Bet-50 guruh Tilovkabilova Mehriniso mavzu: milliy iqtisodiyotning muvozanati

BET-50 guruh Tilovkabilova Mehriniso

MAVZU: MILLIY IQTISODIYOTNING MUVOZANATI

2-TOPSHIRIQ

1-VAZIFA .test

1. Umumiy, ya’ni makroiqtisodiy muvozanatlik bu:

a) yalpi talab va yalpi taklif o‘rtasidagi muvozanatlak;

2. Inflyatsion farq:

c) yalpi xarajatlarning ishlab chiqarilgan mahsulot hajmidan ko‘p­ligi;

3. Agar iqtisodiyotda ishlab chiqarilgan va realizatsiya qilingan SMM muvozanatlashgan bo‘lsa, u holda …

d) yalpi daromad yalpi taklifga, jamg‘arma investitsiyaga teng;

4. Iqtisodiyotga quyidagilardan qaysi birini ko‘pincha «in’eksiya» deb ataladi?

b) investitsiya;

5. Iqtisodiy mutanosiblikning zaruriyati asosida nima yotadi?

a) ishlab chiqarishning ma’lum miqdordagi omillar nisbatini talab qilishi;

6. Tarmoqlar o‘rtasidagi mutanosiblik(nisbatlar) bu –

d) yengil sanoat bilan og‘ir sanoat o‘rtasidagi nisbat;

7. Quyidagilardan qaysi biri tarmoqlar ichidagi nisbat (muta­no­­siblik)larga kirmaydi?

d) avtomobil, temir yo‘l, havo transporti;

8. Quyidagilardan qaysi biri makroiqtisodiyot daraja­sidagi mu­­vo­­­za­natlikni to‘liq xarakterlaydi?

b) mavjud iqtisodiy resurslar va jamiyat ehtiyojlarining mos kelishi;

9. Umumiy iqtisodiy muvozanatlikni ta’minlab borish­ning aso­siy yo‘li qanday?

c) barcha bozorlarda talab va taklifni muvozanatga keltirish;

10. Quyidagi tengliklarning qaysi birida umumiy iqtisodiy muvozanatlikka erishiladi?

d) yalpi milliy mahsulot=barcha sarflar (aholi, korxona, davlat va chet elliklar sarflari);

11. Investitsion sarflarning 5 mlrd. so‘mga ko‘payishi, sof mil­liy mahsulotning 20 mlrd. so‘mga ko‘payishiga olib kelsa multipli­ka­tor sa­marasi qanday miqdorni tashkil qiladi?

c) 4,0,

12. Quyidagi nisbatlardan qaysi biri inflyatsion farqni ifo­da­laydi?

b) SMM

13. Quyidagi mutanosibliklardan qaysi biri umumiqtisodiy xa­rak­terga ega?

c) YAMM va uning harakat shakllari o‘rtasidagi;

14. O‘zbekistonda makroiqtisodiyotni barqarorlashtirish siyo­sa­t­i­dan ko‘zda tutilgan maqsad nimadan iborat?

d) iqtisodiy o‘sishga shart-sharoit yaratish;

15. Iqtisodiy inqirozlarning asosiy mazmuni nimada namoyon bo‘ladi?

d) ishlab chiqarilgan tovarlar massasining to‘lovga qodir talab­dan oshib ketishi yoki kam bo‘lishida;

16. Sof milliy mahsulotni ishlab chiqarishning muvozanatli haj­mi nimalarga bog‘liq?

a) yalpi talab bilan yalpi taklifning mos kelishiga;

17. O‘zbekistonda barqarorlashtirish siyosatini ishlab chiqish­da qanday yondashuvga ustuvorlik beriladi?

b) ishlab chiqarish va tadbirkorlik faoliyatini rivojlan­ti­ rishni rag‘­bat­lantirishga qaratilgan yondashuvga;

c) ma’muriy usullar orqali tartibga solishga qaratilgan yon­da­ shuvlarga;

e) b) va c) to‘g‘ri.

18. Iqtisodiy barqarorlikka erishishning quyidagi mezonlari­dan qaysi biri bozor iqtisodiyotining ijtimoiy yo‘naltirilganlik xarak­terini ifodalaydi?

e) kuchli ijtimoiy siyosatni ta’minlash, aholi turmush darajasini mumkin qadar yaxshilash.

