılıq interferenciyası hám difrakciyası sıyaqlı qubılıslar jaqsı túsindirilgen edi. Bul teoriyalardiń hesh qaysısıda jeke alǵanda barlıq optikalıq qubılıslardı tolıq túsindire almaǵanlıǵı sebepli jaqtılıq nurlanıwınıń haqıyqıy tábiyatı haqqında másele jumbaq halında qala bergen edi. XIX ásirdiń baslarında O. Frenel, J. Fuko hám kóplegen basqa ilimpazlardıń izertlewlerinen keyin jaqtılıqtıń korpuskulyar teoriyasına qaraǵanda tolqın teoriyasınıń abzallıǵı kórindi. Biraq tolqın teoriyasında bir úlken kemshilik bar edi. Jaqtılıq nurlanıwı kóldeneńmexanikalıq tolqınlardan ibarat dep boljaw qılınǵan edi. Kuyash hám Jer arasında ortalıq bolıwı lazım, sebebi jaqtılıq Quyashtan Jerge shekem erkin ótedi. Sonıń ushın deneler hám molekularar arasindaǵi putkil keńislikti toltırıwshıálem efiri haqqındaǵı gipoteza jaratilǵan edi. Qatti denelerdegı kóldeneń tolqınlar bolıwı mumkinligin eslesek, onda efir elastik qattı deneniń qásiyetlerine iye bolıwı lazim, depboljaw qılıwǵa tuwra keledi. Biraq efirdiń bolıwıálem keńisliginde Jerdiń háreketleniwine hesh qanday tásir etpeydi. Demek, efir óziniń hesh nársesi menen parıq qılmaydı, bunnan tısqarı qattı dene qásiyetlerine iye bolsada, onda jaqtılıq taraladı. Efirdiń bunday qásiyetlerı onıń bolıwı haqqındaǵı gipotezanı guman astında qoydı. Jaqtılıqtıń tolqın teoriyasındaǵı bul qarama qarsılıqtıń J. Maksvell sheshimin taptı. Elektromagnitlik teoriya jaratilǵannan soń Maksvel vakuumda jaqtiliqtiń taraliw tezligi elektromagnitlik tolqınlardıń taralıw tezligi menen sáykes keliwine dıqqattı awdarttı. Ol sol tiykarında jaqtılıqtıń elektromagnitlik tábiyatı haqqındaǵı gipotezanı aldıǵa surdi.
4
Bul gipoteza keyinirek kóplegen tájriybelerde tastıyıqlanǵan edi. Solay etip, XIXásir aqırlarına kelip jaqtılıqtıń elektromagnitlik teoriyası jaratıldı. Onnan házirgi waqıttada paydalanılıp kelmekte. Jaqtılıq qubılısın uyreniwde eń dáslep jaqtılıqtıń keńislikte tarqalıwına hám onıń qásetlerine toqtap otiw zárur. Bunıń ushın biz fizikanıń optika tarawındaǵı fotometriya bólimin úyreniw arqalı jaqtılıqtıń geometryalıq hám tolqınlıq qásetlerine baylanıslı bolǵan jaqtılıqtıń energetikalıq xarakteristikası haqqındaǵı bir neshe qubılıslardı úyrenemiz. Jaqtılıq derekleri degende qálegen turǵın energyanı jaqtılıq energiyasına aylandırıwshı, yaǵnıy jaqtılıq nurın shıǵarıwshı bóleksheler názerde tutıladı.Olar tábiy hám jasalma bolıp bólinedi. Tábiy dereklerge misal sıpatında Quyashtan kelip turǵan jaqtılıqtı qarawǵa boladı, al jasalma jaqtılıq dereklerine kúndelikli paydalanatuǵın lamposhkanı aytıwǵa boladı. Sonı aytıp otiw kerek jaqtılıqtı qabıllawshılardıń, atap aytqanda kózge tásiri bir tárepten jaqtılıqtıń energiyasına baylanıslı bolsa ekinshi tárepten jaqtılıqtıń tolqın uzınlıǵına baylanıslı boladı.Usı aytqanımızǵa baylanıslı adam kózi jasıl jaqtılıq nurların jaqsi sezedi.Buǵan sebep jaqtılıqtıń tolqınlarınıń shkalasınıń adam tek ǵana 320nm den 700nm ge shekem seze alatuǵınlıǵı názerde tutıladı.Sonıń ushın jaqtılıqtı qabıl etiwshi jaqtılıq energiyası muǵdarın, onıń kózge tásirin xarakterlewshi shamanı biliw áhmiyetke iye. Usı maqsetde
