Bilimlendiriw haqqìndağÌ NÌzam hàm onìŃ Àhmiyeti

Kurs jumısı maqseti- “Bilimlendiriw haqqında ”ģı 2020 -jıl 19 -mayda qabıl etilgen jańa nızamnıń mazmun mànisin hàm onıń àhmiyeti haqqında.
Kurs jumısı wazıypaları- Jańa qabıl etilgen nızam hùjjetleri menen tanısıw hàm olardıń wazıypaları menen keń tùrde tanısıw.

Kurs jumısı obyekti- Jańa nızamnıń zaman talaplarına say ràwishte hàm jańa sistemalardıń ayqın kòrinisi retinde.

Kurs jumısı predmeti- Jańa nızamda belgilengen bilimlendiriw shólkeminiń huqıqıy mártebesi haqqında.

Kurs jumısı dùzilis hàm formaları- Kirisiw bòlimi, tiykarģı bòlim, ulıwma juwmaq, paydalanılģan àdebiyatlar dizimi hàm qosımsha àdebiyatlar.

I-BAP. MÁMLEKET BASSHÌMÌZ TÁREPINEN BILIMLENDIRIWGE TIYISLI JAŃA NÌZAMNÌŃ QABÌL ETILIWI

Ózbekstan Respublikası Prezidenti Shavkat Mirziyoyev 2020 -jıl 23 sentabr kúni usı Nızamdı qol qoyıwı menen, ámelde bolǵan 1997-jıl 29 -avgustdaǵı “Tálim tuwrısında”gi hám de “Kadrlar tayarlaw milliy programması tuwrısında”ģı Nızamlar óz kúshin joǵatdı.

Social poziciyasina qaramastan, hár kimge tálim alıw ushın teń huqıqlar kepillik beriledi. Tálim túrleri tómendegilerden ibarat :
• mektepke shekemgi bilimlendiriw hám tárbiya ;
• ulıwma orta hám orta arnawlı bilimlendiriw;
• professional bilimlendiriw;
• joqarı bilimlendiriw;
• joqarı bilimlendiriwden keyingi tálim;
• kadrlardı qayta tayarlaw hám olardıń mamanlıǵın asırıw ;
• mektepten tısqarı bilimlendiriw.
Mektepke shekemgi tálim hám tárbiya balalardı oqıtıw hám tárbiyalawǵa, olardı intellektuallıq, ruwxıy -etikalıq, etik, estetik hám fizikalıq tárepten rawajlandırıwǵa, sonıń menen birge balalardı ulıwma orta bilim beriwge tayarlawǵa qaratılǵan tálim turi bolıp tabıladı.
Ulıwma orta hám orta arnawlı tálim ulıwma bilim beriw oqıw programmaların, zárúr bilim, ilmiy tájriybe hám de kónlikpelerdi ózlestiriwge qaratılǵan.
Ulıwma orta bilim beriw I-XI klasslardı óz ishine aladı.
Orta arnawlı tálim akademikalıq liceylerde 9 jıllıq tayansh orta bilim beriw tiykarında 2 jıl dawamında ámelge asıriladı hám tálim alıwshılardıń intellectual qábiletleriniń jedel rawajlanıwın, sonıń menen birge tereń, siyasiy gruppalastırılgan, kásip-ónerge hám shaxsqa jóneltirilgen tálim alıwdı támiyinleydi.
Professional tálim baslanǵısh professional tálim, orta professional tálim hám orta arnawlı professional tálim dárejelerine ajratıladı.
Baslanǵısh professional tálim kásip-óner mekteplerinde IX klass pitkeriwshileri negizinde kúndizgi tálim forması boyınsha ulıwma bilim beriw pánleriniń hám qánigelik pánleriniń 2 jıllıq integraciyalasqan programma tiykarında biypul ámelge asıriladı.
Orta professional tálim kolledjlerde mámleket buyırtpası yamasa tólew-shártnama tiykarında dawam etiw waqti 2 jılǵa shekem bolǵan kúndizgi, keshki hám sırtqı tálim formaları boyınsha ulıwma orta, orta arnawlı tálim hám de baslanǵısh professional tálim negizinde ámelge asıriladı.
Orta arnawlı professional tálim texnikumlarda mámleket buyırtpası yamasa tólewshartnoma tiykarında dawam etiw waqti keminde 2 jıl bolǵan kúndizgi, keshki hám sırtqı tálim formaları boyınsha ámelge asıriladı.
Joqarı tálim bakalavriat tálimy o'nalishlari hám magistratura qánigelikleri boyınsha joqarı maman kadrlar tayarlawın támiyinleydi. Joqarı maǵlıwmatlı kadrlardı tayarlaw joqarı tálim shólkemlerinde (universitetler, akademiyalar, institutlar, joqarı mektepler) ámelge asıriladı.
Joqarı tálim eki basqıshqa -bakalavriat hám magistratura basqıshına iye.
Bakalavriat joqarı tálim baǵdarlarınan biri boyınsha tereńlestirilgen bilim, ilmiy tájriybe hám kónlikpeler beretuǵın, oqıw dawam etiw waqti keminde 3 jıl bolǵan tayansh joqarı tálim bolıp tabıladı.
Magistratura tiyisli bakalavriat negizindegi anıq qánigelik boyınsha oqıw dawam etiw waqti keminde 1 jıl bolǵan joqarı tálim bolıp tabıladı.
Joqarı tálimnen keyingi tálimdi joqarı tálim hám ilimiy shólkemlerde alıw múmkin.
Joqarı tálimnen keyingi tálim doktorlıq dissertatsiyasın tayarlaw hám qorǵaw maqsetinde qánigelikti tereń úyrenishni hám ilimiy izertlewler aparıwdı názerde tutatuǵın tayansh doktorantura, doktorantura hám ǵárezsiz ızleniwshilik tiykarında ilimiy dárejege iye ilimiy hám ilimiy-pedagogikalıq kadrlar tayarlawdı támiyinleydi.
Jinsi, tili, jası, ırqiy, milliy tiyisliligi, ıqtıqatı, dinga munasábeti, social kelip shıǵıwı, xızmet túri, social poziciyasi, turar jayı, Ózbekstan Respublikası aymaǵında qansha waqıt jasap atırǵanlıgınan qaramastan, hár kimga bilim alıwda teń huqıqlar kepillik beriledi.
Bilim alıw huqıqı :
mámleket hám mámleketlik emes tálim mákemelerin rawajlandırıw ;
óndiris shıǵarıwdan bóleklengen hám ajralmagan halda tálim alıwdı shólkemlestiriw;
tálim hám kadrlar tayarlaw mámleket programmaları tiykarında biypul oqıtıw, sonıń menen birge tálim mákemelerinde shártnama tiykarında tólew ornına kásip-óner úyretiw;
barlıq túrdegi tálim mákemeleriniń pitkeriwshileri keyingi basqısh daǵı oqıw orınlarına kirisiwde teń huqıqlarǵa ıyelewi;
shańaraqta yamasa ózi ǵárezsiz túrde bilim alǵan puqaralarǵa akkreditatsiyadan ótken tálim mákemelerinde eksternat tártibinde attestatsiyadan ótiw huqıqın beriw arqalı támiyinlenedi.
Basqa mámleketlerdiń puqaraları Ózbekstan Respublikasında xalıq aralıq shártnamalarǵa muwapıq bilim alıw huqıqına iye.
Respublikada jasaw qılıp atırǵan puqaralıǵı bolmaǵan shaxslar bilim alıwda Ózbekstan Respublikası puqaraları menen teń huqıqlarǵa iye.
Pedagogikalıq iskerlik penen shuǵıllanıw huqıqı
Tiyisli maǵlıwmatı, kásip tayınlıǵı bar hám joqarı etikalıq pazıyletlerge iye bolǵan shaxslar pedagogikalıq iskerlik menen shuǵıllanıw huqıqına iye.
Pedagog xızmetkerlerdi joqarı oqıw orınlarına jumısqa qabıllaw Ózbekstan Respublikası Ministrler Mákemesi tastıyıqlaǵan Qaǵıydaǵa muwapıq tańlaw tiykarında ámelge asıriladı.
Pedagogikalıq iskerlik menen shuǵıllanıw sud hukmiga tiykarlanıp qadaǵan etilgen adamlardıń tálim mákemelerinde bul iskerlik menen shuǵıllanıwına jol qoyılmaydı.
Bilimlendiriw shólkeminiń huqıqıy mártebesi
Tálim shólkemin akkreditatsiyalash kepillikli mámleket organı tárepinen attestatsiyaga tiykarlanıp ámelge asıriladı.
Kadrlardı qayta tayarlaw hám olardıń mamanlıǵın asırıw.
Kadrlardı qayta tayarlaw tayansh qánigelikler hám kásiplerge muwapıq bolǵan baǵdarları boyınsha iskerlikti ámelge asırıw ushın qosımsha kásiplik bilim, ilmiy tájriybe hám kónlikpelerdiń zárúr kólemi iyelenishini támiyinleydi.