19. Jamiyat ehtiyojlari, uning iqtisodiy imkoniyatlari va ishlab chiqarish natijalarining miqdoran hamda tarkiban mos kelishlik darajasi – bu:

a) umumiy makroiqtisodiy muvozanatlik;

20. Yalpi iste’mol va milliy ishlab chiqarish natijalari o‘rtasi­da­gi muvozatlik uning qaysi turida ifodalanadi?

b) yalpi talab va yalpi taklif o‘rtasidagi;

21. Qaysi xususiy muvozanatlik barcha bozorlardagi muvo­za­nat­likni anglatadi?

a) ishlab chiqarish va iste’mol o‘rtasidagi;

b) aholi sotib olish layoqati va tovarlar taklifi o‘rtasidagi;

c) pul massasi va tovarlar miqdori o‘rtasidagi;

d) alohida bozorlarda talab va taklif o‘rtasidagi;

e) davlat byudjeti daromadlari va xarajatlari o‘rtasidagi muvo­zanatlik.

22. Quyidagilardan qaysi biri makroiqtisodiy muvozanatlikni ta’minlashning shart-sharoiti hisoblanmaydi?

d) barcha bozorlarda talab va taklifning mos kelishi;

23. YAIM va uning harakat shakllari, iste’mol va jamg‘arma, tovarlar miqdori va pul massasi, aholi daromadlari va xarajatlari o‘rtasidagi mutanosiblik – bu:

c) hududiy mutanosiblik;

24. Qaysi iqtisodiy mutanosiblik xalqaro mehnat taqsimoti or­qa­li bog‘lanish darajasini ifodalaydi?

d) davlatlararo mutanosiblik;

25. Milliy iqtisodiyotning muvozanatli rivojlanishidan ko‘z­lan­gan maqsadlardan qaysi biri iqtisodiyotning asosiy muammosini hal qilishni ham ko‘zda tutadi?

a) mavjud iqtisodiy resurslardan samarali foydalangan holda jamiyat ehtiyojlarini to‘laroq qondirib borish;

2-VAZIFA

Quyidagi fikrlarni T/N aniqlang

1YAlpi talab bilan yalpi taklif (AD = AS) muvozanati, umumiy makroiqtisodiy modelni ta’riflashning klassik modelida Sey qonuniga asoslanib:

a) ish haqi va baholar mutlaq egiluvchan deb olinadi;

b) birinchi o‘ringa iqtisodiy o‘sishning dvigateli sifatida yalpi taklif qo‘yiladi;

v) ishlab chiqarishning turli omillari va to‘la bandligi dara­jasida yalpi talab bilan yalpi taklif muvozanatini bozor mexa­nizmi ta’minlaydi;

g) yalpi taklif egri chizig‘i bilan iqtisodiyotning potensial imkoniyati teng kelishi tamoyili doimo amal qiladi, degan fikrni ilgari suradi. т

2. YAIM muvozanatli darajasiga haqiqiy jamg‘arma va inves­titsiyalar rejalashtirilgan investitsiyalar bilan muvofiq kelma­gandagina erishish mumkin. n

3. Haddan tashqari tejab-tergash natijasida, iste’molning kamayishi ishlab chiqarish hajmining kamayishiga olib keladi. Bu hodisa tejab-tergash paradoksi, deb ataladi. т

4. Multiplikator bu – makroiqtisodiy muvozanatning od­diy, Keyns modelida, investitsiyalarning o‘sishi tufayli daromad­larning necha baro­barga o‘sishini ko‘rsatuvchi koeffitsient. т

5. Retsession farq – bu mutanosib daromad (ishlab chiqarish)­ning yalpi xarajatlardan kamligi, ya’ni taklifning talabdan kamligi tufayli kelib chiqadi. n

6. YAlpi talab yalpi taklifga nisbatan ko‘p AD>AS bo‘lsa, ularni muvozanatga keltirish uchun:

a) ishlab chiqarishni qisqartirish;

b) ishlab chiqarishni va narxni o‘zgartirmay qoldirish kerak. n

7. YAlpi talab yalpi taklifdan kam AD

a) ishlab chiqarishni qisqartirish;

b) ishlab chiqarishni o‘zgartirmay narxni tushurish zarur. Buni har bir mamlakat mavjud vaziyatdan kelib chiqib hal qiladi. n

8. O‘zbekistonda tarkibiy o‘zgarishlarni amalga oshirish tufay­li, chetdan energoresurslarni sotib oluvchi mamlakatdan, ularni eksport qiluvchi mamlakatga aylandi. т

9. O‘zbekistonda tarkibiy siljishlarni amalga oshirishda hu­dud­lardagi mahalliy xom ashyo, mehnat resurslaridan samarali foydalanib ustuvor yo‘nalish aniqlanib, ularga ustunlik berish jihatidan yondashilmoqda. т

