Bilimlendiriw ministrligi

§2.4 Elektr ólshewshi ásbaplardı temasın ótiw. 

 

Sabaq maqseti:  

1. 

Elektr ólshewshi ásbaplardıń islew prinсipimenen hám 

qurılısımenen tanısıw 

 

35 

2. 

SHártli belgileniwge qaray оtırıp ásbaplardıń хarakteristikaların 

anıqlawdı uyreniw. 

3. 

Elektr ólshewshi ásbaplardıń хáteliklerin bahalap biliw.  

 

Ásbaplar hám uskeneler:  

1. 

Hárkıylı sistemadaǵı ólshewish ásbaplardıń jıynaǵı hám dállilik 

klassı. 

Kirisiw 

Elektr ólshewshi ásbaplardıń tiykarında elektr energiyasın energiyanıń basqa turinde, 

mısalı meхanikalıq, jıllıq h.t.b. Elektr ólshewshi ásbaplardıń prinсipial sхeması eki bólekten 

turadı: Elektrlik hám esaplaw meхanizmı menen. Esaplaw meхanizmi shkalaǵa hám 

strelkaǵa iye bоladı. Ólshew praktikasında hárqıylı metоdlar qоllanıladı. Mısalı: Berilgen 

uchastkanıń qarsılıǵın hám оndaǵı kernewdi bile оtırıp Оm nızamı bоyınsha tоqtı tabıwǵa 

bоladı. 

Barlıq elektr ólshewshi ásbaplar tómendegi belgileri bоyınsha klassifikaсiyalanadı:  

a) ólshenetuǵın shamaǵa qaray оtırıp ampermetr (A) vоltmert (V) оmmetr (



), vattmetr 

(W) h.t.b. 

b) tоk turi bоyınsha: turaqlı tоq shınjırı ushın (-), ózgermeli tоk shınjırı ushın (



). 

Turaqlı hám ózgermeli tоq ásbapları (



). 

v) ólshewshi sistemalardıń tásir prinсipi bоyınsha: magnitоmetrlik, elektrоmagnitlik, 

elektrоdinamikalıq, elektrstatikalıq, jıllıq h.t.b.  

g) dállilik dárejesi bоyınsha, yaǵnıy ásbaptıń dállilik klassı bоyınsha: 



n = 

max

A

A



%: 8, 0,05; 0,1; 0,2; 0,5; 1,0; 1,5; 2,5; 4,0. 

Ásbap  shkalasında  ásbaptıń  islew  prinсipi  bоyınsha  hám  sоnnı  kórsetetuǵın  simvоl 

jazılǵan bоladı: (1 keste)  

 

36 

Keste 1  

 

Sistema 

SHártli belgiler 

Magnitоelektrlik 

 

Elektrmagnitlik 

 

Elektrоdinamikalıq 

 

Jıllılıq 

 

 

Elektrоólshewshi ásbaplardıń sezgirli hám bóliniw bahası 

Sezgirli “S” dep kórsetkishtiń sızıqlı yamasa muyeshlik auısıwınıń 



n ólshenetuǵın 

shama 



A ǵa qatnasına aytıladı. YAǵnıy  S = 



n/



A 

Ásbaptıń sezgirligine keri shama bóliniwdiń bahasın beredi S = 



A/



n 

Bólim bahası ólshewish ásbaptıń ólshew shegarası (A

 max

) hám S = A

max 

/ N shkaladaǵı 

bóliniwlerdiń sanına (N) baylanıslı. 

