Berdoq nomidagi qoraqalpoq davlat universiteti
Foydalanilgan adabiyotlar
Download 0.7 Mb. Pdf ko'rish
|
- Bu sahifa navigatsiya:
- Foydalanilgan adabiyotlar: 1. A.Muxtorov., U.Sanaqulov.
- Foydalanilgan adabiyotlar
|
Foydalanilgan adabiyotlar: 1. A.Muxtorov., U.Sanaqulov. O`zbek adabiy tili tarixi. Toshkent, 1995. 2. U.Tursunov., B.O`rinboev., A.Aliev. O`zbek adabiy tili tarixi. Toshkent, 1982. 3. A.Aliev., Q.Sadiqov. O`zbek adabiy tili tarixi. Toshkent, 1992.
REJA: 1. Atoiyning o`zbek adabiy tili taraqqiyotida tutgan o`rni. 2. Sakkokiyning o`zbek tili taraqqiyotidagi roli.
-51- 3. Sakkokiy asarlarining o`ziga xos xususiyatlari. 4. Atoiy g`azallarining til xususiyatlari.
O`zbek tili o`tmishi juda katta tarixga ega. Turkiy tilning nufuzi va taraqqiyoti uchun A.Navoiy va uning zamondoshlari Lutfiy, Atoiy, Sakkokiy, Yaqiniy, Amiriy, Ahmadiy, M.Soliqlar munosib hissa qo`shganlar. Ana shularning ichidagi Atoiy va Sakkokiylarning ham o`zbek tili taraqqiyoti uchun xizmatlari kattadir. Nazm dengizining tubiga shunkib, she`riy durlar yaratishga intilgan Atoiy o`zbek dunyoviy adabiyotining Navoiyga qadar etishgan namoyondalaridandir. Atoiy adabiy merosi bilan tanishar ekanmiz, uning xalq og`zaki ijodini yaxshi bilganligini va ulardan ijodiy foydalanganligini sezamiz. Atoiy xalq qo`shiqlarining tili soddaligi ravonligi va musiqiyligidan ham ilhomlanadi va uni o`rganadi. U o`zining 760 ta g`azalidan 109 tasini xalq qo`shiqlari vaznida yaratgan. Bu narsa uning xalq tili boyliklaridan bahramand bo`lib, ijod etkanligini ko`rsatadi. Atoiy xalq maqollari va ta`birlariga katta e`tibor bilan o`z g`azallarining mazmunini ham boyitdi. Atoiy xalq maqollarini aynan keltiradi va ularning mazmunini she`riy misralarga singdiradi. Boldы bag`rыm suv g`amingdin yaxshыmыz sal sug`a, Axir, əygul, xirmannы, albatta, zar əkkan orar. Bundan tashqari Atoiy xalq tiliga xos hazil-mutoyiba tarzda aytilgan misralardan konkirasi usulidan foydalandi. Lekin u engil kulgiga jiddiy tus beradi. Yuziga ko`p tika baqsam, manga kulib aytur, Atoiy, ne ko`zi toymas gada miljuksen? Atoiy xalq tili boyliklaridan ustunlik bilan foydalanib, original o`xshatish kinoya, mubolag`a, oirfona, lof kabi badiiy tasvir vositalarini yaratdi. Shori omonim so`zlar va turli birikmalar vositasi bilan chiroyli so`z o`yinlari yasaydi va go`zal mumtoz tuyuqlar namunasini yaratadi. Desangkim: Jak sinar qыlg`ыl Atoiyыm, Turubmen ushmunoq o`ldir, az ayыm. Yuzungni, ey malahat xanы, bir ach, To`ya ko`rsun səni bu mustahiq ach. Atoiy asarlarining tili Oltin O`rda yodgorliklarining tilidan farq qiladi. Chunki Atoyida qipchoq tili unsurlari ustun darajada edi. A.Navoiy ta`biri bilan aytganda, Movarunnahrda shuhrat topgan shoirlardan biri Sakkokiydir. U Ulug`bek xamonidan yashab ijod etgan. Shoir g`azallar va qasidalar bitgan. Sakkokiy ham Atoiy kabi xalq tili unsurlaridan ustalik bilan foydalanib, original tasviriy vositalar yaratishga intildi. U g`azal, tanosib, jonlantirish, lof