Kadrlar mamanlıǵın asırıw kásiplik bilim, ilmiy tájriybe hám kónlikpelerdiń tereńlashtirilishi hám de jańalap barılıwın támiyinleydi, kadrlardıń qatlamı, dárejesi, razryadı hám lawazımı asıwına xızmet etedi.

Tálim alıw formaları.
Tálim alıw formaları tómendegilerden ibarat :
• islep shıǵarıwdan bóleklengen halda bilim alıw (kúndizgi);
• islap shıǵarıwdan ajralmagan halda bili. alıw (sırtqı, keshki, aralıqtan );
• dual tálim;
• shańaraqta tálim alıw hám ǵárezsiz tálim alıw ;
• ùlken jastaģılardı oqıtıw hám olarǵa tálim beriw;
• inklyuziv tálim;
• eksternat tártibindegi tálim;
• qorģanıw, qawipsizlik hám huqıqtı qorǵaw iskerligi salasında kadrlar tayarlaw.
Nızamǵa kóre, mámleket joqarı tálim, orta arnawlı, professional tálim mákemeleri hám olardıń filialları, sonıń menen birge mámleket qatnasıwındaǵı joqarı, orta arnawlı, professional tálim shólkemleri hám olardıń filialları Prezident yamasa Húkimet qararları menen shólkemlestiriledi.
Mámleketlik emes bilimlendiriw mákemelerin shólkemlestiriw olardıń shólkemlestiriwshileri tárepinen ámelge asıriladı.
Mámleketlik emes tálim shólkemlerine litsenziya Tálim sapasın baqlaw mámleket inspeksiyasi tárepinen beriledi.
Tálim shólkemlerine oqıwǵa qabıllaw barlıq talabanlar ushın tálim alıwǵa tiyisli teń múmkinshiliklerdiń támiyinleniwi Principi tiykarında ámelge asıriladı, adamlardıń ayırım taypaları bunnan tısqarı, olarǵa nızam hújjetlerine muwapıq jeńillikler beriliwi múmkin.
Tálim shólkemleri talabanlardı hám (yamasa ) olardıń ata-anasın yamasa basqa nızamlı wákillerin ustav, litsenziya (mámleketlik emes tálim shólkemleri ushın ), mámleket akkreditatsiyasi tuwrısındaǵı sertifikat, oqıw programması hám de tálim iskerligin tártipke salıwshı basqa hújjetler, tálim alıwshılardıń huqıqları hám minnetlemeleri menen tanıstırıwı shárt.
Fizikalıq, intellektual, sensor (sezim) yamasa psixik kemshilikleri bolǵan balalar oqıwǵa óz ata-anasına yamasa basqa nızamlı wákilleriniń razılıǵına hám medicinalıq -psixologiyalıq -pedagogikalıq komissiyanıń juwmaǵına qaray qabıl etiledi.
Ayırım tálim shólkemlerine (joqarı tálim mákemelerine, akademikalıq liceylerge, Prezident, dóretiwshilik, qánigelestirilgen mektepler hám basqalarǵa ) oqıwǵa qabıllaw tańlaw tiykarında ámelge asıriladı.
Mámleket joqarı tálim hám professional tálim mákemelerine oqıwǵa qabıllaw mámleket granti hám (yamasa ) tólew-shártnama tiykarında ámelge asıriladı.
Sırt ellik puqaralardı Ózbekstan Respublikasınıń mámleket tálim mákemelerine qabıllaw tólew-shártnama tiykarında (bunnan mámleket granti ajıratılǵan hallar tısqarı ) ámelge asıriladı.
Mámleket tálim mákemelerine oqıwǵa qabıllaw tártibi Ózbekstan Respublikası ministrler Mákemesi tárepinen belgilenedi.
Mámleketlik emes tálim shólkemlerine oqıwǵa qabıllaw tártibi bul tálim shólkemleri tárepinen belgilenedi.
Joqarı tálim mákemelerine mámleket granti tiykarında oqıwǵa qabıllaw parametrleri Ózbekstan Respublikası Prezidenti tárepinen belgilenedi.
Joqarı tálim mákemelerine oqıwǵa qabıllaw sıyaqlında jeńillikli kontingent ushın qosımsha qabıl parametrleri belgilenedi.
Tálim alıw formalarınıń klassifikaciyası keńeytirildi:
-óndiris shıǵarıwdan bóleklengen (kúndizgi) hám ajralmaģan halda (sırtqı, keshki, aralıqtan );
-teoriyalıq - tálim shólkemi negizinde, ámeliy - tálim alıwshınıń jumıs jayında birge alıp barılatuǵın dual sistemasındaģı oqıtıw-shańaraqta tálim alıw hám ǵárezsiz tálim alıw ;
-úlken jasdagilarni oqıtıw hám olarǵa tálim beriw;
-fizikalıq, intellektual, sensor (sezim) yamasa psixik kemshilikleri bolǵan balalar (shaxslar ) ushın inklyuziv tálim;
-eksternat tártibindegi tálim - oqıw programmaların ǵárezsiz túrde ózlestiriwdi óz ishine alıp, onıń juwmaqları boyınsha tálim alıwshılardan mámleket tálim mákemelerinde juwmaqlawshı hám mámleket attestatsiyalaridan ótiw;
-qorǵaw, qawipsizlik hám huqıqtı qorǵaw iskerligi salasında kadrlar tayarlaw.
ekinshiden, Ministrler Mákemesi, Tálim sapasın baqlaw mámleket inspektsiyasi (Tálim inspektsiyasi), Prezident, dóretiwshilik hám qánigelestirilgen mekteplerdi rawajlandırıw agentligi, sonıń menen birge tarawdıń ministrlikleri hám jergilikli mámleket hákimiyatı shólkemleriniń kepillikleri tolıq maǵlıwmatları menen anıqlawtirildi.