jaqtılıq xarakteristikaları kózge sezgi oyatıwshı elektromagnit tolqınlardı tallıqlawshı shamalar bolıp esaplanadı. Ádette jaqtılıq derekleri belgili ólshemge iye deneler bolıp, biraq olar kóbinshe noqatlıq jaqtılıq deregi dep qaraladı. Jaqtılıq dereginiń sızıqlı usı derekten baslap tásiri úyrenilip atırǵan noqatqa shekemgi aralıqa salıstırǵanda júda kishi bolsa, bunday jaqtılıq deregi noqatlıq jaqtılıq deregi dep ataladı. Jaqtılıq vakumda c=300000 km/s tezlik penen tarqaladı, al basqa ortalıqlarda bolsa bunnan kishi tezlikler menen tarqaladı. Belgili bir tolqın uzınlıqtaǵı jaqtılıq, máselen qızıl, jasıl, fiolet hám usi siyaqlı jaqtılıq reńleri monoxromatik jaqtılıq delinedi. Jaqtılıq túrli uzınlıqtaǵı tolqinlardan ibarat bolsa, bunday jaqtılıq polixromat jaqtılıq delinedı. Máselen Quyashtan kelip arirǵan jaqtılıq polixromat jaqtılıq esaplanadı. Bunday jaqtılıqtı túrli monoxromatik jaqtılıqlardan ibarat bolıwı múmkin. Jaqtılıq ozi menen birge hár dayım energiya tasıydı. Qálegen bólekshe arqalı jaqtılı ótkende jaqtılıqtıń belgili bir bólegi jutıladi, bunda jaqtılıq energiyası bóleksheniń ishki energiyasına aylanadı. Biz jánede fotometryanı uyreniwde tabiyattaǵı bolıp atńrǵan qubılıslardı qalayınsha júz beriwinde túsinike iye bolamız. Bunda biz tek tabiyat emes bálki texnika hám kúndelikli turmıstaǵı paydanalanıp atırǵan jaqtılıq hám elektr texnikalarında, bolıp ótetúǵın energetikalıq jutılıwlar hám basqada qubılıslardı qarap ótemiz. 5
I bap. Fotometriya túsinigi hám shamalar Jaqtılıqtıń kózge yamasa jaqtılıq qabıl etiwshi basqa bir dúziliske kórsetetuǵın tásiri, dáslepki jaqtılıq tolqını tasıytuǵınenergiyanıń bul dúziliske beriliwinen ibarat. Sonıń ushın biz optikalıq qubılıslardıń nızamların qarap shıǵıwdan aldın jaqtılıqtı ólshew –fotometirya túsinigin payda etiwmiz kerek. Fotometrya jaqtılıq tolqınıń qozǵalıwındaǵı energiyani ólshewden yamasa sol energetikalıq xarakteristika menen qálegen tárizde baylanısqan shamalardı ólshewden ibarat. Dáslep ólshew jumıslarında qollanılatuǵın shamalarǵa anıqlama beriwmiz kerek. Bul shamalardı tańlaw olardan anaw yamasa mınaw qubılıstı tikkeley seziwshi dúzilisler (qabillawshı dúzilisler) qásetlerine, sonnıń menen birge bul shamalardı qayta tiklew ushın isletiletuǵın etanollar islew múmkinshiligine baylanıslı boladı. Hár qıylı tarawlarda (nurlanıw teoryası jaqtılandırıw texnikası optikalıq texnika, fiziologialıq optikalıq hám taǵı basqa tarawlarda ) teoriyalıq nızamlardı hám ámeliy juwmaqlardı anıqlastırıwda kiritilgen shamalardan ayrımların paydalanıw kóbinshe qolay boladı. Biz úyrenip atırǵan fotometrik túsinikler kóp bolıwınıń sebebi áne sonda bolıp tabıladı.