3-VAZIFA

1.Yalpi ichki mahsulotning ishlab chiqarish tarkibi (%)

1-jadval

Ko‘rsatkich-lar	Yillar
	2005	2006	2007	2009	2010	2017	2018	2019	2020
Sanoat	14,1	14,5	15,8	17,5	20,7	23,9	24,1	24,0	25.8
Qishloqxo‘jaligi	30,0	30,1	28,6	26,4	25,0	18,0	17,8	17,5	17.9
Qurilish	5,8	4,9	4,5	4,8	4,9	6,5	6,1	5,9	6.2
Xizmatlarsohasi	38,2	37,9	37,4	37,2	38,4	42.4	44.2	44.9	46.2
Sofsoliqlar	11,9	12,6	13,7	14,1	11,0	9,2	7,8	7,7	8.5

Birinchidan, YAIMning ortishi aholi daromadlarining ortishiga sabab bo‘ladi.

Ikkinchidan, yalpi ichki mahsulot hajmining ortishi natijasida byudjetga kelib tushuvchi soliq tushumlari hajmi ortadi. Bu esa davlat tomonidan aholini ijtimoiy himoya qilish imkoniyatlarini yanada kengaytiradi.

Uchinchidan, YAIM hajmining ortishi natijasida yangi ish o‘rinlari yaratiladi va aholining ish bilan bandligi ortadi.

To‘rtinchidan, YAIM hajmining ortishi natijasida ichki bozorlar to‘ladi va mahsulotlarning narxi bar¬qarorlashadi.

4-VAZIFA

MUAMMOLAR

1-muammo. Nima deb o’ylaysiz, nima uchun tadbirkorlik faoliyati hozirgi kunda iqtisodiy rivojlanishning asosiy faoliyat turi bo’lib qolmoqda?

Kichik biznes ichki bozorni zarur tovar va xizmatlar bilan to`ldiradigan, iqtisodiyotning tarkibiy negizini belgilab beradigan eng muhim sektor hisoblanadi, shuningdek, aholini ish bilan ta'minlashda, uning daromadlarini oshirishda eng asosiy omil va manba bo`lib xizmat qiladi.

Ikkinchidan, hozirgi sharoitda jahon va mintaqaviy bozorlarda raqobat keskinlashib borayotgani hammaga ayon. Aynan kichik biznes o`zining harakatchanligi, kam sarmoya talab qilishi hisobidan ishlab chiqarishni yengilroq va tez modernizatsiya qilish, ishlab chiqarilayotgan mahsulot turlarini yangilash imkoniyatiga ega ekani va shu tariqa bozor kon'yunkturasining o`zgaruvchan talablariga yaxshi moslasha olishi bilan e'tiborlidir.

Uchinchidan, kichik biznes va xususiy tadbirkorlik o`sishi bilan mamlakat tayanchi va suyanchi bo`lgan mulkdorlar o`rta sinfini shakllantirish vazifasi bevosita hal etiladi. Umuman aytganda, kichik biznes va xususiy tadbirkorlik bugungi kunda aholi bandligini ta'minlaydigan va uning asosiy daromad manbai bo`lgan muhim bug`in hisoblanmoqda.

Kichik muammolar:

1. “Tadbirkor” tushunchasining “mulkdor” tushunchasidan farqi nima?

2. “Tadbirkorlik” va “Biznes” tushunchalarining-chi?

`Biznes` - so`zi inglizcha so`z bo`lib, u tadbirkorlik faoliyati yoki boshqacha so`z bilan aytganda kishilarni foyda olishga qaratilgan tadbirkorlik faoliyati

Biznes - bu avvalo ishlab chiqarishni tashkil etish, iqtisodiy faoliyat va munosabatlar, hayotni o`zi so`ngra esa pul ishlash demakdir. Biznes- bu xorijiy so`zdir. U butun dunyo bo`yicha tarqalgandir, undan barcha mamlakatlarda foydalanadilar. O`zbek tilida esa biznes so`zi tadbirkorlik, biznesmen esa tadbirkor demakdir. O`zbekcha so`z xorijiy so`zga to`g`ri keladi, lekin unga qo`shimcha ma'no xam beradi. Bu so`zlarni ortida `ish` ya'ni ish bilan shug`ullanish yoki korxona tashkil qilish yetadi. Shunday qilib, biznes - bu korxona tashkil qilish demakdir (sanoat korxonasi, savdo do`koni, xizmat ko`rsatish korxonasi, auditorlik kontorasi, advokat idorasi, bank va x.k.). Demak, biznes bu yo`q narsadan pul qilish emas, balki murakkab ishlab chiqarishni yoki xizmat ko`rsatishni tashkil etish demakdir. Tadbirkorlik - bu doimo o`z ishining fidoiysi, bilimdonidir. Tadbirkorlik uchun o`qish kerak, nafaqat dastlabki paytlarda, balki tadbirkor bir umir o`qishi, izlanishda bo`lishi kerak.

