Beruniy indd
Download 0.58 Mb. Pdf ko'rish
|
6cba67c1-af3e-c205-1e6e-90ddf2fe4143
- Bu sahifa navigatsiya:
- Toshkent – 2022 2 IKKINCHI QISM
|
2 IKKINCHI QISM RAY. ZARGAR ABU ZARR HIKOYASI Ismim Muhsin, laqabim Abu Zarr, nisbim Ashrafobodiy. Urmiya ko‘li yaqinidagi Ashrafobod degan qishloqda tug‘ilganman. Otam Ashrafoboddagi davlatmand kishilardan biri bo‘lib, zargarlik bilan shug‘ullanardi. Men uning yolg‘iz o‘g‘li edim. Otamning davrida o‘ynab-kulib, shod-xurram yurgan paytlarimda, bir kuni u kasallanib yotib qoldi. Meni huzuriga chaqirib, “Ey jonimning madori, nuridiydam! Senga suruv- suruv qo‘ylar, tuyalar va do‘konlarimni qoldiryapman. Yigit kishining boshiga turfa kunlar tushadi. Sarmoyangni hushyorlik bilan ishlat. Mana bu qutichani esa eng mushkul kuningda ochishga va’da ber”, dedi. Men otamga va’da berdim. Shundan so‘ng u vafot etdi. Otamning urfini qilib, marosimlarini o‘tkazdim, keyin ulfatlarim bilan ayshu taralla bilan kun kechira boshladim. O‘zimni jo‘mard, saxovatli ko‘rsatgim kelardi, ulfatlarim esa meni ko‘kka ko‘tarib maqtashardi. Shu kayf-safo aro bir necha yil o‘tdi. Bir kuni qarasam, suruvlar tugab bitibdi. Zargarlik do‘konidagi buyumlarni sotib, puliga Hindistondan yoqut va la’l keltirishni ko‘zlagan edim, karvonni yo‘lda Ko‘chi Baluj degan qaroqchilar to‘dasi talab, karvonboshini ham, boshqalarni ham o‘ldirishibdi. Shu tariqa, hech vaqosi yo‘q gadoga aylanib qoldim. Do‘stlarim qoshiga yordam so‘rab borsam, ular meni masxara qilib kulishdi, ba’zilari hatto uyidan haydab 3 yubordi. O‘z kulbamga kelib, yum-yum yig‘ladim. Shunda otamning vasiyati esimga tushdi. U bergan qutichani topib, ichini ochsam, bir maktub bor ekan. Otam xuddi ahvolimni bilganday, shunday deb yozibdi: “Suyukli o‘g‘lim! Shunday kunlar boshingga tushishingni bilganim uchun bu ishga qo‘l urdim. Chunki sen mehnat bilan ter to‘kib pul topmading, har ish o‘z-o‘zidan, shunday bo‘laveradi, deb o‘ylading. Falak charxi shunday, u hech kimga vafo qilmagan. Endi ko‘p kuyinavermay, aytganlarimni bajar. Ray shahrida mening Abdulloh Xurdodiy degan zargar do‘stim bor. Modomiki boshingga mushkulot tushib, bu maktubni o‘qiyotgan ekansan, hayallamay yo‘lga otlan, Rayga qarab jo‘na. U yerda, bozorda Abdulloh Xurdodiyni top. Unda mening bir qancha mablag‘im bor, o‘shani ol-da, uning aytganlarini qilib, o‘z dastgohingni tuz. Alloh yor va madadkoring bo‘lsin!” Bu xatni o‘qib, yana yum-yum yig‘ladim. Padari buzruk- vorimning haqqiga duo qilib, yo‘l xarji uchun bir amallab pul topib, Rayga jo‘nadim. Abdulloh Xurdodiy otam tengqur bir mo‘ysafid ekan. Kimligimni bilgach, meni uyiga olib borib mehmon qildi, ahvolimni surishtirdi. Bo‘lgan voqealarni oqizmay-tomizmay so‘zlab berdim. Shunda Abdulloh Xurdodiy: – Eh, falakning ishlariga nima ham deya olarding? Buguncha istirohat qil, ertaga inshaalloh, bir gap bo‘lar, – dedi mehribonlik bilan. Ertasiga yuvinib-taranib, Abdulloh Xurdodiy bilan bozorga yo‘l oldik. Zargarlik timida choqqina bir do‘kon bo‘lib, egasi damashqlik bir arab ekan. Abdulloh Xurdodiy bu do‘kon mening otamga tegishli ekanini, damashqlik kishi ijaraga olganini aytdi. Shuncha yillar davomida