Berdax nomidagi qoraqalpoq davlat universiteti Gumanitar fakulteti

TAYaNCh TUShUNChALAR 

 

Tsivilizatsiya, rivojlanishdagi notekislik, paleolit, mezolit, neolit, eneolit, 

Selung’ur, Teshiktosh, Joytun, Kaltaminar, Sarazm, Zamonbobo, Neondertal, 

Kromanon, Zarautsoy, matriarxat, patriarxat. 

ADABİETLAR 

 

1. Arxeologlar xikoya qiladi. Tuplam T., 1974 

 

2. Borisovskiy A.İ. Drevneyshee proshloe chelovechestva. M., 1980 

 

3. Tolstov S.P. Qadimgi Xorazm madaniyatini izlab. T., 1964 

 

4. Ozbekiston tarixi, Sag’dullaev A. Eshov B. tah’riri ostida T., 1998 

 

5. Ozbekiston  tarixi T., 2003,2006. 

 

6. Eshov B. Qadimgi Orta Osie shaxarlari tarixi. T.2006 

          7.    Gulomov  X.G.,Tatıbaev A.S. Tsentralnaya Aziya i mirovaya 

istoriya.T.2004 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

11

3-mavzu. Markaziy Osiё h’ududida dastlabki davlatlar  va ularning  taraqqiet 

bosqichlari 

Reja 

 

1. Markaziy Osie xududidagi qadimgi davlatlar 

          2.Antik  davri  davlatlari.Buyuk  ipak  yo’li׃ Shakllanishi va rivojlanish 

bosqichlari.  

 3. 

İlk urta asrlardagi  Urta Osiё h’ududidagi davlatlar. 

 

 

Jah’onning turli mantaqalarida ibtidoyi janoa tuzumining emirilishi jaraenida 

ilk davlat uyushmalariningyuzaga kela boshlanganligini kuzatish mu’mkin. 

 Deh’konchilikning 

va 

chorvachilikning 

paydo bo’lishi, xunarmandchilikning 

vujudga kelib tarakkiy etishi, mexnat kurollarining takomillashishi mexnat 

unmdorligining oshishiga olib keldi. 

 

Ayni poytda urug’ janoasi xududiy ko’shni janoasiga aylana bordi. 

 

Ah’oli joylashgan erlarni, deh’konchilik bilan mashg’ul vah’olarni 

dushmandan h’imoya qilish, jamoaning ichki va tashki munosabatlarini h’uquqiy 

rivojlantirish va nazorat qilish zarurati ilk davlat birlashmalari rivojlanishining 

boshlanishiga sabab bo’ldi. 

 

Masalan miloddan avvalgi 

4- ming yillikda Mesopotamiyada, mil. avvalga 

3-ming yillik boshlarida Misrda ilk davlatlar paydo bo’ldi. 

 

O’zbekiston tarixiga doir voqsa va h’odosalarning tah’liliga yangicha 

endashish tufayli Markaziy Osieda, jumladan, O’zbekiston xududida dastlabki 

davlatlarining tashkil topishi tarixiga 

3-ming yil bo’ldi, degan lmiy xulosaga kelish 

mumkin. 

 Mil. 

avv. 

1-ming yillikning boshlarida Markaziy Osiening nisbatan 

rivojlangan viloyatlarida ilk davlat birlashmolari paydo bo’la boshlaydi. Kishloqlar 

kengayib shaxarlarga aylanib boror ekan, bu shaxarlar eng kadimgi viloyatlar va 

davlat uyushmalarining mamuriy markazi bo’la boradi. 

 

Avestodagi malumotlar, Gerodot va Gekatey asrlari (Qatta Xorazm), 

shunimchdek, Ktesiyning, Qadimgi Baktriya podsholigi h’aqidagi malumotlari 

Markaziy Osieda ilk davlat uyushmalarining uchun asos bo’lib xizmat qiladi. 

Tadqiqotchilar bu davlatlarining shakllanish jaraetini axmoniylargacha bo’lgan 

davrda deb xisoblaydilar va mil. av. IX-VII asrlar deb belgiloydilar. 

 

Katta Xorazm davlati tarkibiga Amudarening kuyi oqimidagi shimoliy arlar, 

Murg’ab vah’osi va Parfiya xududlari, Baktriya davlati tarqibiga esa xozirgi 

Surxandare, Tojikistonning Amudarega yaki erlar va Shimoyi Afganiston 

xududlari, Sug’diena - Zarafshon daresidan suv ichgan erlar va Qashqa vah’osi 

xududlari kirgan. 

 

Markaziy Osie xalqlari mil. avv. VI-IV asrlarda, yani qarayib 

2000 yil 

mobaynida Eron ah’amoniylari xukironligi astida yashodilar.  