úshinshiden, tálim procesiniń barlıq qatnasıwshılarınıń huqıqıy mártebeine kóbirek itıbar qaratılǵan :

tálim shólkemleri - olardı shólkemlestiriw, qayta shólkemlestiriw hám tamamlaw, ustavga talaplar ;
pedagogikalıq xızmetkerler, tálim alıwshılar, olardıń ata-anaları hám basqa nızamlı wákilleri - huqıqlar, minnetlemeler hám kepillikler boyınsha. Tálim-tárbiya procesi qatnasıwshıların social qorǵaw ilajları belgilengen.

tórtinshiden, mámleket tálim standartları hám talapları, oqıw procesine oqıw jobaları hám programmaların, bilimlendiriw tarawına eksperimental hám innovciyalıq iskerlik tálimdi engiziw menen baylanıslı máseleler tártipke salınǵan. Oqıwǵa qabıllaw, atap aytqanda maqsetli qabıllaw mexanizmi aytılǵan ;

besinshiden, mámleket tárepinen tártipke salıw hám baqlaw sırısları reglamentlanǵan :

a) birinshilerge tómendegiler kiredi:

mámleketlik emes tálim shólkemleriniń iskerligin litsenziyalaw - litsenziyalar Tálim inspektsiyasi tárepinen shegaralanbaǵan múddetke, hár bir tálim túri ushın bólek beriledi;
tálim shólkemlerin attestatsiyadan hám mámleket akkreditatsiyasidan ótkeriw - Tálim inspektsiyasi tárepinen 5 jıl múddetke ámelge asıriladı. Bunda mámleketlik emes tálim shólkemleri litsenziya alınǵan kúnden baslap 5 jıl dawamında akkreditatsiyadan ótken dep esaplanadı, bul múddet tawsılǵannan keyin, bul attestatsiya hám akkreditatsiyadan ótkeriledi. Mámleket akkreditatsiyasidan ótken shólkemler arnawlı reestrga kiritiledi, bul haqqındaǵı maǵlıwmatlar Tálim inspektsiyasınıń saytına jaylastırıladı ;
shet el mámlekette 1992 jıl 1 yanvardan keyin alınǵan tálim tuwrısındaǵı hújjet tán alıw, sonıń menen birge bilimlendiriw tarawı daǵı rásmiy hújjetlerge apostil' qoyıw. Tán alıw hám apostil' qoyıw da Tálim inspektsiyasi kepillikine kiredi;
b) Tálim inspektsiyasi tómendegilerge haqılı :

mámleketlik emes tálim shólkemlerinde tálim-tárbiya procesiniń sapasın baqlaw hám monıtoringini ámelge asırıw - biznes-ombudsmanni xabarlı etken halda ;