ijara haqi birmuncha bo‘lgan ekan. Abdulloh Xurdodiy damashqlik bilan hisob-kitob 4 qilib, unga boshqa do‘kon topib berishini aytdi. Shu tariqa, do‘kondorga aylanib qoldim. Har kuni tong saharlab kelib, do‘konimni ochib o‘tirar va otamning tadbiriga ich-ichimdan tahsin o‘qir edim. Abdulloh Xurdodiy menga o‘z molidan nasiyaga berdi. Hisob-kitobimni qat’iy qilib, asta-sekin ishlarim- ni yurita boshladim. Bir qancha mablag‘ jamg‘arib, bozor- ga yaqin bir mavzedan chog‘roq bog‘chali hovli sotib oldim. Abu Rayhonga o‘sha kezlarda duch keldim. Har doimgidek do‘konimga kelib, atrofini supurib- sidirib, xaridor kutib o‘tirganimda, u kirib keldi. Salomlashib, sariq tilladan ishlangan bir uzukni ko‘rsatib, sotmoqchiligini aytdi. Bunday tilla bizda uchramaydi, uni Zarafshon tillasi deydilar. Bahosi Damashqning oq tillasidan pastroq yuradi. Uzukni ipga osib, jarangini eshitib ko‘rgach, unga: – Quyumida nuqsoni bor, – dedim. – Tarkibi bir xil emas. Boshqa biron ma’dan aralashtirilgan demayman-u, biroq uni eritib, qolipga solgan paytda bir tekis quyilmagan chog‘i. U yigit men aytgan narxga ko‘nib, xayrlashib chiqib ketmoqchi edi, qaysi yurtdan ekanini so‘radim. Xorazmdan ekan. – Bunday uzuklar Xorazmga xos, – dedim. – Mana, qarang. Bular Jurjon uzuklari, enli, ammo yupqa, naqshi jimjimador. Mana bunisi damashq va isfahon uzugi. Farqini ko‘rdingizmi? Kasbingiz nima? – Hikmat va bilim ortidan quvlab yurgan bir musofirman, – deb javob berdi u. – Madrasada saboq o‘rganar edim. Xorazmda tanglik yuzaga kelib, bu yoqqa safar qilishga to‘g‘ri keldi. – Ahli bilimdan esangiz, u holda meni ma’zur tuting, – deb, unga yana bir dirham tutqazdim. 5 – Bu ilmingiz haqqi-hurmati, uzugingizning narxi rostdan ham men aytganday, – dedim kulib. U so‘zlarimga parvo qilmay, dirhamni qo‘yniga sol- di-da: – Ayt-chi, o‘lchashda qaysi vazndan foydalanasan? – deb so‘radi. – Biz tilla va kumushni misqol va dirhamda, javohirni qirotda, g‘allani man yoki botmonda o‘lchaymiz. Matoni tirsak va qulochda, uzun masofani farsahda, qisqa uzunliklarni angushtda hisoblaymiz. – Sen menga qimmatbaho toshlar haqida so‘zlab bersang, yaxshi bo‘lardi, – dedi u. – Xayolimga qaysi biri qaysi tilda qanday atalishi, ularning turlari va xususiyatlari, baholash mezonlarini o‘rganish fikri keldi. Uning so‘zlari va xulqi menga ma’qul tushib, nihoyat, o‘zimga to‘g‘ri-durust bir do‘st topdim, deb o‘ylab xursand bo‘ldim va uyimga taklif qildim. U rozi bo‘ldi. Shom qo‘na boshlaganida do‘konni berkitib, ikkovlon mening bog‘chamga keldik. Qaynatilgan go‘sht va Ray holvasi bilan taomlangach, shunaqa qiziqarli suhbat bo‘ldiki! U so‘rarkan, men bilganlarimni aytardim, men so‘rasam, u javob berib, so‘zlarimni sharhlar yoki rad qilar edi. Undagi o‘ta kuchli mantiq meni lol qoldirdi. Umrimda birinchi marta bunday kishi bilan suhbat qurayotgan edim. Fikrining quvvatliligi, zakosining tezligi meni mahliyo qilib qo‘ygan edi. Men unga Damashq va Jurjonning oq tillalari, Arnan tog‘i etagidan qazib olinadigan o‘ta zich oltin haqida so‘zlab berdim. Uning zichligi shundayki, chorak angusht Damashq oltini va chorak angusht Arnan oltini tarozuga