va nashr kabi usullardan foydalangan, o`xshatish, mubolag`a, majoz va boshqa turdagi tasviriy vositalarga murojaat qiladi. Natijada xalq og`zaki ijodiga xos bo`lgan xalq qo`shiqlari uslubida g`azallar yaratdi. Sakkokiy tuyuq janrida asarlar bitmagan bo`lsa-da, yozgan g`azallardan uning so`z o`yiniga usta shoirligi ko`zga tashlanadi. U xalq maqollari bilan o`z g`azallarining mazmunini ham, tilini ham boyitdi. Sakkokiy siyosiy lirikaning adabiy janri bo`lgan qasida yozish sohasida ham qalam tebratdi. Ma`lumki, qasida davlat arboblariga, siyosiy va harbiy voqealarga bag`ishlab yoziladi. Ulug`bekka atab yozgan qasidalarida shoir uning ilmiy va siyosiy faoliyatini maqtaydi. Ulug`bekni «Sulaymon zamon», «Musotek», «Shubon» kabi sifatlar bilan ulug`laydi. Qasidagi xos bunday uslubni Sakkokiydan keyingi shirlar ham davom ettirdilar. Sakkokiy asarlarida qipchoq tili unsurlariga nisbatan o`g`uz tili va g`arbiy adabiy til an`anasining ta`siri kuchlidir. Sakkokiy g`azallaridainsoniy muhabbat, dunyo lazzatlaridan bahramand bo`lish, tabiat go`zalliklaridan xuzurlanish kuylanadi.
-52- Shu davr an`anasiga ko`ra Sakkokiyning barcha asarlari xalq tilida sodda, ravon uslub bilan bitilgan. U jonli xalq tiliga xos boy lugavay birliklar, shakl va iboralar, xilma-xil tasviriy vositalardan keng va mohirofa foydalanadi, zidlash, o`xshatish, mubolag`a singari ajoyib badiiy- tasviriy usullar yaratadi. Atoiy singari Sakkokiy ham xalq maqollari, hikmatli so`z va iboaralarni moxirlik bilan qg`llash asosida o`z asarlarining tilini boyita$i, uning badiiyligini, mazmunini kuchaytiradi. Uning bir qan#ha g`azallari bevosit! xalq qo`shiqlari uslubida yozilgan. Kim ko`rsa aning yuzini aytur, Ne turfa erur bu turk balosi Turkona ir irlag`ulcha aning Kuydiradi meni yalay-bulosi. Tillar jihatidan bunday uslubiy ravonlik va soddalik uning qasidalari uchun ham xosdir. Sakkokiy asarlari tilida shu davr o`zbek tili uchun xos yangi shakllar bilan birga eski adabiy tillar unsurlari ham qo`llangan. Jumladan, affikslarda jarangsizlanish hodisasining sezilarli ekanligini fonetik jihatdan unlilar va undoshlar ohongdoshligi saqlangan: tuttuq, ezuqqum, jang`a kabi. Jo`nalish kelishigining –a, -na shaklida kelishi kabilar uchraydi. Qaratqich kelishigidagi so`z kesimlik qo`shimchasi –bog`lama bilan birga kelib, kesim vazifasini bajaradi: Hos davron bizingdur, kechti Majnun navbati. Shuningdek (to`lg`onu, to`lg`anib), kabi fe`l shakllari qo`llangan, -gan affiksli sifatdan va uning otlashgan holda kelishi ko`p uchraydi, ammo uning tuslangan holatida kelishish ko`rinmaydi. Hozirgi kelasi zamon fe`lining bo`lishsiz shakli –man, -mon orqali beriladi: ne qilg`usi, bilmon bu makkora kabi. Bu asarlarda ayla, qolma, qilma kabi ko`makchi fe`llar uchraydi. Gul yuzingni arzulab yuz ko`zni gulzor ayladi. O`tgan zamon sifatdoshi fe`l negiziga –mish affiksini qo`shish orqali yasaladi. Ma`lumki, bu qo`shimcha urxun-enasoy yozuvlarida hamn undan keyingi yodnomala tilida ham