tálim shólkemleri tárepinen berilip atırǵan tálimdiń mazmunı hám sapası tálim tuwrısındaǵı nızam hújjetlerine saykes emesligin anıqlaǵan jaǵdaylarda - olardı saplastırıw maydanınan olarǵa usınısnomalar kirgiziw. Usınısnoma atqarılmaǵan táǵdirde - tálim shólkeminiń mámleket akkreditatsiyasi tuwrısındaǵı sertifikatın bıykarlaw.
Tálimdi basqarıw shólkemleri. Tálim sistemasınıń ulıwma basqarıwdı
ministrler Mákemesi ámelge asıradı. Sonıń menen birge, ministrler Mákemesi
bólek joqarı tálim shólkemi, Tashkent Islam Universiteti, sonıń menen birge
xalıq aralıq ataqlı shet el JOO (MDU, Westminster Universiteti hám taǵı basqa )
filialların tikkeley basqaradi.Ózbekstan Respublikası ministrler Mákemesi kompetentsiyasiga tómendegiler
tiyisli
bilimlendiriw tarawında birden-bir mámleket siyasatın aparıw ;
mámleket tálim basqarıw shólkemlerine basshılıq qılıw ;
tálimdi rawajlandırıw programmaların islep shıǵıw hám ámelge asırıw ;
tálim mákemelerin jaratıw, qayta shólkemlestiriw hám bıykarlaw tártiplerin
belgilew;
tálim mákemeleri akkreditatsiyasi, pedagogikalıq hám ilimiy kadrlar
attestatsiyasi tártiplerin belgilew;
basqa mámleketlikler tálim mákemelerine Ózbekstan Respublikası aymaǵında
tálim kórsetiw huqıqın beretuǵın ruxsatnamalar beriw;
nızamshılıqqa uyqas túrde shet el mámleketlerdiń tálim haqqındaǵı hújjetlerin
tán alıw rejimin belgilew hám teń-kúshli kanligini ornatıw ;
mámleket tálim standartların belgilew;
mámleket úlgisindegi tálim hújjetlerin hám olardıń beriliw rejimin
belgilew;
tálim mákemelerine qabıl tártibi hám mámleket grantlari muǵdarın belgilew;
mámleket joqarı tálim mákemeleri rektorlarini belgilew;
tálim alıp atırǵanlardı bir akkreditatsiyalangan tálim shólkeminen
basqasına ótkeriw rejimin belgilew;
nızamshılıqta názerde tutılǵan basqa kepillikler.
Ózbekstanda tálim sistemaları iskerligi tikkeley basqarıwdı eki ministrlik – Xalıq Tálimi ministrligi (XBB) hám Joqarı hám Orta Arnawlı Bilimlendiriw Ministirligi -
ámelge asıradı.
Mektepge shekem tálim sisteması. Mektepge shekem tálim úzliksiz tálimdiń baslanǵısh bólegi esaplanadı. Ol balanıń saw hám rawajlanǵan shaxs bolıp qáliplesiwin támiyinlep, oqıwǵa bulgan qızıǵıwshılıǵın oyatıp, sistemalı oqıtıwǵa tayarlap baradı. 6 -7 jasqa deyingi mektepge shekem tálim mámleket hám mámleketlik emes balalar mektepge shekem tálim mákemelerinde hám shańaraqta ámelge asıriladı. Mektepge shekem
tálimdiń maqseti - balalardı mektep degi oqıwǵa tayarlaw, balanı saw,
rawajlanǵan, ǵárezsiz shaxs bolıp qáliplestiriw, qábiletlerin ashıp beriw,
oqıwǵa, sistemalı tálimge bolǵan qızıǵıwshılıǵın tárbiyalaw bolıp tabıladı. Mektepge shekem tálim
shólkeminde balalardıń turmısı hám sawlıgın qorǵaw mektepge shekem tálim
shólkemi hám de shtat daǵı medicina xızmetkerleri, sonıń menen birge mektepge shekem tálim
shólkemine biriktirilgen den sawlıqtı saqlaw shólkemleriniń medicina xızmetkerleri
tárepinen ámelge asıriladı.
Balalar mektepge shekemgi mákemeleri - Ózbekstan Respublikasındaǵı tálim shòlkemleriniń túri bolıp, túrli baǵdardaǵı mektepke shekemgi tálim ulıwma bilim beriw programmaların ámelge asıradı. Mektepke shekemgi tálim mákemeleri 2 jastan 7 jasqa deyingi balalardı tárbiyalawdı, oqıtıwdı, qadaǵalawın, kútimlewdi hám salamatlandırıwdı támiyinleydi.
Ózbekstanda mektepke shekemgi tálim mákemeleriniń zamanagóy sisteması Múmkinshilikleri sheklengen balalar ushın arnawlı mektepke shekemgi tálim mákemeleri shòlkemlestirilgen bolıp, ol jerga balalar mámlekettiń orınlardaǵı kepillikli tálimdi basqarıw hám den sawlıqtı saqlaw shólkemleri tárepinen tashkil etilgen psixik-medicinalıq pedagogikalıq komissiyanıń juwmaǵına qaray qabıl etiledi. Mektepge shekemgi tálim, alınıw forması hám usıllarınan qaramastan, tómendegi maqsetlerdi óz aldına qoyadı :
Balalardı mektepte oqıwǵa maqsetli hám sistemalı tayarlaw ;
Balalardıń jeke qábiletleri hám uqıpların rawajlandırıw ;
Balalardı milliy hám ulıwma insanıylıq jetik hám màdeniy qádiriyatlar menen
tanıstırıw, balanı intellektuallıq rawajlandırıw ;
Balalarda joqarı ruwxıy hám ádep-ikramlıq, etika tiykarların qáliplestiriw;
Balalardıń fizikalıq hám psixik salamatlıģın bekkemlew;
Mektepge shekemgi tálim maqset hám wazıypalardı ámelge asırıwda social
shólkemleri, máhelle, xalıq aralıq fondlar aktiv qatnas tadilar. Ózbekstanda
Ulıwma orta talim baslanǵısh bilimlendiriw logikalıq dawamı sonda da,
strukturalıq sapasına hám oqıtıw usılına kóre parıq etedi. Ulıwma orta talim
qatnasıwshınıń social poziciyasin belgilep alıwǵa bolǵan ishtieq, qızıǵıwshılıq hám
qábiletlerin, onıń shaxs bolıp qáliplesiwin támiyinleydi. Oqıwshı orta
mektepte pán asaslari boyınsha sistemalı bilimlerdi aladı. Talim processinde keń
duneqarash qáliplesiwi hám dóretiwshilik pikirlew qábileti payda boladı. Xalıqtıń bay mànàwiy hám materiallıq miyrası menen tanıstırıp barıw arqalı balada átirap daǵı àlemge bolǵan ǵamxorlıq sezimi oyatıp barıladı. Orta mektep oqıwshılar
Ushın mektep pánlerin ǵárezsiz úyreniwge keń múmkinshilikler ratib beredi. Orta
tàlimniń YUNESKO nıń strukturalıq bo'legine májburiy hám qosımsha komponentler kiredi.