qo‘yilsa, Arnan oltini og‘ir keladi. Jurjonliklar u joyni sir saqlaydilar, podshoh soqchilari borar yo‘lni qattiq qo‘riqlashadi, konda 6 faqat qullarni ishlatishadi, ularni konga ko‘zlarini boylab olib borishadi. Abu Rayhon u yerning tabiati haqida surishtirdi, so‘ng oltin konining sayoz yoki chuqurda joylashganini so‘rab, “U yerda kumush ham bo‘lishi kerak” deganida, bilimiga tahsin o‘qidim, chunki o‘sha joyda haqiqatan ham kumush qazib olinishini eshitgan edim. Shuningdek, la’l, yoqut, zabarjad, sadaf, marvarid, aqiq, feruza va boshqalar haqida ham ajoyib suhbat bo‘ldi. – Sen turli nav la’llarning rangini taqqoslash uchun qo‘llanadigan narsalarning rangiga e’tibor qil, – dedi Abu Rayhon. – Misol uchun, atirgulni oladigan bo‘lsak, avvalboshda toza oq atirgulni, so‘ng bir oz qizil tus aralashganini, qizillik orta borgani sayin ol yonoqlar rangiga kirganini, yanada qizargani sayin shaqoyiq va hatto qora tusga yaqinlashganini ko‘rasan. Endi ularning nomlanishini sanab o‘tsak, rummoniy – anor urug‘i rangi, bahramoniy – safran guli, urjuvoniy – moviy aralash qizil, usfuriy – qirmizi, banafsojiy – binafsha, jimriy – lang‘illagan ko‘mir cho‘g‘i rangi, shamiy – yonayotgan sham alangasi rangi, lahmiy – yangi so‘yilgan qo‘y yoki ohu eti rangi, vardiy – pushti, gulnoriy – anor guli rangi. Shuningdek, biridan biriga o‘tish tuslari ham bor. Sariqning tuslariga kelsak, qobidiy – jigar rangida, tamiy – quritilgan xurmo, radbiy – shoxdagi xurmo, mishmish – o‘rik, utrujiy – po‘rtaxol, tibniy – somon, asaliy – asal rangi. Shaffof bo‘lmagan sariq toshlar uchun aqrabiy – chayon rangi, afsuriy – eshak tishining rangi, falfaliy – qalampir rangi. Yashil va moviy toshlar eng oz tuslanishga ega. Zulmoniy – to‘q yashil, rayhoniy – rayhon bargi tusi, silkiy – lavlagi bargi rangi, alas – suli niholi rangi, zaytuniy – zaytun, rined – dafna yaprog‘i rangi. 7 Lekin eng qimmatlisi – turli ranglar uyg‘unlashgan la’ldir. Misol uchun, buqalamun tusli la’lda sariq, yashil va samoning ko‘k rangi uyg‘unlashadi. Uni nurga tutib aylantirilganida, u o‘ziga nur yoki soya tushishiga qarab turli ranglarda tovlanadi, mana shu xususiyati kishini mahliyo qiladi. Hatto bir kishi menga, qizil- yashil va sariq tuslar bir-biriga aralashib, yaxlit o‘ziga xos rang paydo qilgan kattakon yoqut haqida so‘zlab bergan edi. Men unga Ray dengizga yaqin bo‘lgani uchun, bu shaharda sadaf va marvarid arzon ekanini aytdim. Shu sababli, bir qancha kishi Jurjon marvaridlarini Yunoniston va Mag‘ribga olib borib, sotib tirikchilik qilishadi. – Ammo yo‘ldagi qaroqchilar bu ishdan yaxshigina boylik orttirishi mumkinligi bois, karvonlarni talab, marvaridlarni olib ketishadi. Bu ish bilan o‘lim hamisha yonma-yon yuradi. So‘zlarim uni qiziqtirmadi, aksincha, boshqa narsa haqida so‘radi: – Sen marvarid chiqadigan joylardagi chig‘anoqlarning ko‘chib yurishi haqida aytgan eding. Bu qanday yuz beradi? – Ha, bir paytlar o‘shanday joy Iskandarun yaqinida bo‘lgan ekan. Bir qancha kishi u yerda marvarid ovlab tirikchilik qilishgan. Biroq bir kuni dengiz tubiga tushgan g‘avvoslar u joyning bo‘m-bo‘sh ekanini ko‘rib, hayron bo‘lib qolishadi. Chig‘anoqlar