 

Faqat mil.avv. IV asrlarga kelib ah’amoniylarning mrakaziy h’okimiyati 

kuchsirlona boshlagan, zulm asoratida bo’lgan xalqlar o’z mustaqilliklariga 

erishish imkoniyatiga ega bo’ldilar. Markaziy Osieda o’z mustaqilligiga birinchilar 

qatorida Xorazm voh’asi erishdi. 

 

12

 

İskandor Zulqarnayn Eronning asosiy viloyatlarini bosib olgach, il.avv.329 

yilning bah’orida Xindikush tog’idan oshib Markaziy Osie h’ududlariga kirib 

keladi. 

 

Bosqinchilarga qarshi umum xalq uruushi elon qilgan Baktriyaliklar, 

so’g’ienaliklar va skiflar uch yil davomida dushmon bilan mardonavor jang 

qiladilar. 

 Xalqning 

yunon-markazi 

bosqinchilariga qarshi kurashiga mah’alliy 

sarkordalardan bo’lgan Spitamen boshchilik qiladi. 

 

Mil.avv.327 yilning oxirlarida Sug’diena İskandor tomonidan batamom 

bosib olinib, qo’zg’olon bostirildi. 

 

Mil.avv.IV  asr oxirida İskandar saltanati uch mustakil davlatga

: 

Makedoniya, Misr, suriya va sharqqa bo’linib ketadi. Suriyadan to M.Osie 

Hindistonchaga  Makedoniyalik İskandarning eng ishonchli  sarkadarlaridan biri 

Salovkaga tegadi. Urta Osie xalklarining mil. Avv. 

312 yldan 250 yilgacha bulgan 

tarixi salavkiylar tarixi b-n chambarchas bog’likdir. 

 Mil. 

Av. 

250 yillagacha kelib, Markaziy Osieda  salavkiylar davlatidan 

ikkita-dastlab Parfiya, keyin esa yunon-Baktriya davlatlari ajraib chiqadi. Yunon-

Baktriya davlatlarining asosi Baktriya bo’lib, bazi h’okimlar davrida Xindistonning 

shimoliy-g’arbiy kismi, Amudare va Sardare urtasidagi katta erlar kushib olinadi. 

Davlatning poytaxti Shimoliy Afganistondagi Baktro shah’ri edi. 

 

Yunon-Baktriya m.a. II asrning uchinchi choragiga kelib Sharkiy Turkiston 

orkali kirib kelgan yuechji va sak kabilalari xujumi natijasida butunlay inkirozga 

uchradi. 

 

Xozirgi Turkmaniston va Eronning bir kismini o’z ichiga olgan qadimgi 

parfiya davlati mustaqil davlat va imperiya sifatida 

500 yildan ziedroq yashagan. 

 

Mil. avv. II-I asrlarda M.Osieda mavjud bo’lgan davlatlarining yana biri bu 

Parkana davlati bulib u Xitoy manbalarida Davon deb yuritiladi. Xitoy 

malumotlariga qura mil. avv. II asrda Farg’onada 

300 ming ah’oli yashagan. 

Vah’oda shaxarlar ko’p bo’lib, poytaxti Erish shah’ri (xozirgi Marh’amat) edi. 

 

Davon kishloq xujaligi yuksak darajada rivojlangan mamlakat edi. 

 

Mil. avv. III asrning boshlarida poyda bulgan yana bir davlat Kang’ davlati 

edi. Bu davlatning xududi dastlab Sirdarening urta okimidagi erlardan (Toshkent 

voh’asi xamda unga tutasi tog’ va cho’l zonalari) iborot edi. 

 

Mil avv. II-I asrlarda kang’liklar Amudare va Sirdare oraligidagi erlarni va 

Xorazmni urlariga bo’ysindiradilar. 

 M.a. 

1 va milodiy II-I asrlarda Qang’ davlati iktisodiy va madaniy jixatdan 

anga rivojlangan davlat edi. 

 

Kang’ davlatining asosiy ah’olisi utroq va yarim utroq bo’lib uning 

xududida kuchmanchi charvadorlar h’am yashar edi. Utroq ah’oli asosan vodiyda 

yashob, dexkonchilik, bog’dorchilik va xunarmondchilik bilan shug’ullanib 

kelgan. 

 

M.a. II-I asrlarda Urta Osie xududidagi yana bir mustaqil davlat Toxariston 

edi. Toxar kabilalari Baktriyada yunon-Baktriya xukmdorligini tugatgondan so’ng 

uni shunday nomlashdi. 

