Bilimlendiriw sıpatına baylanıslı nızamlar, baǵdarlamalar, xalıqaralıq shólkemler hám húkimet qararları. Birlesken Milletler Shólkeminiń 2015-jıl 25-sentyabrdegi 70-Bas assambleyasında qabıllanǵan «Tınısh rawajlanıw maqsetleri»

1-Tema: Bilimlendiriw sıpatı monıtoringiniń normativ-huquqıy tiykarları
1.Bilimlendiriw sıpatına baylanıslı nızamlar, baǵdarlamalar, xalıqaralıq shólkemler hám húkimet qararları.
1.Birlesken Milletler Shólkeminiń 2015-jıl 25-sentyabrdegi 70-Bas assambleyasında qabıllanǵan «Tınısh rawajlanıw maqsetleri», Ózbekstan Respublikası Ministrler Kabinetiniń 2016-jıl 15-fevraldaǵı «2016-2030-jıllarǵa mólsherlengen Tınısh rawajlanıw maqsetlerin Ózbekstan Respublikasında ámelge asırıw haqqında»ǵı qararı.
Global mashqalalar hám qáwiplerge juwap esabında BMSh basshılıǵında mámleketler 2030-jılǵa shekem mólsherlengen hám dúnyanı túpten ózgertiwge shekem turaqlı rawajlanıw baǵdarlamasın qabıl etti. Baǵdarlamada adalat bolatuǵın, insan huqıqları hám teńlik támiyinlenip hámmeni qamtıp alınatuǵın dúnyanı payda etiw kózde tutılǵan. Usı baǵdarlama orayında turaqlı rawajlanıwdıń 3 principi – ekonomikalıq ósiw, sociallıq rawajlanıw hám átirap ortalıqtı qorǵawın baylanıstırıwshı hám hámmeni, ayrıqsha hayallar, balalar hám jaslardıń parawanlıǵın támiyinlewge qaratılǵan 17 Turaqlı Rawajlanıw maqsetleri hám olarǵa biriktirilgen 169 wazıypa turadı. Bul baǵdarlamada turaqlı rawajlanıwdıń ajralmas bólimi bolǵan insan huqıqları hám onıń erkinligin támiyinlewge qaratılǵan. 2016-jılda BMShnıń Ózsbekstandaǵı sisteması 2016-2020-jıllarǵa mólsherlengen YuNDAFdıń keyingi basqıshı sheńberinde ekonomikalıq turaqlılıq, sociallıq qorǵaw, densawlıqtı saqlaw, bilimlendiriw, átirap-ortalıqtı qorǵaw hám nátiyjeli basqarıw tarawlarında 2 jıllıq rejelerdi ámelge asırıwǵa kiristi. Ózbekstan húkimeti menen birgelikte islep shıǵılǵan YuNDAF baǵdarlaması BMSh menen úzliksiz baylanıslı bolıp, onda mámleket rawajlanıwındaǵı úlken wazıypalar kórsetilgen.
Ózbekstan Respublikası Ministrler Kábinetiniń 2016-jılı 15-fevraldaǵi 2016-2030-jıllarǵa mólsherlengen Tınısh rawajlanıw maqsetlerin Ózbekstan Respublikasında ámelge asırıw haqqında biyligi qabıl etildi. Qabıl etilgen biylikge muwapıq «Sociallıq qorǵaw» isshi toparı shólkemlestirildi. Isshi topar global Turaqlı rawajlanıw baǵdarlamaları tiykarında milliy turaqlı rawajlanıw maqsetleri, ekonomikalıq rawajlanıw hámde tınıshlıq tarawında wazıypalardı islep shıǵıwı lazım. Biylikge muwapıq Ózbekstan Respublikasında 2016-2030-jılları ekonomika tarawın rawajlandırıw hám turaqlılıqtı támiyinlew, sonday-aq sociallıq qorǵawdı kúsheytiw esaplanadı.
2.Ózbekstan Respublikası «Bilimlendiriw haqqında»ǵı nızamı.
Jámiyet tárepinen belgilengen tárbiyanıń maqseti hám wazıypaları, jas áwladtı turmısqa hám miynetke tayarlaw mashqalaları arnawlı oqıw-tárbiya mákemelerin dúziwdi talap etedi. Jámiyettegi social-ekonomikalıq qatnasıqlar, óndiristiń rawajlanıwı túrli-túrli oqıw-tárbiya orınlarınıń payda bolıwına hám olardıń tarmaqlarınıń tez pát penen kóbeyip barıwına sebep boladı. Ózbekstan Respublikası «Bilimlendiriw haqqında»ǵı Nızam 2020 – jıldıń 23-sentyabrde jańa baspadan qabıl etildi. Bul Nızamnıń ulıwma mazmunı 11 bap, 75 statiyadan ibarat.