yoppasiga qaygadir ko‘chib ketishgan ekan. Oradan bir necha oy o‘tib, Rum yaqinida yangi marvarid koni paydo bo‘lib qolgan, deydilar. Buni menga rahmatli qiblagohim aytib bergan edi, lekin o‘z ko‘zim bilan ko‘rmaganman. – O‘sha paytda zilzila, sel yoki halokatli to‘fon, shunga o‘xshash biron-bir katta ofat sodir bo‘lganmidi? – Xudo haqqi, undan xabarim yo‘q. – Chig‘anoqlarning ko‘chishiga sabab shuki, dengiz suvining tarkibida o‘zgarish sodir bo‘lgan, – dedi Abu 8 Rayhon. – Bu hodisa hakimlarning kitoblarida ham aytilgan. Ming-minglab dengiz yaratig‘i suv tubida panjasini ko‘tarib, Alloh taqdir qilgan tomonga, yuzlab farsah masofaga ko‘chishini tasavvur qilib ko‘r. Agar u yerdagilarning o‘rnida men bo‘lsam, albatta, bu noyob hodisani tadqiq qilgan bo‘lardim. Shunday qilib, u mening uyimda istiqomat qila boshladi. Hayotimning eng yaxshi damlari shu bo‘ldi, deya olaman. U Ray amiri Faxruddavla saroyida Abu Hamid al-Xo‘jandiy degan bir olim borligini, u bilan ko‘ri- shish istagida ekanini aytdi, saroyga borib surishtir- sak, al-Xo‘jandiy saltanat yumushi bilan Isfahonga ketgan ekan. Abu Rayhon al- Xo‘jandiyning Rayga qayti- shini kutishini aytdi va bir kuni Ray tashqarisidagi “Faxrul-suls”ni ko‘rib kelishga hamrohlik qilishimni so‘radi. Men shaharda bunday inshoot borligini ilk bora eshitib turardim. Mashhur Jabr minorasi ham, Shahrbonu maqbarasi ham uni qiziqtirmadi. Bir arava yollab, ikkovlon shahar tashqarisiga chiqdik. Yo‘lda uchraganlar “Faxrul-suls” nima ekanini bilishmasdi. Nihoyat, Damovard qishlog‘idan bir odam Taborak tog‘ida g‘alati bir inshoot borligini aytgach, o‘sha tomonga yo‘l oldik. – Izlaganimiz mana shu! – dedi Abu Rayhon, manzilga yetib borganimizda, ko‘zlari quvonchdan chaqnab. – Uni mavlono al-Xo‘jandiy qurdirganini eshitgan edim. Allohga qasamki, u Batlimus yoki Aflotun yo‘lidan bormadi, balki avval sira ko‘rilmagan bir uskuna barpo qildi. “Faxrul-suls” – yarmi yer ostida, yarmi yer ustidagi katta bir inshoot ekan. O‘rtasi bir quloch chuqurlikdagi suyri ariqcha, ikki yoni tekis egilib borgan sath. Abu Rayhon uning tubigacha tushdi, sath yuzasini, suyri ariqcha kengligini va chuqurligini o‘lchadi, so‘ng aytdiki: 9 – Uzunligi sakson olti tirsak, undagi oltmish darajaning har biri o‘ta aniqlik bilan yana uch yuz oltmish darajaga bo‘lingan! Ey, Abu Zarr, yer yuzining eng mukammal va eng katta usturlobi mana shu bo‘ladi! Men bu g‘alati inshootning nima maqsadda ishlatilishini bilmas edim. Abu Rayhon bu savolimga: “Falak harakatini va osmon yoritqichlarining og‘ish burchaklarini o‘lchash uchun”, deb javob berdi. Uni o‘lchashning nima keragi bor, degan savolimga esa kulimsirab qo‘yaqoldi. “Faxrul-suls”ni har tomonini aylanib tomosha qilgach va men anglab yetmaydigan nimalarnidir hisoblagach, ortimizga qaytdik. Bu paytga kelib otamning do‘sti Xurdodiy vafot etgan, uning al-Hasan va al-Husan degan ikki o‘g‘li bo‘lib, ikkovi ham qalin do‘stlarim edi. Men Abu Rayhonni ular bilan tanishtirdim. Shunda Abu Rayhon bizlar uchun o‘zgaruvchan toshli tarozu chizmasini chizib berdi. Bu shundayki, tarozuning bir tomonida po‘lat chiviq bo‘lib, uning toshini chapga