Tadbirkorlik bozor iqtisodiyotiga xos iqtisodiy faoliyatdir. Boshqacha aytganda, u muayyan ijtimoiy-iqtisodiy natijaga erishish maqsadida tovarlar va xizmatlarni ishlab chiqarish va ayirboshlashni tashkil etish bo`yicha mulkdorlarning yoki ular vakillarining ongli va maqsadli iqtisodiy faoliyatidir.

3.Nima uchun tadbirkor tahlika bilan faoliyat ko’rsatadi?

Tavakkalchilik. Tadbirkor o‘z faoliyatini qanchalik puxta rejalashtirishidan qat’i nazar, uning muvaffaqiyatli amalga oshishi kafolatlanmagan.

Faoliyat davomida uning natijasiga salbiy ta’sir ko‘rsatuvchi juda ko‘p

xavf-xatar (risk)lar paydo bo‘lishi mumkin. Tadbirkor – bu turli xavf-

xatar, muammo va to‘siqlardan cho‘chimasdan, o‘z maqsadiga erishishda

tavakkalchilikka bora oluvchi shaxs hisoblanadi.

2-muammo. Tadbirkorlik faoliyatining u yoki bu shaklining ustunligi nimaga bog’liq?

Kichik muammolar:

1.Qanday sharoit tadbirkorlikning kelib chiqishiga sabab bo’lgan?

2.Tadbirkorlik shakllari bir-biridan qaysi xususiyatlari bilan farq qiladi? YAKKA TARTIBDAGI TADBIRKORLIKNING

AFZALLIKLARI

O‘z faoliyatini mustaqil boshqarish huquqiga egaligi. Yakka tartibdagi tadbirkorlik murakkab boshqaruv tuzilmasiga ega emas. Ya’ni, unda korxonadagi singari direktor, buxgalter kabi lavozimlarni tashkil etish shart emas. Ushbu vazifalarning barchasini yakka tartibdagi tadbirkorning o‘zi bajaradi Ustav fondini shakllantirishning talab etilmasligi. Ya’ni, siz hech qanday mablag‘ni alohida jamg‘armasdan, to‘g‘ridan to‘g‘ri faoliyatingizni boshlashingiz mumkin Alohida yuridik manzilning talab etilmasligi. Siz o‘zingizning doimiy yashash manzilingizni ko‘rsatgan holda yakka tartibdagi tadbirkorlikni ro‘yxatdan o‘tkazishingiz mumkin Hisobotlar topshirishning yengillashtirilgan tartibi qo‘llanilishi. Masalan, qonunchilikka ko‘ra kichik tadbirkorlik subyektlari faqat davlat statistika organlari va davlat soliq xizmati organlariga, yakka tartibdagi tadbirkorlar esa, davlat soliq xizmati organlariga belgilangan shakllarda hisobot taqdim etadi

OILAVIY TADBIRKORLIKNING XUSUSIYATLARI

Oilaviy tadbirkor shaklidagi faoliyatni amalga oshirish qator xususiyatlari bilan tavsiflanadi. Oilaviy tadbirkor o‘z faoliyatida faqat oila 23 a’zolaridan foydalanish mumkin bo‘lib, tashqaridan xodimlarni yollash huquqiga ega emas. Bu o‘rinda oila a’zolari bo‘lib, asosan, er-xotin, otaonalar va farzandlar hisoblanadi. Oilaviy tadbirkor sifatida ro‘yxatdan o‘tgan oila a’zosi qat’iy belgilangan soliqni to‘lovchi hisoblanadi. Oilaviy tadbirkor oyiga eng kam ish haqidan kam bo‘lmagan miqdorda, oilaning boshqa a’zolari esa eng kam ish haqining 50 foizi miqdorida sug‘urta badallarini to‘laydilar.

3-muammo. Nima uchun kapital doimo doiraviy aylanishda bo’ladi?

