Berdieva G. Qaraqalpaq tilinde feyildin` funktsional` formalari’

3. Ha`reket ati’ni’n` -i’s/-is formasi’ 
 
Qaraqalpaq tilindegi ha`reket ati’ni’n` -i’s/-is formasi’ woni’n` basqa 
formalari’ si’yaqli’ ha`rekettin` ati’n bildirip keledi. Basqa tu`rlerinen wo`nimsiz 
qollani’li’wi’ menen parqlanadi’. Bul forma arqali’ uri’s, ju`ris, woti’ri’s, turi’s, 
kelis ha`m t.b. birlikler jasaladi’. Bul wolardi’n` boli’mli’ formasi’ bolsa, 
boli’msi’z tu`ri yemes, joq so`zlerinin` ja`rdemi menen bildiriledi. Bul analitikali’q 
forma arqali’ bildiriledi. Mi’sali’: Uri’sta turi’s joq. Bul qay kelis? 
Ha`reket ati’ni’n` -i’s/-is formasi’ ha`r qi’yli’ formalar menen keledi. 
Wolardan seplik, tarti’m ha`m ko`plik affikslerin qabi’l yetedi. Bunday jag`dayda, 
ko`binese, substantivlesedi. Wolardi’n` usi’nday wo`zgerisleri na`tiyjesinde bir 
qansha atawi’sh so`zler payda boladi’. Mi’sali’: uti’s, gu`res, uri’s, qoni’s, yeregis 
ha`m t.b. Mi’sali’: 
Qoni’si’n`i’z jayli’ bolsi’n. Wo`mir − bul, gu`res. Qon`si’lar menen ali’s-
beris qi’li’p woti’rmi’z.

---

18 
Demek, ha`reket ati’ni’n` -i’s/-is formasi’ usi’nday wo`zgesheliklerge iye 
boli’p keledi. 
4. Ha`reket ati’ feyilinin` -g`i’/-gi, -qi’/-ki formasi’ 
Qaraqalpaq tilindegi ha`reket ati’ni’n` -g`i’/-gi, -qi’/-ki formasi’ basqa 
formalari’na sali’sti’rg`anda bir qansha wo`zgeshelikke iye boli’p keliwi menen 
aji’rali’p turadi’.. Bul forma haqqi’nda bir qansha pikirlerdi de ushi’rati’wg`a 
boladi’. Wolardan N.A.Baskakov ta`repinen tariyxi’y shi’g`i’si’ jag`i’nan -i’w/-iw, 
-w formasi’ni’n` yen go`ne yag`ni’y arxaikali’q varianti’ dep yesaplandi’.
Qaraqalpaq tilindegi -g`i’/-gi, -qi’/-ki formasi’n alg`an alg`i’, bergi 
so`zlerinde, sonday-aq, jon`g`i’, si’ralg`i’, uytqi’ ha`m t.b. si’yaqli’ birliklerde 
da`slepki ha`reketlik ma`nisi jog`ali’p, leksikalizatsiya arqali’ ataw ma`nisi basi’m 
boli’p, substantivlesip ketken.
Analitikali’q formada -ma/-me boli’msi’zli’q affiksi menen kelip 
boli’msi’zli’q ma`nisi bildiriledi. Mi’sali’: 
1.Wol qi’ynalg`ani’n bildirgisi kelmedi.
2. Toy-dumang`a atap seyisletken arg`i’maqlari’n qan sasi’g`an alpawi’t 
maydanlarg`a jolatqi’si’ kelmey, kiyeli qanazatlari’n qa`sterlegen atpaz 
qurbi’si’na xoshamet berdi. (H.Wo`) 
3. Aqsag`i’m yerten`gi tu`ndi jami’li’p atlari’n ali’p qashpaqshi’ yekenin, 
balalarg`a qosi’p jel tuyaqli’lardi’ da qutqari’w kerekligin ku`yip-pisip, parti’ 
shi’g`i’p tu`sindirgisi keler yedi. (H.Wo`) 
Demek, ha`reket ati’ni’n` -i’w/-iw, -w, - maq/-mek, -paq/-pek, -baq/-bek, -
g`i’/-gi, -qi’/-ki, - i’s/-i’s, -s formalari’ dara formalar boli’p yesaplanadi’.