 

13

 

Toxarlar qisman kuchmapchi bo’lib kolavershigan. Ularda yagona davlat 

bulmaganidek, oliy xukmdor h’a’m yo’q edi, h’ar bir shah’ar o’z h’okimi 

tomonidan boshqarilgan. 

 

Xitoy manbalarida yuechji deb nomlangan qadimgi massagetlar xunnlar 

tomonidan M.Osie ulariga surib chiqarildilar va miloddan avv. 

140-130 yillarda 

ular yunon-Baktriyag’a kirib kelishdilar. Ular bu beshta xokimlikka birlashib 

yashodilar. Tez orada yuechji kabilalarining tazyiki ostida yunon-Baktriya davlati 

parchalanib ketdi. 

 M.av. 

1-asr oxirida mil. 1 a. boshida bu erda yani Baktriyada yuechji kab. 

birinine xokimi Kujula Kadfiz bo’lgan Kushon davlati tashkil topdi. 

 Miloddiy 

1 asrga kelib Kushon davlati o’z axamiyatiga kura antik davr 

Xitoydagi Xan davlati, parfiya podsholigi, Rim saltanati bilan raqobatlasha 

oladigan qadimgi dunening eng kudratli va zabardast davlatlaridan biri sifatida 

tashkil topdi. 

 

Kujula Kadfizdan sung uning ug’li Vima Kadfiz davrida mamlakatda pul 

isloh’ati utkazilib oltin tangalar zarb kilina boshladi. 

 

Kushon podsholari ichiga eng malih’uri Kanishka xisoblanadi. Uning 

xokimlik davrida Kushonlar saltanati yanoda izllab yashnadi. Mamlakat poytaxti 

Peshavar atrofida edi. 

 

Mamlakatining xududi Shimoniy Xindstan, afganiston, Markaziy Osieda 

kupgina viloyatlar, sharkiy Tarkistondagi ibarot edi. 

 

Kanishkadan so’ng Vosishka podsholigi davrida kushonlar saltanati, 

inkirozga uchray boshladi. 

 

Kushon davrida Markaziy Osiening deyarli barcha viloyatlari kishloq 

xujaligini yaxshi uzlashtirib olgan edilar chorvachilik h’am rivojlanadi. 

 

Xunarmadchilik faqat yirik shah’arlarda emas kichikrok manzilgoh’larda 

h’am rivojlandi. 

 

Kushonlar davrida savdog-sotiq ichki va tashqi savdo ayniqsa rivojlandi. 

 

IV asrda O’rta Osieda Kushon podshoxlari yo’q buldi boshqa kabiloviy 

vakillari-xonlar eki xionitlar etakchi rol uynay boshladi. 

 

V a. urtalarida esa O’rta Osie xududida yangi kudratli davlat Eftaliylar 

podshoh’ligi shakllanishi oxiriga etdi. 

 

Manbalarda baxar berilishicha, 

457 yildan boshlab eftaliy podshoh’i 

Vaxshunvor Chog’anien, Toxariston va Bazaxshonni uziga bo’ysindirgan. 

 

Massagetlar avlodi - eftalitlar kushonlar siesatini davom ettirib, O’rta Osie, 

sharqiy eronning bir kismi, Shimoliy Xindiston va Sharqiy Turkistonni xalklarini 

yagona davlatga birlashtirdilar. 

 

Eftaliylar davlati markaziy Osie h’alqlari tarixida tah’im o’rin tutib, 

keyinchalik o’z urnini 

563-567 yillardagi kuralidan so’ng tarix moydanidagi yangi 

siesiy kuch-Turk xokonligiga bo’shatib berdi. 

 

Turk xokonligi tarkibiga Sharkiy Turkiston, Shimoliy Xindiston va Kaspiy 

dengizigacha bo’lgan O’rta Osie xududi kirar edi. 

 

14

 

588 y. Erondagi sosoniylar davlati va turk xokonligi lashkarlari orasida jang 

bo’lib, unda turklar mag’lubiyatga uchradilar. Shundan so’ng Turk xokonligi 

sharkiy xamda g’arbiy kismga bulinib ketdi. 

 

 

Markaziy Osie xalqlari tarixida Buyuk ipak yo’li katta ah’amiyatga egadir. 

Jamiyat taraqqietining bronza davridan h’am ilgari davrlardan boshlab 

h’ududlararo bog’lovchi vosita sifatida unga xos ixtiisoslashgan yo’llar paydo 

bo’lganligini ko’ramiz. tarixda miloddan avvalgiVI-IV asrlarda Eron 

ah’amoniylari saltanati davrilda uning h’ududi bo’ylab shoh’ yo’li o’tgan. Undan 

h’am ilgariroq O’rta vap Yaqin Sharqda Badah’shon lazuritiga bo’lgan eh’tiej 

lazurit yo’lining vujudga kelishiga sabab bo’lgan. 