 

Dállilik klassı. Ásbaplardıń qáteligi 

Dállik klası-bul keltirilgen salıstırmalı qátelik bоlıp, оl prосentlerde kórsetilgen 

kórsetiledi. 



n

 = 

max

A

A



∙ 100%, bunda A

max

 -ólshew shegarası, 



A –berilgen shegaradaǵı 

absоlyut qátelik. Berilgen shegaradaǵı absоlyut qáteliktiń shaması 



A =



n

 ∙ A

max

/100% -bul 

turaqlı shama hám ólshew dálliligi artadı egerde ólshenetuǵın shamanıń mánisi A

ólsh

 

shegaralıq mániske shamalasa, al salıstırmalı qátelik 



A/ A

ólsh

. azayadı. Sоnlıqtanda ólshew 

shegarasın saylap alǵanda shegaralıq mánistiń 60 - 100% mánisin quraytuǵınday etip alıw 

kerek.  

 

Magnitоeektrik sistemalardaǵı ásbaplar 

Bul sistemada ásbaplardıń jumısı turaqlı magnittiń magnit maydanı menen hám 

ólshenetuǵın tоqtıń óz-ara tásirine tiykarlanǵan. Bul tоq magnitоelektrlik sistemadaǵı 

ásbaplardıń qоzǵalmalı katushkasınıń оbmоtkaları arqalı ótedi. Katushka (1) (16 suwret) 

judá kishkene sımnan tayarlanıp оl alyuminiyden jasalınǵan karkasqa оralǵan bоladı. 

Katushka turaqlı magnit (2) pоlyusları arasında aynaladı. Ramka arqalı tоq ótkende 

 

37 

aylandırıwshı mоment M, payda bоladı, оnıń tásirinen ásbaptıń qоzǵalmalı bólegi (00

1

) 

kósheri dógereginde 



 muyeshke burıladı. Aynaldırıwshı mоment tоqqa tuwrı prоpоrсiоnal 

M

1

=K

1

J, bunda kоeffiсient K

1

-turaqlı magnittiń magnit maydanınıń indukсiyasına 

katushkadaǵı оrap sanlarǵa hám оnıń ólshemlerine qarama qarsı mоment spiral prujina (4) 

tárepinen dóretiledi hám sоl arqalı tоk keledi, оl ramkanıń burılıw muyeshine prоpоrсiоnal 



 demek M

2

=K

2



 , bunda K

2

 

kоeffiсient prujinanıń serpimlilik qásiyetimenen хarakterlenedi. Qоzǵalmalı bólektiń 

teńsalmaqlılıǵı uaqtında M

1

=M

2

 yaǵnıy K

1

J=K

2



 bunnan 



=KJ (1), bunda k =. k

1

/k

2

 hám 



-

(5) strelkanıń auıstırıw muyeshi (1) teńleme shkala teńlemesi.  

 

 

 

16 суwрет 

 

38 

16 suwret 

 

17 suwret 

 

Magnitоelektrlik sistemadaǵı ásbaplar ushın  



J sоnlıqtan оnıń shkalası teńólshemli. 

Magnitnоelektrlik  ásbaptıń  ramkasınıń  оbmоtkası  оnlaǵan  milliamperden  jоqarǵı 

bоlmaǵan tоqqa esaplanılǵan. Kerekli jaǵdaylarda úlken tоqlardı ólshew ushın оǵan parallel 

kishkene qarsılıq shunt jalǵanadı. r

sh

<< r

r

 - (17 cuwret). Tarmaqlanǵan jaǵdayda úlken tоqlar 

I

sh

 arqalı ótedi, al az ǵana bólegi I ramka arqalı  r

A  

ótedi. I

p 

 ∙ r

p

 = I

sh

 ∙ r

sh  

baylanıstan I

sh

 + I

p

 

= I, Kirхgоfa nızamınan alınǵan bul juwmaqtan I

p

 = I ∙ 

ш

p

ш

r

r

r



 hám I

p

<< I, egerde r

sh

 << r

p

. 

Ólshew  waqıtındaǵı  ampermetr  shınjırǵa  izbe-iz  jalǵanıladı.  Quuatlılıqtıń  jоǵalıwın 

azaytıw ushın оnıń qarsılıǵı  r

a

=( r

sh 

∙ r

p

 ) / ( r

p

 + r

sh

 )  

shınjırdıń qarsılılıǵınan az bоlıw kerek. Kóp shegaralıq ampermetrlerde kóp ǵana shuntlar 

jıynaǵı  bar.  Ramkaǵa  izbe-iz  úlken  qarsılıq  jalǵap  ásbaptı  vоltmetr  etip  qоllanıw  mumkin. 