Májburiy komponent mámleket talim stanlartlari menen anıqlanadı hám qatnasıwshınıń minimal kerekli tayarlıq dárejesin belgileydi. Onıń muvaffaqi ti orta talim mákemeleri tárepinen kepillik beriledi. Bul komponent mámleket hám jámiyet buyırtpası, shaxstıń qızıǵıwshılıq hám talapı tiykarında belgilenedi. Qosımsha komponent qatnasıwshınıń talap hám qábiletinen, mekteptiń materiallıq-texnikalıq hám kadrlar menen tàmiynlengenlik dárejesinen, territoriyanıń social ekonomikalıq rawajlanıwına bolǵan talaplardan kelip shıqqan halda belgilenedi.
Pedagogikalıq iskerlik penen shuǵıllanıw huqıqı.
Tiyisli maǵlıwmatı, kásiplik tayınlıǵı bolǵan hám ruwxıy -etikalıq pazıyletlerge iye shaxslar pedagogikalıq iskerlik menen shuǵıllanıw huqıqına iye. Magistraturanı tamamlaǵan shaxslar hám diplomlı qánigeler óz qánigeligi boyınsha pedagogikalıq iskerlik menen shuǵıllanıw huqıqına iye.
Pedagog xızmetkerlerdiń mártebesi hám olar iskerliginiń kepillikleri.
Pedagog xızmetkerlerdiń mártebesi jámiyet hám mámleket tárepinen tán alınadı. Pedagog xızmetkerler social qollap -quwatlanadı, óz kásiplik iskerligin ámelge asırıwı, olardıń social mártebesi hám abıraysın asırıw ushın shólkemlestirilgen-huqıqıy shárt-shárayatlar jaratıladı, sonıń menen birge óz huqıq hám nızamlı máplerin ámelge asırıw ushın kepillikler beriledi.
Kishi jasdagı balalardı tárbiyalaw hám olarǵa tálim beriw temasında YuNESKO menen sheriklikte mámleketimizde islengen Pútkiljàhàn konferensiyası bilimlendiriwdiń insannıń ómiri hám jámiyet rawajlanıwındaǵı roli, tálim hám tárbiya sistemasınıń hám atap aytqanda onıń dáslepki basqıshındaǵı eń zárúrli wazıypaları, shólkemlestirilgen-metodikalıq qásiyetlerin talqılawǵa baǵıshlandi.
Konfrenciya jáhán kóleminde áhmiyetke iye bolıp, ol jaǵdayda dúnyanıń 150 dan artıq mámleketlerinen qonaqlar, xalıq aralıq shólkemlerdiń mutassadi wákilleri hám bilimlendiriw tarawınıń qánige-ekspertlerin qatnasıwı búgingi kúnde baslanǵısh tálimdi nátiyjeli shólkemlestiriw hám rawajlandırıw global dárejedegi aktual áhmiyetke iye ekenligin tastıyıqladi.
Bul joqarı orınǵa iye bolǵan xalıq aralıq konfrenciyanıń Ózbekstanda ótkeriliwi mámleketimizde sońǵı jıllarda bilimlendiriw tarawında ámelge asırılıp atırǵan keń qamtılǵan reformalar, olardıń itibarǵa iyelik etiw ámeliy nátiyjeleri hám bul tarawda shet el mámleketlikler menen aldıńǵı tájiriybe almashish sisteması yo'lga qoyılǵanı menen tikkeley baylanıslı.
Konfrenciyada Prezidentimiz de qatnasıw qatnasıw etip, óz sóylewinde dúnyada keń belgili hám tán alıw etilgen ullı babalarımız Al-Xorezmiy, Ibn Sino, Beruniy, Al Farģaniy hám Mırza Ullıbeklerdiń miyrasxorları bolǵan xalqımız, pútkil Ózbekstan házirgi kúnde tálim sistemasın tupten jaqsılaw, balajonlarimizga sapalı hám zamanagóy tálim berip ilmiy tájriybetmiz ushın joqarı maman kadrlar tayarlaw hám sol tiykarda ekonomikamızdaǵı revolyuciyalıq òzgerisler tez pát penen jetiskenlikli ámelge asırılıp atırǵanın aytıp ótti.
Haqıyqatlıqtan da, keyingi jıllarda mámleketimizde jaslar hám balalarǵa itibar hám ámeliy ǵamxorlıq kórsetiw, olardı fizikalıq hám ruwxıy bárkámal etip tárbiyalawǵa bólek áhmiyet qaratılıp atır. Ásirese, balalardı kishi jastan baslap rawajlandırıw arqalı keleshekte olardıń òzligin tolıq kórinetuǵın bekkem jay jaratılıp atır.
Ilgeri màmleketimizde mektepke shekemgi bilimlendiriw menen qamtıp alıw kórsetkishi 27 procentke túsip qalǵan edi. Balalar baqshasında zamanagóy qóllanbalar joq, ımaratları remonttalab edi. Prezidentimiz baslaması menen tálim sistemasında arnawlı mámleket basqarıw organı – mektepke shekemgi bilimlendiriw Ministirligi dúzildi. Derlik bes jıllıq dáwirde mmekteke shekemgi tálim shólkemleriniń sanı 6 esege asırılıp, mektepge shekemgi jasda bolǵan balalardı bul shólkemler menen qamtıp alıw dárejesi 27 procentten 70 procentkeshe jetkizildi.
Áhmiyetlisi, tarawdı rawajlandırıw ushın menshikli sektor kirip keliwine de múmkinshilik jaratıldı. Hár bir tárbiyalaniwshi bala ushın mámleket byudjeti esabınan subsidiyalar beriw jolǵa qoyıldı. Alshaq hám shet aymaqlarda mińlaǵan shańaraqqa tiyisli bog'chalar tashkil etildi.
Mektepke baratuǵın balalardı dáslepki bilim hám kónlikpelerin jetkiliklishe qáliplestiriw ushın barlıq aymaqlarda mektepge shekemgi tálim shólkemleri iskerligin birdey nátiyjeli shólkemlestiriw wazıypası qoyılǵan hám 2025 jılǵa barıp mámleketimizde altı jas daǵı balalardı bunday sistema menen tolıq (100%) qamtıp alıw názerde tutılǵan.
Konferensiyada mámleketimiz basshısı jas balalarǵa sapalı tálim beriw jolında xalıq aralıq sheriklikti rawajlandırıw hám jáne de keńeytiw maqsetinde bir qatar zárúrli usınıslardı ilgeri surdi.
Kishi jas daǵı balalar ushın sapalı tálim beriw máselelerin global dárejede nátiyjeli sheshiw, bul máselelerge birgelikte operativ sheshimler hám sistemalı jantasıwlardı islep shıǵıw maqsetinde usı xalıq aralıq konferensiyanı úzliksiz túrde ótkerip barıw, BMSHnıń Turaqlı rawajlanıw maqsetlerine uyqas bolǵan túrde tálim boyınsha barlıq umtılıw-háreketlerimizni sistemalı muwapıqlastırıw ushın Tashkentte regionlıq orayın shólkemlestiriw, 2024-jılda BMSH tárepinen ótkeriletuǵın keleshek sammitiniń ulıwma kún tártibindegi tiykarǵı temalardan biri retinde, kishi jas daǵı balalardı tárbiyalaw hám tálim beriw máselesinde bólek sessiyani shólkemlestiriw usılar gápinen bolıp tabıladı.