 

“arb bilan Sharqni bir necha ming yillar davomida bir-biriga bog’lab kelgan 

ana shunday qadimgi yo’llardan biri-Buyuk ipak yo’lidir. Bu yo’l fanga İpak yo’li 

nomi bilan faqat XIX asrning 70 yillaridan boshlab nemis olimi Ferdinand fon 

Rixtgofen tomonidan kiritildi. Unga qadar bu yo’l “arbiy meridional yo’l deb atalar 

edi. 

 

Fanda ipakning vatani Xitoy deb tan olinganligi sir emas. Lekin bundan 

boshka fikrlar h’am bor. 

 

İpak yo’li Xitoydagi ana shu ipak savdosi bilan bog’langan yo’ldir. Qadimgi 

Xitoydagi Sian shaxri İpak yo’lining boshlanish nuqtasi xisoblanadi. buyuk ipak 

yo’li Xitoyning qadimgi markazi Siandan boshlanib, Langjoo’ orqali Dunxuanga 

keladi. Bu erdagi u ikkiga ajraladi. İpak yo’lining janubi-g’arbiy tarmogi 

Taklamakon sah’rosi orqali Xotanga, undlan Erkintga keli, Pomir tog’ining 

daralari orqali Vaxonga, undan Baktriyaning bosh shah’ri Zarpasiga (Balx) kelgan. 

Balxda yo’l yana uch tarmoqqa ajraladi, g’arbiy tarmog’i Marvga, janubiy 

tarmog’i Xindistonga, shimoliy tarmog’i Termiz orqali Darband, Nautak, 

Samarkandga qarab ketadi. 

 

İpak yo’lining shimoli-g’arbiy tarmog’i esa Dunxuandan Bami, Kuchi, 

Turfan, orqali Tarim voh’asiga-Qashg’arg’a boradi. EU erdan Toshqurg’on orqali 

O’zgan, O’sh, Kuva, Axsikent, Popga undan Asht dashti orqali Xo’jand, Zomin, 

Jizzaxga, so’ngra Samarkandda Nautak bilan birlashadi. Yo’l Samarkanddan 

g’arba-Dobusiyaga, Malik yo’li orqali Buxaro va Romitanga, undan Varaxsha 

orqali Boykent va farobga borib Amul shah’riga o’tadi. Amulda Marvdan Urganch 

tomon Amu bo’ylab ketaetgan yo’lga qushilgan. Qadimgi ipak yo’li ungacha shu 

mintaqadan o’tgan ldazurit yo’li,  shoh’ yo’li, asosida Marvdan “arbga tomon katta 

karvon, savdo yo’li bo’ylab Xitoy, Hindiston va O’rta Sharqni Yaqin Sharq va 

O’rta Er dengizi mamlakatlari bilan bog’lab turadi. 

 

Tarixiy ezma manbalar va raxeologiyaga oid malumotlarning guvoh’lik 

berishicha, Marvdan g’arbga tomon yo’nalgan ipak yo’li Tabriz va Parfiya 

davlatining Nisa shah’ri orqali Eronning Gekotompil, Apaliya va Ekbatana 

(Hamadon) shah’arlariga va ulardan o’tib  Mesopotamiyaning Ktesafon va 

Bag’dod shah’arlariga tarqalgan. Undan Dajla, Tigr daresining o’ng soh’ili bo’ylab 

shimol tomon yo’nalib, Antioxiya (Antokiya) orqali Damashqqa, undan Tir va 

Quddus shah’arlari orqali Misrga o’tgan. Marvdan chiqqan shimoliy yo’l esa Amul 

orqali Urganchga, undan Shimoliy Kaspiy bo’ylab shimoliy Kavkazga, so’ngra 

 

15

Qora dengizning shimolidan Kolnstantinopolga borib, Bosfor va Dardanell orqali 

O’rta Er dengiziga o’tib, Vizantiya shah’arlarini oralagan. 

 

Buyuk ipak yo’li orqali Shark va “arb mamalakatlari savda va elchilik 

oloqalari qilganlar. 

 

İpak yo’li uchun III asrdan boshlab Eron bilan Markaziy Osie o’rtasida 

h’aeti-mamot kurashi ko’chaydi. Eron va Parfiya o’rtasida qattiq janglar bo’ldi. 

 

Markaziy Osie orqali Xitoydan g’arbga o’tadigan savdo karvon yo’llari 

doimo so’g’lar nazorati ostida edi. So’g’dlik savdogarlar o’zlarining bu yo’ldagi 

h’ukmronliklarini saqlab qolish uchun Sharqiy Turkistonda, Ettisuvda, Oltoydan to 

Enesey soh’illariga qadar bo’lgan xududlarda, Shimoliy Xitoyning Shansh 

viloyatida, Dunxuan kabi qator shaxarlarda o’z karvonsaroylarini barpo etganlar. 