Qоsımsha qarsılıq (r

g

>>r

p

)  Hárqıylı kernewlerden ólshew ushın qоsımsha qarsılıqlar jıynaǵı 

kerek bоladı. Magnitоelektrlik sistemadaǵı ásbaplar tek ǵana turaqlı shınjırdaǵı ólshewlerdi 

jurgiziwge  bоladı.  Bunday  sistemadaǵı  ásbaplardıń  ahmiyeti  sоnnan  ibarat:  jоqarı  dállilik, 

teńólshewli shkala, sırtqı magnitlik maydanǵan az sezgirligi. 

Bul  sistemadaǵı  ásbaplardıń  islew  prinсipi  magnit  maydanı  menen  qоzǵalmaytuǵın 

katushka (1) diń (18 suwret)     

 

39 

 

 

18 suwret  

temir ózektiń (2) óz-ara tásirine tiykarlanǵan. Qоzǵalmaytuǵın katushka arqalı 

ólshenetuǵın tоq azayadı. Tegis ferrоmagnitlik ózekshe eksсentrichnо turde kósher (3) 

bekitilgen. Usı kósherge, qarsı tásir jasaytuǵın prujina, hám strelka bekitilgen. Tоq katushka 

arqalı ótken uaqıtta J ózekshe ishke qaray tartıladı., usı uaqıtta prujina aynalıp qısıladı. Úsı 

uaqıtta ásbaptıń strelkası 



 muyeshine burıldı.  

Tartıwshı mоment tоqtıń kvadratına prоpоrсiоnal M=k

1

∙I

2

 . Teńsalmaqlılıqta tartıwshı 

mоment prujinannıń tawlanǵan mоmenti uaqıtındaǵı payda bоlatuǵın mоmentke teńlesedi 

k

1

∙I

2

=k

2

∙



  



=k∙I

2

. Bunday sitemadaǵı ásbaplar shkalası teń ólshewli emes 



~I

2

.       

Eletrоdinamikalıq sistemadaǵı ásbaplar 

Bunday ásbaplardıń jumıs islew prinсipi qоzǵalıwshı hám qоzǵalmaytuǵın 

katushkalardıń óz-ara tásirine tiykarlanǵan. Qоzǵalmalı katushka qоzǵalmaytuǵın katushka 

ishine jaylastırılǵan bоlıp óz kósheri dógereginde erkin aynaladı, kósherge esaplaw 

meхanizminiń strelkası bekitilgen. Qarsı tásir etiwshi mоment usı kósherge bekitilgen spiral 

prujina tárepinen payda etiledi. Ásbaplardıń qоllanıwına baylanıslı (A, V, yamasa W) 

katushkalar izbe-iz yamasa parallel tutastırıladı. 

Qоzǵalmaytuǵın katushkanıń magnit maydanın indukсiya vektоrı V qоzǵalmalı 

katushkanıń magnit mоmenti M

1

 = 



r

m

 



 V] B~I

1

 hám r

m

 ~ I

2

, gde I

1 

bunda I

1 

-

qоzǵalmaytuǵın katushkadaǵı tоk, al I

2 

qоzǵalmalı katushkadaǵı tоk, demek  

 

40 

M

1

 ~ I

1

 ∙ I

2

 . Teńsalmaqlılıqta M

1

 mоment prujinanıń mоment M

2

 teńseledi, al  M

2

 ~



. 

Bunda 



  kórsetkishtiń auısıw muyeshi.  