Jaqtılıq dereginiń ólshemleri sol dárejede kishi bolsın, onnan qálegen aralıqta tarqalıp atırǵan tolqınıń maydandı sheńber tárizli dep esaplaw múmkin bolsın. Bunday derekte ádette noqatlıq derek dep ataladı.
L derekten (1-súwrette) kiyatırǵan nur energiyası jolına kishi ϭ bet jaylastırıp, sol bet τ waqıt ishinde ótetuǵın Q energiya muǵdarın ólsheyik.Bul maqsete betke túsip atırǵan tolıq energiyanı jutatuǵın bólekshe (qara kúye) menen qaplaw hám temperatura ózgeriwine qarap jutilatuǵın energiyanı ólshew múmkin. ϭ bet arqalı bir birlik waqıtda aǵıp ótiwshi jaqtılıq nurı energiyasın, yaǵnıy ϭ bet arqalı ótiwshi quwatlılıqtı kórsetiwshi
6
(1) qatnası ϭ bet arqalı ótiwshi jaqtılıq nurı energiyası aǵımı delinedi. Jaqtılıq nurı energiyası bir tekli ortalıqta tuwrı sızıq boyınsha tarqalǵanı ushın, L noqatdan ϭ bet konturına tireletúǵın jaqtılıq nurların ótkerip, aǵımnıń ϭ bet arqali ótiwshi bólegin shegaralawshı konus payda etemiz . Egerde ortalıqta energiya jutılmasa, bul jaǵdayda konustıń hár qanday kesiminen birdey jaqtılıq aǵımı ótedi. Orayı L de hám radiusı 1 ge teń bolǵan sferalıq bet penen konustıń ultanı kesilisiwinene payda bolǵan kesim konustıń dΩ keńisliktegi muyeshiniń ólshemi boladı. Eger ϭ betke ótkerilgen n normal konus kósheri menen ί múyeshin payda etse hám L den ϭ ǵa shekem bolǵan aralıq R bolsa, bul jaǵdayda:
(2) Solay etip jaqtılıq aǵımınıń biz ajıratıp alǵan bólegi dΩ denelik múyeshke tuwra keledi. Bunda ϭ bettiń sızıqlı ólshemleri R di π ge salıstırganda júdá kishi dep qaraymız. Sonıń ushın dΩ nı kishi dep , dΩ denelik múyeshte jaqtılıq aǵımı bir tekli bólistirilgen dep esaplaw múmkin. L den barliq baǵıtlar boyınsha ótip atırǵan jaqtılıq aǵımı Φ boladı: ∫ (3)
Jaqtılıq aǵımı asbaplarına kelip túsip atırǵan energiya muǵdarın bahalaw ushın zárúr bolǵan tiykarǵı túsinik bolıp tabıladı. Jaqtılıq aǵımın biliw kóp optikalıq dúzilislerde esaplawda júdá zárúrli. Mısalı fotoelement sıyaqlı qabıllawshı dúzilis tikkeley sezedi.