yoki o‘ngga siljitisa bo‘lar edi. Tosh og‘irligini nimchorak misqol qilib belgiladi. Toshni o‘ngga siljitsa, og‘irligi ortar va besh misqolgacha ma’danni o‘lchasa bo‘lardi. Bu ishni usta bir temirchiga topshirganimizda u lol qoldi va hech qachon bunday asbobni ko‘rmaganini aytib, ishini xursandlik bilan bajardi. Tarozu tayyor bo‘lgach, Abu Rayhon qalam bilan misqollarni bildiruvchi chiziqlar joyini belgiladi va temirchiga aynan o‘sha joylariga o‘ta aniqlik bilan ingichka chiziqlar tortishini buyurdi. Bungacha bizlar osma tarozu qo‘llar edik. Abu Rayhon tarozusi zargarlar orasida tezda shuhrat qozondi. Shundan so‘ng u o‘sha temirchiga armila degan asbob tarhini chizib, po‘latdan yasashni buyurdi. Bir oy deganda u aytgan asbob tayyor bo‘ldi. Shundan keyin meni o‘ziga hamroh qilib, Kavir dashtiga olib chiqdi. Har taraf oppoq tuz edi. Ko‘rgan kishi butun dunyoga to qiyomatgacha qadar yetadigan tuz yig‘ilgan deb 10 o‘ylaydi. Shunday unumsiz joyda yakkam-dukkam daraxt va yantoqning qizil bargli bir turi o‘sganiga hayron qolasiz. Abu Rayhon bir joyga to‘g‘ri tayoqni mahkam o‘rnatdi. Kun tikkaga kelgach, armila bilan uning balandligini aniqladi. Har soatda tayoq soyasini o‘lchar va soya uzunligini bildiruvchi belgi qo‘yar edi. Quyosh ufqqa yetgach esa xushhollik bilan: – Ey, Abu Zarr, biz Rayning yer yuzidagi o‘rnini aniqladik! – dedi. – Bu beshinchi iqlim bo‘lib, endi shaharlar orasidagi masofani o‘lchash qoldi. Shaharlar orasidagi masofa esa kunbotish yoki choshgoh vaqtini aniqlash bilan topiladi. Misol uchun, ma’lum bir kunni belgilaymiz va seni, aytaylik, Damashqqa yuboramiz. Xuddi o‘sha kuni ikkovimiz ham choshgoh vaqtida Quyosh balandligini o‘lchaymiz. Shaharlar o‘rtasidagi vaqt farqidan esa masofani chiqarib olamiz! Ey Xudo! Bu ishning qancha mehnat va vaqt talab qilishini bilsaydim! Abu Rayhon kichik bir qog‘ozga iqlimlar va shaharlarning taxminiy joylashuvini va qutblarni belgilab ko‘rsatdi va: “Bu o‘lchovlar poyoniga yetsa, yer yuzining istalgan joyidan Ka’bani aniqlash va unga yo‘l topish mumkin bo‘ladi”, dedi xursand bo‘lib. Men har kuni kechki taom uchun anvoyi dasturxon tuzashga urinardim, bu bizning xonadonda bolaligimdan buyon urf bo‘lgan ish edi. Bir kuni Abu Rayhon: – Ko‘nglingga olmasang, bir gap aytaman, – dedi. – Mehmondo‘stlik qilaman deb, bunday urinishlaring menga ma’qul emas. Xudo haqi, qilgan yaxshiligingni hech qachon unutmayman va seni duo qilaman. Biroq bunday ziyofatlar tuzashni bas qil, o‘zing ko‘rib turganingdek, menga kichik bir hujra, ozgina non va suv bo‘lsa bas. – Sen rayliklar nima uchun mehmonxonalarini kiraverishga qurishlariga e’tibor qildingmi? – deb so‘radim. – Chunki mehmon atoyi xudodir, sen qiladigan duo esa valiy duosiga teng. – U holda meni dargohingdan chiqib, boshqa bir joyda mehmon bo‘lishimga va o‘zga bir kishini duo qilishimga sababchi bo‘lma, – dedi u. – Sen ham mening, musofir duosidan bebahra qolishimga sababchi bo‘lma, – deb javob qildim. U kulib yubordi-da, bozordagi kishilardan al- Xo‘jandiy Rayga kelganini eshitganini, ertaga ertalab Faxruddavla saroyiga borishini aytdi. Download 0.58 Mb. Do'stlaringiz bilan baham: 
|