Prezidentimiz, sonıń menen birge, ata-analardı balalardıń sapalı tálim hám tárbiya alıwı, ruwxıy hám fizikalıq bárkámallıǵın támiyinlew degi rolin, olardıń qábilet hám potenciallerin tolıq kórinetuǵın etiw boyınsha juwapkerligin jáne de asırıw zárúrligi aytıp ótdi.

Mámleketimiz basshısınıń shıǵıwlarınan keyin sóz alǵan YuNESKO Bas direktorı Odri Azule xanım Ózbekstanda jaslardı qollap-quwatlaw, balalarǵa tárbiya hám tálim beriw boyınsha ámelge asırılıp atırǵan keń qamtılǵan reformalarga yuksak baha berip, olar, xalıq aralıq kólemde tán alıw atırǵanı hám bul tájiriybeni keń úyreniw ámeliy áhmiyetke iye ekenin bildirdi. Bul tarawda mámleketimizde mektepge shekemgi tálim sistemasın islengenligi hám oǵan mámleket tárepinen berilip atırǵan úlken itibar bilimlendiriw tarawın hár tárepleme rawajlandırıw kózqarastan halqaro miqiyosda úyreniwdi talap etetuǵın zárúrli tájiriybe ekenligine bólek pát berildi.
Konfrenciyanıń tiyisli máseleler boyınsha bólim jıynalıslarında túrli mámleketlerden kelgen bayanatshılar dúnyanıń túrli aymaqlarında kishi jas daǵı balalardı tárbiyalaw hám tálim beriw boyınsha ámeldegi máseleler, sol tarawda alıp barılıp atırǵan jumıslar tuwrısında maǵlıwmatlar berdiler.
Házirgi waqıtta pútkil jáhán boyınsha 200 millionnan zıyat bala baslanǵısh tálim sisteması menen qamtıp alınbaǵan. Kishi balalarǵa tárbiya hám tálim beriw sistemasın san hám sapa tárepten rawajlandırıw xalıq aralıq miqiyosda sheshiliwi zárúr bolǵan eń zárúrli social máselelerden biri bolıp qalıp atır. Bunda mámleket shólkemleri tárepinen ámelge asırılıp atırǵan programma hám joybarlar, olardı ámelge asırıw ushın zárúr aqshalardı mámleket tárepinen ajratılıwı múmkinshilikleri hám máseleleri, menshikli sektor wákillerin baslanǵısh tálim sistemasına tartıw boyınsha ilajlar analiz etilip, Ózbekstanda sol tarawda alıp barılıp atırǵan reformalar, mámleket tárepinen mektepge shekemgi tálim shólkemlerin qollap -quwatlanıwı hám alıp barılıp atırǵan keń miqiyosdagi qurılısshılıq jumısların úlken itibarǵa iyelik etiw zárúrli úlgi jol menende kórsetip ótildi.
Álbette, bilimlendiriw tarawı daǵı úlken ózgerisler, atap aytqanda olardıń dáslepki basqıshı bolǵan mektepge shekemgi tálim sistemasındaǵı ámelge asırılǵan jumıslar, keleshegimizdiń túp miyrasxorları bolǵan balalarımız joqarı insaniy tárbiya, tereń bilimler hám zárúrli ámeliy kónlikpelerge iye bolıp oqıwları ushın barlıq sharayatlardı jaratılıwı mámleketimizdi rawajlandırıwdıń eń birinshi hám zárúrli faktorı bolıp tabıladı. Ásirese, tálimdiń birinshi basqıshı – mektepke shekemgi tálim júdá zárúrli orın tutadı.
Bir sóz benen aytqanda, mámleketimiz basshısınıń sóylewi shet ellik forum qatnasıwshıları hám ekspertlerde úlken qızıǵıwshılıq oyatdı. Usı xalıq aralıq konferensiyanı úzliksiz ótkeriw, 2024-jılda bolıp ótetuǵın BMSHnıń Keleshek sammiti ulıwma kún rejiminiń tiykarǵı temalarınan birine mektepge shekemgi tálim máselesin kirgiziw boyınsha ǵayratları shet el ekspertler tárepinen joqarı bahalandı.
Bilimlendiriw shólkemleri pedagog xızmetkerlerdiń huqıqları, abırayı, salawatı hám ıskerligi mámleket qorǵawı astında boladı.
2023/2024 oqıw jılınan baslap joqarı tálim sistemasında dual tálim shólkemlestiriledi. Bul haqqında màmleketlik sheshimi joybarı islep shıǵıldı.
Qarar joybarına kóre, Joqarı tálim sistemasında dual tálimdi shólkemlestiriw tártibi tuwrısındaǵı qaǵıyda tastıyıqlanadi. Bul qaǵıydada dual tálimdiń maqset hám wazıypaları, dual tálimdi shólkemlestiriw jáne onıń basqıshları, dual tálimde oqıw procesi hám ilmiy tájriybe ámeliyatın aparıw tártibi, dual tálim qatnasıwshılarınıń wazıypaları, huqıq hám minnetlemeleri belgilenip atır.

Sonıń menen birge, qarar joybarında Joqarı hám orta arnawlı bilimlendiriw Ministirligi hám de sistemasında joqarı tálim mákemeleri bolǵan ministrlikler hám keńselerge ekonomika tarmaqlarında tiyisli tálim baǵdarları boyınsha joqarı maǵlıwmatlı kadrlarǵa bolǵan mútajlikti úyreniw, Ekonomikalıq rawajlanıw