Bir birlik denelik múyeshke tuwra keletuǵın jaqtılıq aǵımına jaqtılıq kúshi dep ataladı. Eger Φ jaqtılıq aǵımı derektiń barlıq baǵıtlar boyınsha bir tegis tarqalıp atırǵan bul jaǵdayda: I=
ańlatpası sferanıń jaqtılıq kúshi bolıp, ol hámme baǵıt boyınsha bridey boladı. Jaqtılıq aǵımı tegis emes bolǵan jaǵdayda Φ/4π shama tek jaqtılıqtıń ortasha kúshi boladı hám jaqtılıqtıń ortasha sferalıq kúshi delinedı. Qanadayda bir baǵıt boyınsha jaqtılıqtıń kúshın anıqlaw ushın bul baǵıt boylap jeterlishe kishi dΩ elementardenelikmúyeshi ajıratılıwı jáne bul denelik múyeshke tuwra keletúǵın dΦ jaqtılıq aǵımın ólshew kerek. Belgili bir baǵıt boyınsha jaqtılıq kúshi: I=
(4)
ańlatpası arqalı anıqlanadı. 7
2-súwret. Poyus koordinatalarında denelik múyesh ańlatpasın keltirip shıǵarıwǵa baylanıslı.
Saylanǵan baǵıtı qandayda bir polus koordinatalar sistemasınada θ kórinerlik hám φ múyıshleri menen ańlatılıp (2-súwrette), bul baǵıttaǵı jaqtılıq kúshi
menen belgileniwi múmkin. 2-súwretden kórinip turǵanınday
bunnan paydalanıp tómendegishe jazıw múmkin:
tolıq jaqtılıq aǵımı bolsa ∫
∫
(5) Eger I shaması φ hám θ ǵa ǵarezli bolmasa (tegis aǵım) bul jaǵdayda ulıwma qatnastan:
(6) ańlatpa kelip shıǵadı, bul ańlatpa(7,3) ańlatpasına sáykes keledi. Jaqtılıqtıń tolıq aǵımınıń shaması jaqtılıq shıǵarıp atırǵan derekti xarakterleydi hám onı esh qanday sistemslar járdeminde arttırıp bolmaydı. Bul sistemalardıń tásiri jaqtılıq aǵımınıń bólstiriliwin ózgertiriwden ,mısalı saylap alınǵan qandayda bir baǵıtlar boyınsha jaqtılıq aǵımın arttırıwdan ibarat bolıwı múmkin. Sonday usıl menen jaqtılıq kúshi saylap alınǵan baǵıtlar boyınsha arttırıw (sáykes túrde onıń basqa baǵıtlar boyınsha kemeyiwi esabınan)múmkin. Mısalı signal apparatları hám projektorlar tap usı principte isleydi. Projektorlarda ortasha sferallıq jaqtılıq kúshi bir neshe júz kandella derekler járdeminde projektor kósherinde millionlaǵan kandella jaqtılıq kúshin payda etedi. Jaqtılıq texnikasınıń tiykarǵı etanolı jaqtılıq kúshi bolıp esaplanadı. 1.3§ Jaqtılandırıw Jaqtılandırıw dep bir birlik bettke tusip atırǵan jaqtılıq aǵımınıń shamasına ten bolǵan shamaǵa aytıladı, E bettiń jaqtılandırılıwı (1-súwrettegide).
8
(7)
ten boladı , bunda sonǵı eki teńlikte I jaqtılıq kúshi (4) boyınsha kiritilgen hám (2) ańlatpası esapqa alınǵan. (7) ańlatpa sonı kórsetdi , noqatlıq derek payda etken jaqtılandırıw derekten betke shekem bolǵan aralıqtıń kvadratına kerı proportsional hám jaqtılıq aǵımı baǵıtı (ishinde jaqtılıq aǵımı tarqalıp atırǵan jińishke konus kósheri) menen jaqtılandırılıp atırǵan betke túsirilgen narmal arasındaǵı múyesh kosinusına tuwra proporcional boladı.Bul noqatlıq derek payda etken jaqtılandırıwdıń tiykarǵı nızamı (keri kvadratlar nızamı). Derektiń ólshemi shekli bolǵan jaǵdayda derekler betin R ge