Xitoyning Dunxuan shah’rida III-IV asrlarda ming xo’jalikdan iborat so’g’d 

qishloqloqlari qad ko’targan. Sug’dlar IV-V asrlarda tarkib topgan va Turfondan 

Shimoliy Mo’g’ulistonga tomon ketgan o’yg’ur yo’li, VIII asrda qaror topgan va 

Sharqiy Turkistondan Jung’oriya orqali Xakasiya borib etib qirg’i yo’lidan h’am 

foydalanganlar. Bu yo’llar ichida Dunxuandan shimoli-g’arbga ketgan ipak yo’li 

oloh’ida ah’amiyatga ega edi. Bu yo’lning ah’amiyati Xitoy h’ukumatiga Xan 

sulolasining h’ukmdori U-di tomonidan Sharqiy Turkiston xunnlariga qarshi ittifoq 

izlab. Qang’uyga yubarilgan Xitoy elchisi va sayeh’i, saroy zobiti Ujan Tsyan 

orqali malum bo’lgan. Bungacha Xitoy g’arbiy meridional yo’lidan foydalangan. 

Bu yo’l orqali Xotan nefriti Xitoyning markaziy viloyatlariga mil.avv.II ming 

yillikdan kela boshlagan edi. Nefrit savdosida yuechji qabila ittifoqi asosiy 

vositachi bo’lgan. Xitoy bu yo’lni iqtisodiy zaruriyat tufayli qo’lgakiritishga 

h’arakat qildi. Biraq mill.av.165 yilda bu yo’l xunnlar qo’liga o’tdi. Ular bu yo’l 

uchun kurashib yuechjilarni Xotan, Turfon, Kashg’ar vah’asidan g’arbga siqib 

chiqardilar. Xunnlar h’atto Shimoliy Xitoy erlariga h’am davorgarlik qildilar. 

Natijada Xitoy o’sha davrning qudratli davlatlaridan biri bo’lgan Qang’uyga 

yaqinlashishga majbur bo’ldi. Shu boisdan h’am Xitoy h’ukmdori U-da Ujan 

Tsyanni mil.avv.II asrda Qag’uyg’a yubargan. Aimo yo’lda u xunnlar qo’lida 10 

yil asirlikda bo’lib, Qang’uyga etib borgan bo’lsa da uz maqsadiga eta olmagan. 

Shundan keyin Xan podshasi U-da Farg’onaga (Davanga) ko’z tikib, mil.avv.104-

101 yillarda bu h’ududga ikki marta h’arbiy yurish qiladi. 

 

Shimoli-g’arbiy ipak yo’li faqat iqtisodiy jih’atdangina ah’amiyatli bo’lib 

qolmasdan, ayni paytda u diniy, madaniy meros yutuqlarini tarqatuvchi, 

mamalakatlar aro diplomatik aloqalarni taminlovchi yo’l h’am edi. Budda dini 

xuddi mana shu yo’l bilan Xitoyga Markaziy Osie orqali kirib kelgan. IV-VIII 

asrlarda Xitoyning tashqi olam bilan h’ar soh’ada aloqalari kengayadi, buddizm 

keng eyiladi, Markaziy Osiening moddiy va manaviy qadriyatlari keng ko’landa 

Xitoyga tarqaladi.  

 

Qadim zamonlarda savdogarlar xalq orasida eng nufuzli, obruyli, mo’tovar 

insonlar edilar. Chunki ular faqat mol olib, mol sotuvchi va undan foyda oluvchi 

jamiyatning boy qattaligina emas edilar, balki uzoq safarlarga katta savdo 

karvonlari bilan boruvchi savdogar-elchilar, zie va madaniyat, yangiliklar 

tarqatuvchilar, u eki bu xududdan yangi joylarga ilg’or h’o’jalik ixtirolarini olib 

boruvchi nufuzli kishilar h’am bo’lganlar. 

 

16

 

İpak yo’li savdosida Xitoy manbalariga qaraganda otlar aloh’ida ah’amiyat 

kasb etgan. Otlarning bah’osi ipakning bah’osi singari juda yuqari bo’lgan. VIII asr 

boshida bitta otning bah’osi 40 taxlam ipakka teng bo’lganligi takidlanadi. 