. Sarflangan Aylanma kapital miqdori kapi-talning doiraviy aylanishi oxi-rida tovar sotilishi bilan pul shaklida ishlab chiqaruvchi qo‘liga qaytadi

Kichik muammolar:

1. Asosiy va aylanma kapitalning o’zi nima? Asosiy kapital – ishlab chiqarish jarayonida bir nеchta doiraviy aylanishlar davomida qatnashadi, o’zining qiymatini tayyorlanayotgan mahsulotga (xizmatga) bo’lib-bo’lib, asta-sеkinlik bilan o’tkazib boradi va bir nеcha yillik xizmat muddati davomida ashyoviy-buyum shaklini o’zgartirmaydi.

Aylanma kapital – bir doiraviy aylanish davomida to’liq istе’mol qilinadi,

o’zining qiymatini ishlab chiqarish natijalariga to’liq o’tkazadi va ashyoviy-

buyum shaklini ham yo’qotadi.

2. Ular o’rtasidagi nisbat nimaga bog’liq?

3. Amortizatsiya fondidan qanday foydalanish samaraliroq? Ma’naviy  eskirishning  ikkinchi  turida  ancha  mukammal,  arzon  va  unumli 

mashinalarning  ishlab  chiqarishga  kirib  kеlishi  bilan  ilgari  o’rnatilgan  mеhnat vositalaridan  foydalanish  maqsadga  muvofiq  bo’lmay  qoladi  va  natijada  ular yangilari  bilan  almashtiriladi.  Ma’naviy  eskirishdan  ko’riladigan  zararning  oldini  olishning asosiy yo’li mеhnat qurollaridan ancha samarali foydalanish hisoblanadi. 

5-VAZIFA

Savollar:

1. Ishlab chiqarish muvozanatli hajmini aniqlashning qaysi usullarini bilasiz? Iqtisodiy muvozanat darajasini aniqlashda asosan ikkita o’zaro bog’liq usuldan foydalaniladi: 1) yalpi sarflar va ishlab chiqarish hajmini taqqoslash usuli; 2) jamg’arma va invеstitsiyalarni taqqoslash usuli. Shuningdеk, iqtisodiy muvozanat darajasini aniqlashning balans, xarajat va natijalarni taqqoslash kabi usullari ham qo’llaniladi.

2. Uning Klassik va Keynischa modellarining mazmuni nimadan iborat? Klassik nazariya qarashlariga ko’ra, jamg’arma invеstitsiya manbai bo’lib, jamg’armaga nisbatan moyillikning yuqori darajasi muqarrar ravishda iqtisodiyotning yuksalishiga olib kеladi.

Kеynscha nazariya esa klassik talqinga qarshi chiqib, iqtisodiy jihatdan rivojlangan mamlakatlarda bu jarayon o’zgacha kеchishi ta’kidlanadi. Chunki, rivojlangan mamlakatlarda jamg’armaga bo’lgan intilish invеstitsiyalashga bo’lgan intilishdan jadalroq borib, u quyidagi sabablar bilan izohlanadi:

Birinchidan, yuqori foyda kеltiruvchi kapital qo’yilmalarning muqobil imkoniyatlari qisqarib boradi. Natijada kapital jamg’arishning o’sishi bilan uning amal qilishining kеyingi qo’shilgan samaradorligi pasayib boradi.

Ikkinchidan, rivojlangan mamlakatlarda daromadlarning o’sishi bilan jamg’armaning ulushi oshib boradi. Shunga ko’ra, jamg’arma hajmi invеstitsiya sarflari hajmidan oshib kеtsa, jamg’arma egalari muvaffaqiyatsizlikka duchor bo’ladilar. Bu holatni iqtisodiy adabiyotlarda «tеjamkorlik paradoksi» tushunchasi orqali izohlanadi.

• 
  3. O‘zbekistonda makroiqtisodiy barqarorlikni ta’minlash vazifalari nimadan iborat?
  mamlakatda mavjud bo’lgan iqtisodiy rеsurslardan samarali foydalangan holda jamiyatning ehtiyojlarini to’laroq qondirib borish;
  

• to’la bandlilikka erishish, ya’ni mеhnat qilishga layoqatli bo’lgan va ishlashni xohlaganlarni to’liq va samarali ish bilan ta’minlash;

  
  

• narx-navoning nisbiy barqarorligiga erishish va uni inflyatsiya ta’siridan xoli qilish;

  
  

• iqtisodiyotning bir maromda o’sib borishini yetarli darajada invеstitsiya bilan ta’minlash va muomaladagi pul massasiga bog’lab borish;

  
  

• eksport va importni muvofiqlashtirish asosida tashqi savdo balansining faolligiga erishish.