Birinshi bap «Ulıwma qaǵıydalar» dep atalıp ol óz ishine bes statiyanı qamtıydı. Onıń 1-5-statiyalarında usı Nızamnıń qabıl etiliwindegi maqset, túsinikler, tiykarǵi principleri, bilim alıw huqıqı haqqındaǵı óz kórinislerin tabadı.
Ekinshi bap «Bilimlendiriw sisteması, túrleri hám forması» dep ataladı. Bul bapta bilimlendiriw sisteması, oqıtıw túrleri, oqıtıw formaları, mámleketlik tálim standartları, oqıw reje hám oqıw dástúrleri haqqında tártipleri belgilep kórsetilgen.
Úshinshi bap «Bilimlendiriw sistemasın basqarıw» dep ataladı, bul bapta bilimlendiriwdi basqarıwda Ministrler Kabinetiniń wákillikleri, Ózbekstan Respublikasin Ministrler Kabinetiniń janındaǵı Bilim sıpatın qadaǵalaw mámleketlik inspekciyanıń wákillikleri, Ministrler Kabineti janındaǵı Prezident, dóretiwshilik hám qánigelestirilgen mekteplerdi rawajlandırıw wákillikleri, basqada mákemeleri yaǵnıy, Mektepge shekemgi bilimlendiriw, Xalıq bilimlendiriw hám Joqarı hám orta arnawlı bilimlendiriw ministrlikleri bilimlendiriw tarawındaǵı wákillikli organlar esaplanadı.
Tórtinshi bap «Bilimlendiriw iskerligin shólkemlestiriw hám onıń qadaǵalawın ámelge asırıw» dep atalıp, bunda Bilimlendiriw mákemeleriniń huqıqıy mártebesi, bul mákemelerdi shólkemlestiriw, qayta dúziy, mámleketlikemes bilimlendiriw mákemelerin shólkemlestiriw tártibi, bilimlendiriw mákemeleriniń ustavı, oqıtıw tili, mámleketlik tálim standartları hám talapları, bilimlendiriw procesine oqıw rejeleri hám oqıw baǵdarlamaların engiziw, bilimlendiriw tarawındaǵı eksperimental hám innovacion iskerlik, ashıqlıq hám shaffoflik, oqıwǵa qabıl etiw, oqıwǵa maqsetli qabıl etiw, bilimlendiriw mákemeleriniń reytingi, monitoring jumısları, bul tarawdaǵı mámleketlik qadaǵalawı haqqındaǵı máselelerin óz ishine aladı.
Besinshi bap «Bilimlendiriw mákemeleri pedagog xızmetkerleriniń huqıqıy mártebesi» dep atalıp, pedagogikalıq iskerlik penen shuǵıllanıw huqıqı, pedagog xızmetkerlerdiń mártebesi hám olar iskerliginiń kepillikleri, pedagog xızmetkerleriniń májbúriyatları tártibi óz kórinisin tapqan.
Altınshı bap, «Bilim alıwshılardıń, olar ata-anasınıń hámde basqa nızamlı wákilleriniń huqıq hám májbúriyatları» dep atalıp, bilim alıwshılardıń huqıqları, májbúriyatları, oqıwshılardıń kiyim-basına qoyılatuǵın talapları, er jetpegen bilim alıwshılar ata-anasınıń hámde basqa nızamlı wákilleriniń huqıq hám májbúriyatlarınıń tártibi belgilep kórsetilgen.
Jetinshi bap, «Tálim-tárbiya procesi qatnasıwshıların sociallıq qorǵaw» dep atalıp, bilim alıwshılardı sociallıq qorǵaw, bilimlendiriw mákemeleriniń xızmetkerlerin sociallıq qorǵaw, jetim balalardı hám ata-anasınıń yáki basqa nızamlı wákilleriniń qaramaǵınan ayrılǵan balalardı oqıtıw hám olardı tolıq támiynatı, fizikalıq, aqlıy, ruwxıy kemshilikleri bolǵan balalardı oqıtıw hámde tárbiyalaw, Sociallıq reabilitaciyaǵa mútáj bolǵan balalardı oqıtıw hám tárbiyalaw belgilengen.