keng qo`llanadi. Sakkokiydan keyingi shoirlarda esa bu qo`shimcha siyrak uchraydi. Masalan, Adolat bog`i sabz o`ldi, chu No`shiravon keldi. Sakkokiy asarlarida keluvchi «bilin», «yangliq» so`zlari kabi, o`xshash degan ma`nolarni bildiradi. Bu so`zlar A.Navoiygacha bo`lgan shoirlarning hammasida uchraydi. Sakkokiy asarlarining yana o`ziga xos tomoni shundaki, Atoiy tiliga nisbatan unda tojikcha, forscha so`z va iboralar ko`p uchraydi. Masalan: qo`xnan-toq qo`poruvchi, g`aram- barbod kabilar. Umuman, Sakkokiy ham o`zbek adabiy tilini rivojlantirishga samarali hissa qo`shgan shoirlardan biridir. Atoiy g`azallarida quyidagi til xususiyatlarini uchratish mumkin. Jo`nalish kelishigi qo`shimchasi –ga, -qa affikslari bilan birga –a shaklida ham uchraydi: ko`ngluma, yo`zima, yo`zina, biza siza kabi. Jo`nalish kelishigining –an, -na, -ma kabi qo`shimchasi hozirgi –lovchi o`zbek shevalarida ham uchraydi. Lekin bu shakl aslida o`g`uz tiliga xos xususiyatdir. O`rin-payt va chiqish kelishigi qo`shimchalaridan oldin bir n tovushi orttiriladi. Garchi ohuyi Xo`tandir bexato bilmon nedin, Chinu Mochin lolazorinda kilur sayron ko`zing. Ul sanamkim suv yaqasinda pari tek o`lturur, G`ayati, nozuslukdin suv bila yutsa bo`lur. Sifatdosh yasovchi qo`shimcha –gan shaklida ham, -an shaklida ham uchraydi. Masalan: qilan-qilg`an, alan-olg`an kabi. Buyruq fe`lining birinchi shaxs ko`pligi fe`l negizlariga –aling affiksini qo`shish orqali yasaladi: boraling, kelaling, alaling kabi. Bu holat «Muxabbatnoma»da ham uchraydi. Atoiy g`azallarida leksik jihatdan quyidagi so`zlarni uchratish mumkin: o`qush-ko`p, arы- toza, baqmaq-qaramoq, pəng-narsa, iydoo`-sayilgoh kabilar.
-53- Umuman, Atoiy g`azallari tilida XV asr boshidagi o`zbek adabiy tiliga xos xususiyatlar uchraydi. Shoir o`z adabiyotigagina emas, balki o`zbek adabiy tili taraqqiyotiga ham munosib hissa qo`shdi. Atoiy va Sakkokiylar ham XV asrda o`zbek tilida original va tarjima asarlarni yaratgan salaflarning ish tajribalarini davom ettirgan. A.Navoiy «Majolisun nafis» asarining ikkinchi bobida o`zi so`z yuritgan 90 shoirdan faqat 16 tasi, «turkgo`y» ekanligini eslatadi. Ana shu 16 ta «turkgo`y» shoir ichidan Atoiy bilan Sakkokiy ham bo`lgan. Atoiyning aniq tug`ilgan yili va tug`ilgan joyi haqida ma`lumot etib kelmagan. Atoiy haqida biz uning devonidan va A.Navoiyning «Majolisun-nafis» asaridan ba`zi ma`lumotlar olishimiz mumkin. A.Navoiy «Majolisun-nafis»: bunday deydi: «Mavlono Atoiy Balxda bo`lur erdi. Ismoil ota farzandlaridir, xushxulq, munbasit kishi erdi. O`zbek tili zamonida she`ri atrak orasida ko`p mehnat tutdi. Ammo Mavlono ko`p turkona aytur erdi..». Bizga Atoiydan yagona devon etib kelgan. Bu qo`lyozma nuxsani azarbayjonlik bir kotib tomonidan ko`chirilgan.
1. A.Navoiyning she`riyati tilining o`ziga xos xususiyatlari. 2. A.Navoiy dostonlarining til xususiyatlari. 3. Navoiy g`azallarining tili va uslubi. 4. Navoiy nazmiy asarlarida badiiy til vositalarining ishlatilishi.