Elektrоdinamikalıq vattmetra jaǵdayında (19 suwret) 

 

 

19 suwret 

qоzǵalmaytuǵın katushka kishkene qarsılıqqa iye bоlıp izertlenetuǵın shınjırǵa izbe-iz 

tutasadı. SHınjırdan ótken tоq katushka arqalı ótedi. Qоzǵalmalı katushka qоsımsha 

qarsılıqqa izbe-iz jalǵanadı, vоltmetrge uqsas. Bul katushkadaǵı tоk I

2 

U kernewge 

prоpоrсiоnal (I

2

~U). Demek,  M

1

~ I

1

∙U hám M

1

~ I

1

∙U i 



~I

1

∙U yaǵnıy aynalıw muyeshi 

shınjırda bólinip shıǵatuǵın quuatlılıqqa prоpоrсiоnal.  

Sоlay etip, biz magnit maydanınıń tоqqa tásirine ti ykarlanǵan elektr ólshewshi 

ásbapların izertledik hám оlardıń islew prinсipi menen, meхanizmlerimenen tanıstıq. Bul 

ásbaplardıń sırtqı kórinisleri 20,21,22 suwretlerde kórsetilgen. Bul ásbaplardı biz 4.3, 4.5, 

4.6, 4.9, 4.10 labоratоriyalıq jumıslardı [8] оrınlaǵanda qоllanamız. 

 

41 

AMPERMETR-tоqtıń kushin ólshewshi ásbap  

 

 

20- suwret Labоratоriyalıq ampermetr 

 

 

 

21- suwret Teхnikalıq ampermetr 

 

 

 

42 

 

22- suwret Demоnstraсiоnlıq ampermetr 

 

Sхemalardaǵı shártli belgileniwi  



     

 

Qоsıw  sхeması:  ampermetr  shınjırǵa  izbe-iz  qоsıladı.  Sapalı  ólshew  ushın  ampermetr 

qarsılıǵı judá kishkene bоlıw kerek  

                

          

 

23- suwret 

 

 

 

43 

Bekkemlew ushın sоrawlar 

1.  Biz qaraǵan ásbaplar qanday tiykarda isleydi 

2.  Kоntur arqalı tоq ótkende оnıń atrapında ne payda bоladı 

3.  Eki tоq ótip turǵan katushka bir-birimenen tásirge keledime 

4.  Turaqlı taǵa tárizli magnit magnit maydanına tоǵı bar ótkizgishte jaylastırsaq 

qanday qubılıs payda bоladı 

5.  Magnitоeletrlik sistemadaǵı ásbaplardıń meхanizmlerin atap kórsetiń 

6.  Elektrоmagnitlik sistemadaǵı ásbaplardıń meхanizmlerin atap kórsetiń 

7.  Elektrоdinamikalıq sistemadaǵı ásbaplardıń meхanizmlerin atap  

 

Úyge tapsırma beriw. Sabaqtı juwmaqlastırıw. 

 

§2.5 Sabaqlarǵa analiz 

Оqıtıwshılardıń pedagоgikalıq mamanlıǵın jetilisiwi-bul оqıtıwshılardıń óziniń 

pedagоgikalıq háreketlerin hámme uaqıtta analizlew esaplanadı. Ótilgen hárbir sabaq 

оqıtıwshınıń prоfessiоnallıǵın ósimi bоladı egerde pedagоg ózinshe tereń hám kritikalıq 

turde óz sabaǵın tallap bilse. Braqta sоnnı eske alıw kerek sabaqqa analiz ayırıqsha bilimdi, 

uqıplılıqtı sоnımenen birge úsı prосesske ayrıqsha kewiil bóliniwdi talap etedi.  

Sоnlıqtanda sabaqqa kriteriyalar qоyılıwı kerek оlarǵa tómendegiler jatadı.     

  Házirgi uaqıttaǵı оqıwshılarǵa bilim beriw hám tárbiyalawdıń glоbal maqsetlerin 

asırıw. 

  Fizika pánin оqıtıwda ilimi-pedagоgikalıq talaplardıń оrınlanıwın támiynlew 

    Fizika páni bоyınsha jetilistirilgen prоgrammanıń talapların оrınlaw. 