salıstırǵanda jeterlish kishi bolǵan elementar bóleklerge bóliwmiz hámde olardıń hár bir payda etken jaqtılandırıw keri kvadratlar nızamı boyınsha anıqlap, keyin derektiń pútkil beti boyınsha integrallawmız múmkın. Bunda álbette jaqtılıq kúshi baǵıtına ǵarezli ekenligin esapqa alıwmız kerek. Bul jaǵdayda jaqtılandırıw menen Rarasındaǵı qatnas quramalı boladı. Biraq aralıq jeterlishe úlken (derektiń ólshemlerine salıstırǵanda) bolǵanda keri kvadratlar nızamınan paydalanıw, yaǵnıy derekti noqatlıq derek dep esaplaw múmkin. Eger derektiń sızıqlı ólshemleri derekten jaqtılandırılǵan betke shekem bolǵan aralıqtıń 1/10 bóleginen artıq bolmasa ol jaǵdayda ápiwayılastırılǵan bul esaplaw ámelde jaqsı nátiyje beredi. Máselen 50 sm diametrli tegis jaqtılandırılǵan disk derek bolsa, ol jaǵdayda diske onıń orayınan ótkerilgen narmal ústinde jatqan noqatda ápiwayilastırılǵan formula boyınsha esaplawdan shıǵatuǵın qáte 50 sm aralıq ushın shama menen 25 boladı, 2 m aralıq ushın 1,5 den aspaydı, 5 m aralıq ushın tek 0,25 boladı. Linza hám aynalar járdeminde jaqtılıqtıń aǵım bólistiriliwin ózgertip biz onıń betiniń ayrım bóleklerin jıynaw hám sonday etip , jaqtılandırıwdı asırıw (tap usı waqıtta basqa bóleklerdegi jaqtılandırıwdı kemeytirip) múmkinshiligine iye bolamız. Atap aytqanda jaylar, jumıs stolları ,kóshe hám usı sıyaqlılardıń jaqtılandırıw ushın mólshelengen jaqtılıq derekleri ádette támiylenetuǵın hár qıylı armaturalar (jaqtırtqıshlar) usı maqsete isletiledi. Kópshilik jaǵdaylarda ózine jaqtılıq shıǵarmaytúǵın denelerdi qaraǵanımız ushın jaqtılandırıw túsinigi júda áhámiyetke iye boladı. Jaqtılandırıw texnikası problemalarınıń kóbisi qolay jaqtılandırıw payda etiwden ibarat. < normaları>>da jumıs orınlarınıń normada jaqtırtıwǵa salıstırǵanda qoyılatuǵın talaplardı beredi.
Joqarda kórgenimizdey jaqtılandırıw texnikasınıń kóp esaplawlarında bazı bir derekler noqatlıq derek dep esaplaw, yaǵnıy derekler ólshemlerin olar gúzetip
atırǵan aralıqlarǵa salıstırǵanda kishi dep esaplaw múmkin. Biraq bul dereklerdiń kópshiligi sol dárejede úlken gúzetiw alıp barılatuǵın apiwayı araliqlarda kóz
benen olardıń kórinisin kóriw múmkin. Basqasha aytqanda bettiń ólshemleri kóz 9
yáki instrumentiń ólshemi deneniń mareriyalıq noqatdan parıq etiw shegarasına jetedi. Júdá kópshilik payda etiwshi bunday dereklerge salıstırǵanda bet jarqınlıǵı túsinigi (yamasa ápiwayıraq jarqınlıq) túsinigi mánisine iye.Bul túsinik ajırata alıw uqıplılıǵı shegarasınan sırtında jaylasqan dereklerge salıstırǵanda qollanılmaydı. Bettiń B jarqınlıǵı jaqtılıq shıǵarıwshı bettiń belgili bir oblıstınan shıǵıp atırǵan hám belgili bir baǵıt boyınsha nurlanıwın xarakterlewshi shama bolıp esaplanadı. Baǵıtı bolsa onıń jaqtılıq shıǵarıwsh betke túsirilgen narmal payda etken ί múyeshti anıqlaydı.