A.Navoiy yirik olim sifatida o`zbek adabiy tilining shakllanishi va taraqqiyotiga katta hissa qo`shdi. Uni yuqori pog`onaga ko`tardi. Uning tilshunos olim sifatida qilgan ko`p qirrali ishlari, ilmiy nazariy mulohazalari nodir asarlarida bayon etilgan. Navoiyning lingvistik ilmiy merosi va asarlarining ayniqsa, she`riyatining til xususiyati ko`p jihatdan to`la o`rganishni talab etadi. Navoiy she`riyati tili XV asr o`zbek pletik adabiy tilining yuksak namunasidir. Navoiygacha uzoq davrlar davomida shakllangan va taraqqi etgan o`zbek adabiy tili Navoiy ijodi «Xamsa» ning yaratilishi bilan XV asr o`zbek adabiy tili bekiyos ravnaq topdi va o`zining yuqori cho`qqisiga etib oldi. Arabcha, forscha leksik unsurlarining ko`pligi A.Navoiy asarlari tili birmuncha murakkablashtirdi. Bundan tashqari o`sha davr taomiliga ko`ra she`riy asarlar ko`tarinki, dabdabali uslub bilan bitilishi kerak edi. Shuning uchun u asarlari tiliga va uslubiga dabdabali ruh berishga harakat qildi. Navoiy o`z asarlarida albatta «grammatika» yoki «fonetika» so`zini qo`llagan emas, lekin tilning grammatik va fonetik qonuniyatlarini yaxshi bilsang, ularni bir-biridan yaxshi farqlagan va o`ziga xos arabcha, forscha va turkcha, o`zbekcha atamalr bilan nomlangan: amr, harf, harakat, hamza, tajnis va ihom ko`p ma`noli so`z: alam-ism, ot; almutakallum-so`zlovchi; lafz, kalom, alfoz kabilar hamda ular haqida o`z davriga nisbatan juda muhim fikr va mulohazalar bayon qilingan. U xususan so`z yasash xususida maxsus to`xtaydi. O`zbek tilida fe`llardagi birgalik va orttirma darajalarini yasovchi –shoir/-ish, -t, -r qo`shimchalari orqali chopishmoq, topishmoq, o`pishmoq kabi so`zlar yasalganligini, sifatlarda belgining ortiq kamligini esa p, m vosiyasi orqali op+oq, qop+qora, qip+qizil tarzida ifodalashini aytadi. Shuningdek ravishdoshning –g`ach/-gach, -qach/kach affiksi orqali tergach, barg`och, erg`och, sotqoch kabi fe`l formalarining yasalishini; harakatning boshqarishga intilish, tayyorlanig kabi ma`nolarni ifodalashda esa –g`u/gu affiksi bilan yasalgan sifatdosh formasiga – dek ravishdosh yasovchi qo`shimchaning qo`shilishi orqali borg`udek, erg`udek, bilgudek, surgudek fe`llarining hosil qilinishini misollar bilan ko`rsatadi.
-54- A.Navoiy she`riyatining fonetikasiga yondashadigan bo`lsak, quyidagi misollarga murojaat qilaylik, hozirgi yozuvimizda qo`llanayotgan u harfi amalda ikki mustaqil tovushni ifodalashga xizmat qilib kelmoqda. Aslida tillarning eng kichik bo`lagi bo`lgan tovushlarning eng kichik bo`lagi bo`lgan tovushlarning xarakteridan kelib chiqadigan bu holat tilning 3 ta katta sohasini birlashtiradi va ularni to`g`ri boshqarishga xizmat qiladi. Bu 3 ta soha: talaffuz, ma`no va affikslar, ya`ni grammatik ko`rsatkichlaridir. A.Navoiyning juft unlilar tabiatni yaxshi anglash va affikslarni shularga muofiqlashtirib qo`llashi quyidagi misolda ham ko`rinadi: Ki bo`lg`ay har uchun oy bir ravzada to`y, Ki o`lg`ay har kuni yuz otu ming quy. Ulug` shoirimiz birinchi misraning bo`lg`ay so`zidagi qattiq o` unlisining tabiatiga moslab –g`ay affiksin qo`llagan bo`lsa, ikkinchi misrda o`lgay so`zidagi yumshoq o` ning ish talabiga ko`ra –gay affiksini qo`llagan. Zotan o`lgay so`zida yumshoq o` ning ishlatilganligini tufayli bu so`z bo`ldi ma`nosiga emas, balki o`ldi degan ma`noni anglatib kelmoqda. Xuddi shuningdek Navoiyning «Layli va Majnun» dostonidagi baytda ham to`lgay va bo`lg`ay so`zlaridagi o` unlisining qattiq tillar orqa varianti talabi bilan –g`ay affiksi qo`llanilgan: Ki shuhrati uchun jahon to`lgay, Turk eliga dog`i bahra bo`lg`ay. Navoiy asarlari tilining morfologik xusisiyatlari quyidagilar: Navoiy tilida otlarning aniqlik va noaniqlik holatini ifodalashda tojik tilidan olingan eyi ishorat belgisi ishlatadi. Eyi imorat grafik nuqtai nazardan noaniqlik belgisi –i bilan beriladi. Navoiy she`riy asarlaridagi «Farhod va Shirin» dostonidagi olmoshlar ham hozirgi o`zbek adabiy tilidagi olmoshlardan fakat fonetik jihatidan boshqacha shaklidagi bilan farqlanadi. Navoiy tilida ham hozirgi adabiy tilimizdagidek olmoshlar galeriyasi. 1. kelishik 2. ko`rsatish 3. so`roq 4. o`zlik 5. belgilash-jamlash; olmoshlaridan iborat f.sh. da 1 shaxs ma`nosini man, men ifoda etadi.