hám jarlılıqtı kemeytiw ministrligine dual tálim tiykarında kadrlar tayarlaw usınısların usınıw, dual tálim shólkemlestirilediǵan shólkemler boyınsha Joqarı hám orta arnawlı bilimlendiriw Ministirligine usınıslar kirgiziw, dual tálim sistemasın shólkemlestiriw maydanınan tiyisli ilajlardı qáliplestiriw boyınsha tapsırma hám wazıypalar belgilenip atır.
Qarar joybarında Joqarı hám orta arnawlı bilimlendiriw Ministirligi, sistemasında joqarı tálim mákemeleri bolǵan ministrlikler hám keńselerge hár jılı tastıyıqlanǵan ilajlar tiykarında studentlerdi dual tálim programmaları tiykarında oqıwǵa qosıw jumısların shólkemlestiriw, dual tálim shólkemlestirilediǵan shólkem hám joqarı tálim shólkeminde tálim procesin shólkemlestiriw maydanınan sheriklikti jolǵa qoyılıwın hám de kelisim oqıw jobası hám oqıw procesi kestein tastıyıqlanishini támiyinlew, studentlerdi belgilengen múddetlerde joqarı tálim mákemelerindegi oqıw processlerinde qatnasıwların hám tiyisli shólkemlerde ámeliy shınıǵıwlar menen birge miynet iskerligi aparıwların támiyinlew, joqarı tálim mákemelerinde dual tálim procesin dúziliwi ústinen sistemalı qadaǵalaw ornatıw wazıypaları belgilenip atır.
Usınıń menen birge Joqarı hám orta arnawlı bilimlendiriw Ministirligi hár jılı 1 mayga shekemgi sistemasında joqarı tálim mákemeleri bolǵan ministrlikler hám keńseler menen kelisim halda dual tálim shólkemlestirilediǵan joqarı tálim baǵdarları hám mákemelerin belgileydi.
Dual tálim boyınsha joqarı tálim mákemelerine studentlerdi oqıwǵa qabıllaw parametrlari Mámleket oliy tálim mákemelerine oqıwǵa qabıllaw processlerin muwapıqlastırıw boyınsha mámleket komissiyası tárepinen Qaraqalpaqstan Respublikası Ministrler Keńesi, wálayatlar hám Tashkent qala hákimlikleri hám de sistemasında joqarı tálim mákemeleri bolǵan ministrlikler hám keńselerdiń usınısları tiykarında tastıyıqlanadi.
Jazılıwına qaraǵanda, joybardı tayarlawda jáhán daǵı jetekshi mámleketler, atap aytqanda Germaniya, Ispaniya, Italiya, Rossiya, Qubla Kareya, Kitay, Malayziya joqarı tálim mákemelerinde dual tálim formasın engiziw boyınsha tájiriybeleri úyrenilgen.
Maǵlıwmat ushın, dual tálim (forması ) - tálimdiń teoriyalıq bólegi joqarı tálim shólkemde, ámeliy bólegi bolsa jumıs jayında ótkeriletuǵın forması esaplanadı.
Mámleketimiz basshısı tárepinen áyne Finlyandiya mısal etip kórsetilgeni biykarǵa emes. Bul mámleket tálim sapasın bahalaw boyınsha ótkerilgen xalıq aralıq izertlewler degi óz tabısları menen ajralıp turadı. Fın oqıwshıları tálim sapasın bahalaw boyınsha izertlewindegi barlıq jónelislerde sawatlılıq kórsetkishleri boyınsha eń jaqsı nátiyjelerge erisip kelip atır.
Maǵlıwmat ornında, Finlyandiyanıń tiykarǵı tálim tuwrısındaǵı nızamında (1998-jıl ) Finlyandiya táliminiń ush tiykarǵı maqseti belgilep berilgen: (1) oqıwshılarǵa turmısda zárúr bolǵan bilim hám kónlikpelerdi beriw, (2) jámiyette rawajlanıw hám teńlikti targ'ib qılıw hám de (3) pútkil mámleket boylap bilimlendiriw tarawında teńlikti támiyinlew.
Mekteplerde háptesine 5 kúnlik oqıw engizilgen. Barlıq mektepler birdey poziciyaǵa iye, balalar qábiletine kóre túrli klass yamasa qánigelestirilgen tálim mákemelerine ajıratıp oqıtilmaydi.
Fın mekteplerinde baslanǵısh tálim 6 jıl dawam etedi hám 3-klasqasha balalarǵa baha qoyılmaydı, oqıtıwshılar tárepinen uyge wazıypa derlik berilmaydi, 2017-jıldan kópshilik mektepler sabaq waqtında “ruchkadan waz keshken” hám sabaq processinde tolıq kompyuter hám planshetlerden paydalanıladı.
Usı mámleket tálim sistemasındaǵı aldıńǵı táreplerdi úyreniw ushın Tálim inspeksiyasi hám tiyisli ministrlikler menen sheriklikte sistemalı jumıslar baslap jiberildi. Atap aytqanda, Sırtqı jumıslar ministrligi menen sheriklikte “Jol kartası” joybarı islep shıǵılıp, ol jaǵdayda fın tálim tájiriybesin úyreniw hám olardı mámleketimizde nátiyjeli qollanıw etiwge qaratılǵan wazıypalar, sheriklik baǵdarları, ilajlar óz sawleleniwin tapqan. Pandemiya munasábeti menen júzege kelgen jaǵdayǵa qaramay, Finlyandiyalıq qánigeler menen úzliksiz túrde onlayn tárzdegi ushırasıwlar hám seminarlar ótkerip kelinip atır. Atap aytqanda, Finlyandiya milliy tálim agentligi ekspertleri qatnasıwında tálim sistemasın úyreniw boyınsha onlayn ushırasıw bolıp ótti. Sonıń menen birge, 18-20 -noyabr kúnleri Tálim inspeksiyasi tárepinen Xelsinki universiteti pedagogika pánleri fakulteti professorı, Tálim sapasın bahalaw orayı direktorı mırza Risto Xotulaynen bilan ushırasıw ótkerilgen edi.
Ushırasıwda Ózbekstan wákilleriniń Finlyandiya tàlim sistemasın jayına barǵan halda úyreniw, buǵan baylanıslı jaqınnan sheriklik qılıw keleshekleri talqılaw etildi.
Atap aytqanda, Tálim sapasın baqlaw mámleket inspeksiyasi baslıǵı Ullıbek Tashkenbayev Finlyandiyanıń bilimlendiriw tarawı daǵı tájiriybesin úyreniw boyınsha islep shıǵılǵan jol kartası boyınsha tolıq maǵlıwmat berdi.
— Finlyandiya tájiriybesin úyreniw boyınsha ózbek tárepiniń keńseleraro jumısshı toparı qáliplestiredi hám anıq wazıypaları belgilendi, — dedi Tálim inspeksiyasi baslıǵı Ullıbek Tashkenbayev. — Jumısshı gruppa quramına : Tálim sapasın baqlaw mámleket inspeksiyasi, Sırtqı jumıslar ministrligi, mektepke shekemgi bilimlendiriw Ministirligi, Xalıq tálimi ministrligi, Joqarı hám orta arnawlı bilimlendiriw Ministirligi wákilleri tartinadi.
Fın tájiriybesin Ózbekstanda engiziw boyınsha fın qánigeleri hám Finlyandiya daǵı aktiv watanlaslarımizdan ibarat ekspert toparın shólkemlestiriw hám olar menen sheriklik ornatıw 2020 -jıl dekabr - 2021-jıl fevral aylarında ámelge asıriladı. Bunda Ózbekstannıń Latviya daǵı elshixanası járdeminde gruppaǵa kirgiziw ushın Finlyandiya daǵı watanlaslarımız dizimi qáliplestiredi, ekspert toparı aǵzalarınıń Ózbekstan tálim sisteması basqarıw shólkemleri menen tuwrıdan-tuwrı sherikligi jolǵa qóyıladı.
Finlyandiya tájiriybesin shet el ekspertlarni jalb etken halda úyreniw ámelge asıriladı, bunda shet el ekspertler menen onlayn ushırasıwlar ótkeriw, olardıń Ózbekstanǵa saparın ámelge asırıw, Finlyandiya tárepi menen kelisken túrde 2 fın qánigelerin Ózbekstanǵa konsultant retinde turaqlı iskerlikke tartıw názerde tutılǵan.