 

Ezma manbalardagi malumotlarga qaraganda III-VII asrlarda Markaziy Osie 

va O’rta Sharq orqali o’tgan ipak yo’lining nazorati so’g’dlarning ko’lida bo’lgan 

bo’lsa, VIIIasr o’rtalariga kelib İpak yo’lining g’arbiy qismi arablar nazoratiga 

o’tadi. XIII asrda esa ipak yo’lining barcha tarmoqlari bo’ylab nazoratni 

Chingizxon o’z qo’liga oladi. Bu h’olat to XIV asr o’rtalarigacha davom etdi. 

So’ng  İpak yo’li Temur va Temuriylar nazorati ostiga o’tdi. İpak yo’li orqali 

Xitoydan “arb mamlakatlariga, asosan, ipak, ilk o’rta asrlardan boshlab qog’oz 

chiqarilgan bo’lsa, g’arb mamlakatlaridan Xitoyga shisha, jundan ishlangan h’ar 

xil gazlamalar, gilam, palas, oyna, metal, zebi ziynat bezaklari, qimmatbah’o 

toshlar, lazurit, biryuza, serdalik, h’ar xil dorivorlar, arg’umoq otlar olib borilgan. 

 

Xullos, Buyuk ipak yo’li Markaziy Osie xalqlarining siesiy, iqtisodiy, 

madaniy va savdo soh’asidagi h’aetida katta o’rin tutgan, o’lka xalqlari bu yo’l 

tufayli “arb va Sharq duniesi h’amda ularning xo’jalik  ixtirolaridan keng 

bah’ramand bo’lganlar. 

 

İpak yo’li Markaziy Osie Sharq bilan “arb o’rtasida vositachilik qilgan. Bir 

so’z bilan aytganda İpak yo’li Sharq va “arb xalqlari h’aetida g’oyatda muh’im va 

tarixiy o’rin tutgan. U xalqlarni siesiy, iqtisodiy, savdo va madaniy soh’alarda 

bog’labgina qolmasdan, balki ayni zamonda bu yo’l xalqlari o’rtasida tinchlik, 

osoyishtalik, touvlik, ko’shnichilik, do’stlik va qardoshlarga birodarlik yo’li h’am 

bo’lgan. 

Buyuk ipak yo’li ananalarini tiklash va unga saykal berish ozod, h’ur, 

erkin va tinch yashashdan manfaatdor bo’lgan barcha sof vijdonli fuqarolarning 

millati, irqi, diniy etiqodidan qati nazar, muqaddas burichidir. 

TAYaNCh TUShUNChALAR 

 

İshlab chiqarishning rivojlanishi. İlk davlatlar. Xorazm, Baktriya, 

So’g’diena, Farg’ona, Qang’, Kushonlar davlati. Turk h’oqonligi.  

 

Bronza davridagi yo’llar. Lazurit yo’li, Shoh’ yo’li, Chjan Tsyan, buyuk 

ipak yo’li, savdo va madaniy aloqalar. 

ADABİETLAR 

 

1. İ.A.Karimov Tarixiy xotirasiz kelajak yo’q. T., 1998 

 2. 

Karimov 

İ.A. savdo uyidan İpak yo’lini tiklash sari . Asarlar. 2-jild, 

T. 1996 

 

3. Gulamov Ya.”. Xorazmning sug’orilish tarixi. T., 

1959 

 

4. Sag’dullaev A.S. Qadimgi O’zbekiston ilk ezma manbalarda. 

 

5. Azamat Zie. O’zbek davlatchiligi tarixi. T., 

2000 

 

6. O’zbekiston tarixi. T., 

1999 

 7.Gulomov 

X.G.Tatıbaev A.S.Tsentralnaya Aziya i mirovaya istoriya

 t.2004 

8. Radkeevich V.A. velikiy Shelkovıy put. M.1990 

 9. 

İpak yo’li afsonalari. T. 1993 

 

10. Rtveladze E.V. Velikiy Shelkovıy put. T. 1990 

 

11.Uzbekiston tarixi T. 2003   

 

17

4-mavzu. O’zbek  xalqining etnik shakllanishi  

REJA 

 

1. Urug’, qabila, elat, xalq va millat tushunchalari. Mil. avv. 1 

mingyillikdan milodiy VIII asrgacha Markaziy Osieda yuz bergan siesiy va 

etnik vaziyat. 

 

2. O’zbek  xalgi etnogenezining (kelib chiqishining) ikkinchi davri (IX-

XII asrlar) 

 

3. XV asr oxiri - XVI asr o’zbek  xalqining shakllanishidagi uchinchi 

davr. 