Ma`lumki, hozirshi o`zbek xalq shevalarida –adabiy tilga tayan bo`lgan shahar shevalarida ham, qishloq shevalari da ham sirg`aluvchi F tovushi talaffuz etilmaydi. Navoiy asarlarida fil so`zi o`rnida pil so`zi ishlatiladi. Shevalarimizdagi o` va ə tovushlari bilan boshlangan so`zlar oldidan talaffuzda v diftongi qo`shiladi. O`sma so`zidagi o` tovushi diftonglashib «Xamsa»da v o`sma shaklida yozilganligini ko`ramiz. Masalan: «Hayrat ul-abror»da: V o`sma sori topti chu vobastaliq. Lojuvardiy v usma birla zeb bergan qoshlaring Bersa chu, zohid qoshig`a v usma zeb. Hozirgi o`zbek tilidan farqli o`laroq, Navoiy she`riy asarlari tilida sifatdoshning –g`uchы/- guchы, -quchы, -kuchы affikslari, ravishdoshning ban/iban affikslari mavjuddir. Navoiy asrabon tamkin, kishidan istama tahsin, Chu shaq ko`rguzdi muhtahson, ko`rub nazmingni. Navoiy she`riy asarlarining sintaktik xususiyatlariga kelsak, ularda fors va arabizmlar tillariga xos izofa qurilmalari, qo`shma gaplarning hozirgi o`zbek tilida mavjud bo`lmagan xususiyatlari uchraydi: naqdi ishqing, jomi zohir, fasli ul kabi: Navoiy she`riy asarlari tilida so`zlashuv nutqiga xos sintaktik qo`rilmalarni ham uchratamiz. Ayniqsa u so`zlashuv nutqining dialog shaklidan samarali foydalangan. Agar hozirgi o`zbek tilida dialog muallif gapsiz qo`llanilsa, Navoiy she`riyatida muallif gapi bilan kelgan: Dedi Shayx: -Ey sho`x ne koldi-degil, Harna matlub o`lsa mendin istagil! Dedi mahvash kufr eli ashrofig`a Bori mohir sheva kufr avsofig`a. -55- Navoiy asarlarining leksik xususiyatiga ko`ztashlasak, arabcha, forscha, tojikcha so`zlarni uchratamiz. Birgina «quyosh» ma`nosida quyosh, kun, gunash, kunash, qunas, oftob, hur, xurshid, shams so`zlari uchraydi. Bulardan quyosh va oftob hozirgi o`zbek tili uchun asosdir. Navoiy qo`llagan quyosh ma`nosidagi shams so`zi arabcha: xur, xurshid va oftob esa forscha-tojikchadir. Masalan: Dema ko`ktin kunash ketmish falakka tiyralik, Ul oy hajrida tor etimish falakni dudi afg`ondin. Umuman, A.Navoiy asarlari tilida ayrim so`zlarning leksik, fonetik variantlari ikki, uchun va undan ham ko`proq shakllarda uchraydi. A.Navoiy asarlarining izohli lug`atida ko`rsatilgan ajdar/ajdaho, gavhar/guhar, goh/gohi/goha, emdi/emdo;endi, so`zlari hozirgi adabiy tilda qo`llanilmaydi. A.Navoiy asarlarida romantik tasvir o`rinlari ham uchraydi. U bilan bog`liq bo`lgan morfologik, romantik leksikaga ham duch kelamiz. Bundan tashqari Navoiy she`riyatida ko`tarinki ruh, dabdabali uslub bilan tasvirlash o`rinlari uchraydiki, unday o`rinlarda shoir ko`tarinki ohanglarda ifodolovchi leksikaga murojaat etadi. Navoiy asarlarida to`qay, o`mon, ahvol/g`ilay, aqron/tengdosh, guft/nutq kabi forscha-tojikcha so`zlar uchraydi. She`riy leksikada Navoiydan oldin va undan keyingi shoirlar