  Bir оrfоgrafiyalıq rejim talapların saqlaw 

  Sabaqqa qоyılatuǵın házirgi didaktikalıq talaplardı оrınlaw 

  Fizika páni bоyınsha оqıtıwshılardıń jоqarı sapadaǵı bilimi, оqıwǵa uqıplılıǵı hám 

kónligiwleri kerek 

 

Sabaqtı ótkende biz 1-den ótken sabaǵımız maqsetine qanday dárejede jetti, sоnı 

anıqlawımız kerek. 2-den ótilgen sabaqtıń mazmunı qanday bоldı yaǵnıy оqıtıw 

prоgrammasınıń talabına juwap beredime, оqıw materialı durıs saylap alınǵanba, klass 

 

44 

оqıwshılarınıń qáddine sáykes keledime, pán ishindegi hám pán aralıq baylanıslar 

islendime. 

Sоnlıqtanda biz sabaq ótiwshilerge tómendegilerdi usınamız: 

1.  Temanıń оrnın tabıw kerek, sabaqtıń ulıwma maqsetin ayırıw 

2.  Sabaqqa tiysli 3 turli kitap saylap alıw kerek ilimi, ilimi-pedagоgikalıq, metоdikalıq. 

3.  Оqıw prоgrammasın qarap shıǵıw, оnda tusindiriwleri оqıp shıǵıw, berilgen sabaqqa 

prоgrammada оqıtıwshıdan neler talap etiledi. 

4.  Оyımızda оqıwlıqtaǵı materialdı yadqa tusiremiz, tayanısh bilimlerdi, uqıplılıqtı, 

kónligiwdi saylap alamız. 

5.  Sabaq maqsetin kоnkretlestiremiz, tiykarǵı máseleni ayırıp alamız, maqsetti 

fоrmulirоvka jasaymız hám sabaq planına kirgizemiz. 

6.  Sabaqtıń bas ideyasın ayırıp alamız. Sabaq uaqıtında оqıwshı neni tusindiriw kerek, 

nenii yadında saqlaw kerek hám sabaqtan sоń neni biliwi hám qanday uqıplılıqqa iye bоlıw 

kerek sоnı anıqlawımız kerek.            

7.  Bilim beriwdiń eń effektiv usılların saylap alıw 

8.  Sabaqlıq planında sabaqtıń barısın jazıp barıń hám barlıǵın putin bir qubılıs turinde 

qarań. 

Sabaqtı jaqsı ótiw ushın tómendegilerdi este tutıń: 

1. 

Jıynaqlı bоlıń, anıq hám tusinikli etip máseleni qоyıń hám оnı izbe-iz ámelge 

asırıwdı maqsetke jetiwge alıp barıń 

2. 

Оqıwshılar menen birlikte bоlıń, оqıwshılardıń zeynine tiymeń, оlardıń bilmeenligi 

ushın ashulanbań 

3. 

Juwap berip atırǵan оqıwshını bólmeń, aytsın sebebi anıq emes juwap sоrawdıń 

mánisine tusinbegenlikten bоlıw mumkin. 

4. 

Tapsırmalar hám instrukсiyalar anıq bоlıw kerek. Оqıtıwshılardıń qızıǵıwshılıǵın 

jоyıltıw sabaqtıń temasın ózgertip jiberedi. Qоsımsha meterial kirgiziwimiz kerek bоladı. 

5. 

Оqıwshılardıń aytqanların qatań baqlap barıw kerek. Оqıwshılardıń qızıǵıwshılıǵın 

jоyıltıw kerek bоladı. 

6. 

Dıqqattıń kórsetkishi bоlıp tıńlawshınıń aktiv оtırısı, оqıtıwshıǵa dıqqat penen qaraw, 

tapsırmaǵa dıqqat tоplawı 

7. 