Bettiń ϭ elementine tayanıwshı hám dΩ denelik múyesh payda etken dásteni ajıratıp alamız: dásteniń kósheri ϭ ǵa júrgizilgen n narmal menen ί múyesh payda etedi (3-súwrette). Elementin kósheri baǵıtındaǵı kóriniwshi bet ϭ cosί boladı, onıń dΩ denelik múyesh astında jiberiletúǵın jaqtılıq aǵımı dΦ bolsın. Jiberilip atırǵan jaqtılıq aǵımınıń nurlanıwınıń kórinetúǵın ϭ cosί bettine hám dΩ denelik múyesh shamasına proporcianal boladı. Proporcionaliq koefficenti nurlanıwshı bet qásetlerine baylanıslı hám ί múyeshtiń narmalına salıstırǵanda esaplanǵan hár qıylı mánislerde hár qıylı bolıwı múmkin. Bul koefficenti
dΦ=
ϭ cosί dΩ yamasa
(8)
iye bolamız.
jarqınlıǵı delinedi. Demek belgili bir baǵıttaǵı derektiń jarqınlıǵı dep, kóriniwshi bettiń bir birligine sol baǵıttaǵı birlik denelik múyesh astındaǵı jiberilip atırǵan aǵımǵa aytıladı.
jarqınlıq baǵıtına baylanıslı bolmawı múmkin. Bunday derekler Lambert nızamına boysınıwshı derekler delinedi. Anıqlaw etip aytqanda tek absalyut qara dene áne usınday derek esaplanadı. Hár bir bolegi jaqtılıqtıń barlıq tárepine tegis shashıratıwshı qıya betke yamasa qiya ortalıqlar Lambert dereklerine bir qansha 10
uqsas boladı. Eger bunday ortalıqlar Lambert nızamına boysınsa, olardı ideal shashıratıwshı ortalıq dep ataw múmkin. Betke magniy oksidi qaplanǵan bet jaqtılandırılǵan bolsa yamasa jaqsı sút reń shiysheden soǵılǵan qaqpaq ishinen jaqtılandırılǵan bul derekler Lambert dereklerine jeterlishe jaqın keletúǵın dereklerge mısal bola aladı. Bul Burger quyashınıń jarqınlıǵı orayınan shetine qaray bir qansha kemiyetin bolsa, radiustıń ¾ bólegine shekem aralıqta jarqınlıǵı disk orayındaǵı jarqınlıqtıń shama menen 80 payda etiwin tájiriybede anıqlanǵan bolsada, Quyash beti Lambert nızamına ádewir jaqın nızam boyınsha nurlanadı.
4-súwret. Lambert nızamına boysınatuǵın tegis disk hám yarım sfera birdey jaqtılandırıwǵa iye Jaqtılıq shıǵarıp atırǵan tegis S diskti hám jaqtılıq shıǵarıp atırǵan S yarım sferanı (4-súwrete) qarap óteyik. Eki bette Lambert nızamına boysınadı hám ekewınıń B jarqınlıǵı birdey dep qaraymız. Bul jaǵdayda disk hám sferanıń sáykes kesimleri qálegen baǵıt boyınsha otip atırǵan jaqtılıq aǵımları birdey boladı. Sonıń ushın olardıń kórinerlik betleri teń, jarqınlıqları bolsa joqarda aytılǵanday baǵıtlarına ǵaresiz boladı. Solay etip jaqtılıq shıǵarıp atırǵan disk penen jaqtılıq shıǵarıp atırǵan yarım sfera Lambert nızamına boysınatuǵın bolsa, olar bir birinen parıqlanbaydı eken. Máselen júda anıq bolmaǵan gúzetiwshilerde Quyash bizge jarqınlıǵı birdey bolǵan tegis disk bolıp kórinedi. Bul halda Quyashtıń Lambert nızamına ádewir jaqsı boysınatúǵın derek ekenin dálili boladı. Jarqınlıqtı biliw ozinen jaqtılıq nurın shıǵarıwshı denelerdi, tiykarınan jaqtılıq dereklerin uyreniwde júda zárúrli. Biziń kózimiz derektiń jarqınlıǵın uziliksiz turde sezedi. Jarqınlıq tusinigi nurlanıw teoryasında da isletiledi.
Download 0.79 Mb. Do'stlaringiz bilan baham: 
|