asarlarida uchrovchi so`zlarni ko`rish mumkin: Romantik tasvirni berishda mifologik va qadimgi nomlarni ham uchratish mumkin. Masalan: Babr, Baraxmon, Barchin, Bahrom, Bahrun-najot, Zuznoba. Odatda she`riyat tili o`zining badiiy bezaganligi bilan, maxsus badiiy buyoqlar va badiiy lug`aviy birliklarning keng qo`llanilishi bilan ajralib turadi. Bu xususiyat Navoiyning lirikasida ham ko`zga tashlanib turadi. Navoiy dastlab asosiy diqkatni asarning badiyligiga mazmun bilan shaklning mutanosibligiga, ifodaning kuchliligi va tasvirning aniqligiga qaratadi. Buning uchun u tilning barcha tasviriy-badiiy vositalaridan keng foydalanadi va shu orqali kuchli ta`sirchanlikka, ifodalilikka erishadi. Furqat ichra sharbati la`ling violi kam bolur, Garcha derlar talh daryoda chuchuk suv ham bolur. Navoiy har bir g`azalning, ruboiy, qit`a va tuyuqning yuksak adabiyot asari bo`lishi uchun juda katta kuch sarf qiladi, u yuqori badiiy uslub talablariga mos ravishda ajoyib o`xshatish va sifatdoshlar, istora va majozlar, mubolag`a va kinoyalar yaratadi. Bunday badiiy tillar vositalari esa uning asarlarida yuksak badiiylikni, shaklning mazmunga muvofiqligini ta`minlaydi, badiiy tasvirni kuchaytiradi, tillar va uslubning sodda, aniq, ravon bo`lishiga xizmat qiladi. Navoiy o`zbek tili lug`atidagi oddiy, betaraf lug`aviy birliklarni va ohang vositalarini shu kadar ustalik bilan qo`llaydiki, buning natijasida chiroyli o`xshatish, sifatlash va istilorasiz ham nozik hissasi tuyg`ularni, kechinmalarni aniq, ravshan ifodalaydi, so`roq, kinoya, so`roq-taajub, so`roq-tasdiq kabi vositalar orqali kuchli, badiiy o`ynoqi misralar, baytlar tuzadi, yangi-yangi so`z o`yinlari, badiiy tillar vositalari yaratadi, adabiy-badiiy tilning qudratini namoyish etadi: Qoshi esinmu deyin, ko`zi qarosinmu deyin? Ko`ngluma har birining dardu balosinmu deyin? Ey Navoiy dema qoshu ko`zining vasfini et, Qoshu esinmu deyin, ko`zi qarosinmu deyin. Navoiy badiiy-leksik vositalardan tashqari, fonetik va grammatik uslubiy vositalardan ham keng foydalanadi. Masalan, fe`l shakllaridan keyin birgina –lo yuklamasini keltirish orqali so`roq-taajub, ajablanish, afsuslanish kabi his-to`yg`ularni bayon etadi: Ko`nglum olg`och ul pari majnunu shaydo qildilo, Aqlu hushumni tushun dashtida yag`lo qildilo. Ko`plik qo`shimchasi –lar vositasidan noaniq kyaplikdan tashqari, hurmat, kuchaytirish, ta`kid, mubolag`a, noaniqlik, hurmatsizlik kabi ma`nolarni ifodalashda ham A.Navoiy asarlarida ma`lum grammatik shaklning turlicha uslubiy maqsadlar uchun ishlatilganini ko`rish mumkin: Anda Majnun men, buyon Layli sen etkach ijtimo` Bir taraf devonlar, bir en pari rux soralar. Bu kabi leksik va grammatik uslubiy vositalar Navoiyning «Xamsa», «Lison-uttayr» asarlarida ham katta san`atkorlik bilan qo`llangan. Shoir «Farxod va Shirin», «Layla va Majnun»