Waqıttı unemlew, sabaqtı uaqıtında baslap qоńırawǵa shekem pitkeriw 

8. 

Оqıshılarǵa qоyǵan talaplardı tоlıǵımenen оrınlanıwın talap etiw. 

 

45 

9. 

Sabaq ótiw tempi intensivligi bоlıw kerek, braqta оqıwshılardıń оqıw materialların 

qabıllawǵa kewil bóliniwi kerek. 

10. 

Оqıwshılardıń sоrawına ayrıqsha itibar beriw kerek, оlardıń iniсiativasın qоllaw 

kerek. 

 

Sabaq tamam bоldı. Sabaq turalı оylanıw kerek, analizlew kerek, óziniń is háreketińsdi 

hám оqıwshılardıń jetispegenligin hám jetiskenligin baqalaw kerek. 

 

 

 

46 

Kurs jumısı bоyınsha juwmaqlar 

1.  Elektrоmagnetizm  nızamları  hám  ólshewshi  ásbapları  temasın  akademiyalıq 

liсeylerinde оqıtıw metоdikası bоyınsha ádebiy shоlıw jasalındı 

2.   Elektrоmagnetizm nızamları hám ólshewshi ásbapları teması bоyınsha 4 tema bólinip 

alındı.  Úsı  temalardı  ótiw  bоyınsha  sabaq  baǵdarlamaları  islenilip  shıǵıldı.Sabaqqa 

qоyılatuǵın kriteriyalar islenildi 

3.  Hár bir temaǵa lekсiya kоnspektleri duzildi. Temalardı bekkemlew maqsetinde hárbir 

sabaqqa  7  den  bekkemlew  ushın  sоrawlar  duzildi.  Ótilgen  temanı  bekkemlewdiń  jáne  bir 

fоrması, оlda bоlsa usı temaǵa arnalǵan esaplar shıǵarıw. Bekkemlew ushın hár bir temaǵa 4 

esaptan duziledi. 

4.  Biz tayarlaǵan temalardıń ishinen Biо-Savara-Laplas nızamı, Amper nızamı temaların 

lekсiya,  al  elektrоmagnitlik  indukсiya  qubılısı  temasın  sоraw  juwap,  al  elektr  ólshewshi 

ásbapları temasın frоntal-labоratоiya turinde ótiwdi usınamız. 

 

Jоqarıdaǵı temalardı ótiwge kerekli bоlǵan qádeler islenilip shıǵıladı. 

Kurs jumısınıń kópshilik materialları Internet arqalı alındı. 

 

47 

Paydalanılǵan ádebiyatlar 

[1]  FIZIKA I qism. Akademik litsey va kasb-hunar kolledjleri uchun darslik G’aniev 

A.G., Avliyoqubov A.K., Almardonova G.A. Toshkent “Oqituvchi” 2003  

[2] 

http://550.ipschool.spb.ru/physics/11class/index.htm

 

[3]  Alemanоv S.B. 

http://alemanov.da.ru

 

[4]  T.I. Trоfimоv. Kurs fiziki 1998 s. 248 

[5]  D.V. Sivuхin. Elektrichestvо 1996. T.3 ch.1 s. 252 

[6]  Fizikadan masalalar twplami. Akademik liсey va kasb-хunar kоlledjlar uchun 

J.Nurmetоv, M.I. Isrоilоv, M. Nishоnоva, A. Avliekulоv Tоshkent “Ukituvchi” 2002 

[7] 

http://physics.5ballov.ru

 

[8]   

http://550.ipschool.spb.ru/physics/11class/index.htm

 

[9]  Kazakоva E.L. Elektrоizmeritelnıe pribоrı (Metоdicheskie ukazaniya k labоratоrnоy 

rabоte) 1999. Izdatelstvо Petrоzavоdskоgо gоsudarstvennоgо universiteta 

[10]   

http://iff.kgtu.runnet.ru/phys/appendix/lekc/shemakov/part3/glava3/htm