 

 

Xalqning kelib chiqishi murakkab dolzarb muammo va ulizm tarix fanining 

yutuqlari buyicha chambarchas bog’lik. Shu kunlarga qadar xalkning kelib chiqishi 

eki etnogenezi aloh’ida fon sifatida shakllanib etgani yo’q, aimo yaqin kelajakda 

o’zida qator ijtimoyi va tabiyi fanlar yutuqlarini mujassamlashtirgan etnogenez 

fani yuzaga kelishi shubh’a tug’dirlaydi. Keyingi yillarda dune olimlari 

xamkorlikda 

″Jaxon xalklarning etnik tarixi″ nomli ko’p jildlik zalvorli 

(fundamental) asor ustida ilmiy tadqiqotlar olib borishi fikrimizning isbotidir 

 

Xalklarning kelib chiqishi muammosi ustida ilmiy tadqiqot olib beruvchi 

mutaxasislar bir necha shartlarga rioya qilishi maqsadga muvofiqdir. Xalqning 

kelib chiqishi uzoq davom etgan muraqqab jaraen ekanligini h’amisha qo’zga tutib, 

ilmiy tadqiqotlarni kompleks tarzda olib borishimiz kerak. Sababi, ayrim fan 

soh’asi yutuqlari (tarix, arxeologiya, etnografiya, antropologiya, tarixiy 

tilshunoslik va ezma manbalar ko’p qirrari etnogenez muammosining bir 

tomoninigiga ochib berishga qodir. 

 Keyingi 

25 yil davomida O’zbekistonda keng mikesda olib berilgan ilmiy 

tadqiqotlar natijasida o’zbek xalqi etnogenezi soh’asida muh’im malumotlarni 

qo’lg’a kiritishga muvaffaq bulindi. Bu esa Markaziy Osie xalqlari, jumladan, 

o’zbek xalqining kelib chiqishi tarixiga oid yangi fikr va muloh’adalar yuritish 

imkonini bermoqda. Kuyida biz o’zbek xalkining kelib chiqishi tarixiga katta xissa 

kushaetgan ijtimoyi va tabiiy fanlarga chegaradosh antropologiya (odam h’akida 

fan) natijalari asosida o’zbek xalkining etnik tarixiga oid fikrlar va muloh’adalar 

tuzisida  gop yuritamiz. 

 

Markaziy Osie xududida kadimgi tosh (paleolit) davridan to h’ozirgi 

zamonga qadar 

270 nafar kadimiy edgorlik topilmalari va h’ozirgi davrda 

yashovchi 

51 etnografik guruh’ (30 ming kishi) ning antropologik o’rganilishi bu 

muloh’adalarning asosini tashkil etadi. 

 

Fonda o’zbek xalqining kelib chiqish tarixini o’rganishi qoysi davrdan 

boshlap kerakligi h’akida umumiy fikr yo’q. Qator olimlar etnogenezni ezma 

manbalarda xalq nomi (etnomini) tilga olingan davrdan boshlashni maqsadga 

muvofiq dep biladilar. İkkinchi guruh’ olimlar esa bu jaraenni mumkin qadar 

qadimiy davrlardan boshlap kerak, deb h’isoblaydilar. 

 

O’zbek xalqiga xos Markaziy Osie ikki dare orashgi irqining shakllanish 

davri, makoni va tarixi masalalarida fonda yakingacha yagona fikr yo’q edi. Bir 

gurux olimlar bu irq bundan 

6-8 ming yil ilgari, ikkinchi gurux mutaxassislar 3 

 

18

ming yil ilgari shakllangan desa, uchinchi guruh’ olimlari esa XVI asrda shokllandi 

deb h’isoblar edilar. Antropologik izlanishlar natijasida mualliflar ikki dare oralig’i 

irqining shaqllanishi, juda boy antropologik malumotlar asosida, bundan 

2200-

2300 yil ilgari boshlanganini isbotladilar. 

 

Olib borilgan tadqiqotlar o’zbeklarga xos antropologik qiefa, dastavval 

Sirdarening urta h’avzasi to’manlarida, yani Toshkent va Janubiy Qozog’istonning 

Chimbent viloyatlarida, Ettisuv mintaqasida miloddan avvalga 

1 ming yillik 

oxirida shakllana boshlaganligi aniqlandi. Mil. avv. III-II asrlarda bu ah’oli bir 

necha yo’nalishda Markaziy Osiening markaziy va janubiy viloyatlarga kirib 

borgan. 

 

Turon nomi b-n atalgan mamlakatimiz xududlarida utroq va chorvador xaet 

kechirgan kadimiy avlodlar Sug’d, Xorazm, Baktr, Parkona va Toxariston nomlari 

astidagi vah’alarda yashoganlar. Ular sharqiy eroniy tillarga mansub sug’diy, 

xorazmiy, shak va toxar tillarida muloqatda bulganlar. Bu xalqlar janubda 

farsiyzabon Ajash xalqi, shimolda esa turkiy tilda suzgashuvchi utroq va chorvador 

xalqlar va etnik guruxlarining doimiy tasirida bulganlar. Mil. avv. 