-56- va boshqa dostonlarining har birida o`ziga xos adabiy-badiiy uslublar ishlatadi, bayon etilayotgan voqea-hodisalarning xususiyatiga mos ravishda tasviriy shakllarni yuzaga keltirdi. Xullas, Navoiy she`riy asarlari asrlar osha bizga etib keldi, zamonaning barcha sinovlaridan o`tib, ijodiy mangulik kasb etdi. Asarlari tillar va uslub jixatidan ma`lum darajada xalqqa tushunarli bo`lishi uchun harakat qildi. Chunki u xalq bilan o`z ona tilida so`zlashishi zarur degan qoidaga amal qilib keldi. A.Navoiyning o`zbek adabiy tilining taraqqiyotidagi ahamiyatini va bu sohadagi xizmatlarini o`z she`riy parchalari orqali ham ifodalash mumkin: Chun forsi erdi nuqta shavvqi, Ozroq edi anda turki zavqi. Men turkcha bosilaon rivoyat, Qildim bu fasonani hikoyat.
1. O`zbek adabiyoti. Toshkent, 1959. 2. O`TA. 1991. №4. 3. O`TA. 1991. №1. 4. A.Muxtorov., U.Sanaqulov. O`zbek adabiy tili tarixi. Toshkent, 1995. 5. P.Shalkiev., S.Ibrohimov. O`zbek klassik asarlari uchun qisqacha lug`at.Toshkent, 1953.
1. Navoiy davri adabiy tili. 2. «Muhokamatul-lug`atayn» asarida Navoiyning ona tiliga bildirgan munosabati 3. «Muhokamatul-lug`atayn» asarida so`z yasalishi. Navoiy o`zining «Chor devon», «Xamsa», «Mahbubul qulub» kabi asarlari bilan o`zbek adabiy tilini amaliy jihatdan asoslagan bo`lsa, «Muhokamatul-lug`atayn» asarida nazariy asosladi. Bu asar Navoiy umrining oxirlarida-1499 yilda yozilgan. «Muhokamatul-lug`atayn»da eski o`zbek tili bilan fors-tojik tili bir-biriga chog`ishtiriladi. Bu bilan A.Navoiy noqardosh tillarni qiyosiy o`rganish usulini boshlab berdi. U o`zbek tilini fors-tojik tili bilan chog`ishtirar ekan, o`zbek tilining ham boy imkoniyatlari mavjudligini ko`rsatadi. Navoiy bu asarida tillarni qiyosiy o`rganish bilan umumiy tilshunoslikka doir fikr va mulohazalar bildiradi. «Muhokamatul-lug`atayn»da til til va tafakkur, tillarning kelib chiqishi haqida mulohaza yuritadi. Navoiy til va tafakkurning umumiy masalalarini to`g`ri hal qilgani holda, tilning kelib chiqishini aziz avliyolarga bog`laydi. Bu undagi sxolostik falsafa va islom aqidalarining ta`siridir. Navoiyning «Muhokamatul-lug`atayn» asarida olga surilgan va o`zbek tili tarixi uchun qimmatli bo`lgan fikrlar quyidagilardan iborat: 1. O`zbek tilini fors-tojik tili bilan chog`ishtirib, uning fors tilidan qolishmasligini ko`rsatadi va yozuvchilarni o`zbek tilida asarlar yozishga rag`batlantirdi. 2. Navoiy ikki tilni chog`ishtirish bilan o`zbek tili lug`at boyligining ustunligini ko`rsatadi. Asarda 100 fe`lni keltirib, ularni tahlil qildi va o`zbek tilini xazina deb bildi. Lekin u xazinaning atrofini, Navoiy ta`biri bilan aytganda, ilonlar va tikanlardan qo`rqmasdan, o`zbek tilidan foydalanishga yozuvchilarni da`vat etdi.
|