Juwmaq

Bilgenimizdey, búgingi kúnde mámleketimizde hár bir tarawda keń kólemli reformalar ámelge asırılıp atır. Óz gezeginde, usı reformalardıń salmaqlı bólegin tálim sistemasında ámelge asırılıp atırǵan reformalar qurap atır. Sońǵı jıllarda bilimlendiriw tarawınıń barlıq basqıshların zamanagóy talaplar tiykarında shólkemlestiriw boyınsha ámeliy jumıslar ámelge asırılıp atır.

Mısal ushın, sońǵı 4 jılda mámleketimizde 47 jańa joqarı tálim shólkemi, atap aytqanda, shet el universitetlerdiń filialları shólkemlestirilip, joqarı oqıw orınlarınıń sanı 125 danege jetti.

Mámleket-menshikli seriklik sisteması tiykarında mámleketlik emes joqarı tálim mákemeleri iskerligi jolǵa qóyılıp atır. Xalıq pikirin úyrengen halda, sırtqı hám keshki tálim formaların qayta tikladik, qabıl kvotaları asırılıp atır. Mektep pitkeriwshilerin joqarı tálimge qamtıp alıw dárejesi 2016 yilgi 9 procentten 2020 jılda 25 procentke jetken bolsa -de, biz bul islerdi jáne de keńeytiwimiz zárúr.
Professor -oqıtıwshılardıń shet el degi joqarı tálim hám de ilimiy-izertlew mákanlarında bilimlerdi jetilistiriwi hám stajirovka otawın támiyinleytuǵın mexanizm jaratıldı. Olardıń aylıq mıynet haqı muǵdarı
2018 jılǵa salıstırǵanda ortasha 2, 5 ese asırıldı. Bıyılǵı jılınan baslap 10 joqarı tálim shólkemi ózin ózi finanslıq támiynlew sistemasına ótkerildi.
Sonday eken, joqarıdagilardan juwmaq etetuǵın bolsaq, bilimlendiriw tarawı daǵı reformalar da búgingi kúnde óziniń aktuallıǵı hám de ámeliy áhmiyeti menen basqa tarawlar daǵı reformalardan hesh qalıwmaydı. Sebebi bul tarawdaǵı reformalardı jáne de keń kólemde dawam ettiriw dáwir talabı bolıp tabıladı. Biz jaslarǵa tálim tuwrısında neden-qansha jańalıqlar, shárt-shárayatlar, nátiyjeli oqıtıw usılları, zamanagóy sabaqlıqlar hám eń tiykarǵısı biz ushın jaratılıp atırǵan jeńilliklerden aqılǵa say paydalanıwımız kerek. Sebebi dúbeleydey rawajlanıp atırǵan bir waqıtta biz jaslardıń innovciyalıq ideyalarımız, zaman talabına uyqas bilimlerimiz, Bilimlendiriw sisteması jetilisken mámleket jasları jaratıp atırǵan qolaylıqlardı jaratıw Ózbekstan jasların da zárúrli maqsetlerinen biri desem bórttirip aytılǵan gáp bolmayman. Mámleketimiz rawajlanıwı, rawajlanǵan mámleketlikler qatarında bolıwı, Ullı babalarimiz áwladına múnásip bolıwımız búgingi tálim sistemasına, alıp atırǵan bilimlerimizni bekkemlenip barıwımız jáne onı ámeliyatda qollay biliwimiz biz ushın zárúrli.
Marhum birinshi Prezidentimiz I. A. Karimov-“Perzentlerimiz bizdan kóre bilimli, kúshli, sanalı, dana hám álbette baxıtlı bolıwları shárt” degen sózleri biz jaslarǵa ertangi kúnimiz ushın jáne de kúsh, úmit hám eń tiykarǵısı shekti úlken alıwımızǵa tiykar boladı. Kúni kelip men da mámleketimiz gúlleniwine úles qosatuǵın, bilimlendiriwge jańalıqlar kiritip, jaslardı jetilisken bilim alıwlarına, jurtımızǵa múnásip alımu-alımalar bolıwları ushın nátiyjeli járdem beretuǵın, ájdadlarım áwladına múnásip perzent hám óz salasınıń jetik qánigesi bolıwǵa wáde beremen.

PAYDALANÌLĞAN ÀDEBIYATLAR:

1. 
   Https://lex. uz/docs/-5013007
   2. Karimov I. A Bárkámal áwlad -Òzbekstan rawajlanıwınıń tiykarı.-T.:'Shıǵıs”, 1998.
   3. Zimnyaya I. A. Pedagogicheskaya psixologiya.-M.:”Logos”, 2002.
   4. Pedagogika. Jaqtılandırǵan redakciyası astında,-T:”Oqituvchi”, 1996.
   5. Gulomov S. S. Talim sistemasına informacion-kommunikaciya texnologiyaların keń ámeldegi
   etıwdegi strategic hám ústin turatuǵın baǵdarları.-T.:2020.
   6. @huquqiyaxborot
   

7. Pedagogika. (Qollanba. A Munavvarov redaktorı astında ) T. „Òqtuvchi“. 2021.
8. Pedagogika. (Qollanba.prof. A. Ilina redaktorı astında ). M. 1984.
9. Achilov M. Universitetler sistemasında pedagog xızmetkerler tayarlaw máseleleri.
10. „Tálim hám tárbiya“ jurnalı.2020.j 5-6 san.