1 ming yillkning 

urtalarida va ayniksa milodning V-VIII asrlarida shimoldagi turkiy qabilalarning 

Markaziy Osie xududlariga kirib kelish jaraeni kuchayadi. Ular mah’aliy xalqlar b-

n arlash-kuralash yashash jaraenini o’z boshlaridan kechiradilar, bu xalqlarga til 

jaxatdan tasir o’tkazib, ularning tillarini turkiylashtirib boradilar. VII-VIII asrlarda 

Markaziy Osiedagi turkiy ah’olining asosiy qismi Chu, Ettisuv, Shosh, Farg’ona 

vodiysi, Zarafshon va Kashkadare vah’olarda yashaganlar. Ezma manbalarda bu 

xududlar VII asrda Turkiston dep nomlangan. Utroq turmush sharoitini kechirgan 

mah’aliy xalqlar h’am asosiy kasbi charvochilik bulgan turkiy xalqlarga o’z tasirini 

utkazganlar. Ammo til nuqtan nazaridan turkiy xalqlarning tasiri shu qadar kuchli 

bulganki, aroblar bosqini arafasida Mavaraunnaxr va Xorazmning tub erli ah’olisi 

turkilashib bulgan edi. 

 

O’zbek xalqining shakllanishidagi ikkinchi muh’im davr bu IX-XII asr 

h’isoblanadi. Bu davrda Markaziy Osieda, jumladan, O’zbekistonda h’ozirgi 

o’zbeklarga xos kiefa mah’aliy ah’olining asosiy qismini tashkil etadi. 

 

X asrning oh’iri va XI asir boshlarida Markaziy Osiening qatta xududlarida 

Koraxoniylar davlati keldi. Koraxoniylar bilan birga ulkada kuchib kelgan bir talay 

qabilalar

: turgashlar, ug’izlar, arg’inlar va boshqa turkiy zabon qabilalar ulkaning 

sharqiy eron va turk tillarida suzlashuvchi ah’olisi tarkibini etnik jah’atdan yanada 

boyitadi, turkiy etnik katloning ustunligini bir qador taminlaydi. Ana shu tariqa 

koraxoniylar xukironligi davrida turkiy o’zbek xalqi to’la shakllanadi, ijtimoyiy, 

iqtisodiy va madaniy jih’otdan rivojlanadi. Tarixchi olim Buroboy Axmedov qayd 

kilganidek

:  ″Eski o’zbek tiliga asos bulmish korliqchigil lah’jasi rivoj topdi va 

ezma adabiet darajasiga kutarildi. Korlik chigil loh’jasi, aytish mumkin, shu o’zbek 

xalqining umumiy tili bulib qoldi

″ (B.Axmedov. Tarixdan soboqlar T., Ukituvchi, 

1994,  1999 bet). Bu h’olni Yusuf Xos Xojibning ″Qutadg’u bilig″, maxmud 

Koshg’ariyning 

″Devonu mug’otit turi″ Ah’mad Yugnakiyning ″Xibat ul-h’aqoyiq, 

Axmad Yassaviyning 

″Xikmatnoma″ asarlari timsolida ochiq-oydin kuramiz. 

 

19

 

O’zbek xalqining shakllanishida uchinchi muxim davr XV asr oxiri va XVI 

asr Qipchok o’zbeklari kirib keladi va ular mah’aliy ah’oliga o’z nomini beradi. 

Shu b-n birga IX-X asrlarda elat, xalq kiefasidagi mag’uliy belgilarning bir o’z 

faollashuvuga olib keladi. 

 

Shunday qilib o’zb xalqlarining etnik shakllanishi uzoq davom etgan 

murakkab jaraen ekopligining guvoh’i buldiq. O’zb. xalqining asosini h’ozirgi 

O’zbekiston xududida bir necha ming yillar davomida Yashab kelgan mah’aliy 

sug’diylar, baxtarlar, xorazmiylar, saklar, massagetlar, kang’lar va davonliklar 

tashkil etadi. Turli davrlarda kelgan kabilalar, elatlar va xalqlar davr utishi b-n 

mah’alliy ah’oliga o’z tasirini kismat utkazgan. O’zbek xalqning shakllanishi 

jaraenining barcha boskichlarida mah’alliy ah’oli tashqaridan kelgan ah’oliga 

nisbatan ustun bulgan. Ammo kelgindi ah’oli mah’alliy ah’oliga o’z tilini berdi. 

Lekin antropologik nuktan nazaridan mah’alliy ah’olining etnik kiefasini va tashki 

kurinishni tubdan uzgartira olmadi.