Segizinshi bap, «Mámleketlikemes bilimlendiriw mákemeleri iskerligin licenziyalaw, bilimlendiriw mákemelerin attestaciyadan hám mámleketlik akkreditaciyadan ótkeriw. Shet mámleketlerden alınǵan bilim haqqındaǵı hújjetin tán alıw, bilim tarawındaǵı hújjetlerge apostil qoyıw» dep atalıp, mámleketlikemes bilimlendiriw mákemeleriniń iskerligin licenziyalaw, attestaciya hám akkreditaciyadan ótkeriw, bilimlendiriw mákemeleriniń iskerligin ishki hám sirtqı bahalawdan ótkeriw, Shet mámlekette alınǵan bilim haqqındaǵı hújjetti tán alıw, bilimlendiriw tarawındaǵı rásmiy hújjetlerge apostil qoyıw tártiplerin óz ishine alǵan.
Toǵızınshı bap, «Bilimlendiriwdi qarjılandırıw hám mámleket tárepinen qollap-quwatlaw» dep atalıp, bul bapta bilimlendiriw mákemelerin qarjılandırıw, bilimlendiriwdi rawajlandırıwshı fondları, bul tarawdaǵı mámleket-jeke sheriklik, investiciyalardı qamtıw hám bilimlendiriw mákemeleriniń mal-múlki haqqındaǵı tártipleri belgilengen.
Onınshı bap, «Bilimlendiriw tarawındaǵı xalıq aralıq baylanıslar» dep atalıp, bunda bilimlendiriw mákemeleriniń xalıq aralıq baylanıslar, shet elde bilim alıw máselelerdi óz ishine alǵan.
Onbirinshi bap, «Juwmaqlawshı qaǵıydalar» sońǵı bapta konpliktlerdi sheshiw, bilimlendiriw haqqındaǵı nızam hújjetlerin buzǵanlıq ushın juwapkerlik, bilimlendiriw haqqındaǵı qabıl etiletuǵın normativ-hújjetlerdi usı nızamǵa muwapıqlastırıw kerekligi belgilengen. Sonday-aq, bul nızamnıń mazmun-mánisin túsindiriw ilajların ámelge asırıw zárúrligi atap ótilgen.
Ilim hám islep shıǵarıwdıń integraciyası hámde óz-ara sherikligi máselesin izertlew shet el alımları tárepinen úyrenilip kelinbekte. Biraq olar izertlewleri menen tanısıw usı máselege túrli jantasıw hám qaraslar bar ekenligin kórsetedi. Máteriallıq ónimnen parıqlı ráwishte joqarı bilim nátiyjeligin asırıw procesi hám onıń sıpatın anıqlaw júda kóp ózine tán ózgesheliklerge iye.
Oqıtıw xızmetleri ónimlerin tayarlaw hám onıń sıpatın asırıw máselelerin izertlegen shet ellik alımlar tiykarınan temaǵa sociallıq hám pedagogikalıq kóz-qarastan jantasadı. Innovacion korporativ sheriklik hám onıń oqıtıw sıpatı hámde miynet bazarı talabına maslasıwshań kadr tayarlawdaǵı róli hám onıń nátiyjeligin asırıwda ekonomikalıq-huqıqıy mexanizmlerinen paydalanıw máseleleri úyrenilmegen (5).
3.Ózbekstan Respublikası Prezidenti Sh.M.Mirziyoyevtıń 2017-jıl 7-fevraldaǵı «Ózbekstan Respublikasın rawajlandırıw boyınsha Háreketler strategiyası haqqında»ǵı PF-4947-sanlı pármanı Mámleketimiz ǵárezsizlik jıllarında ámelge asırılǵan keń kólemli reformalar milliy mámleketshilik hám suverenitetin bekkemlew, qáwipsizlik hám huqıq-tártipti, mámleketimiz shegaraları qáwipsizligin, jámiyette nızam ústinligin, insan huqıq hám erkinliklerin, milletlerara tatıwlıq hám diniy bawırkeńlik ortalıǵın támiyinlew ushın zárúr fundament boldı, xalqımızdıń múnásip turmıs keshiriwi ushın zárúr shárt-sharayatlar jaratıldı. Ózbekstan Respublikası Prezidenti Sh.M.Mirziyoyev 2017-jılı 7-fevralda «2017–202–jıllarda Ózbekstan Respublikasın rawajlandırıwdıń bes baslı baǵdarı boyınsha Háreketler Strategiyası» PF-4947-sanlı pármanı qabıl etildi. Háreketler Strategiyası tómendegi bes baǵdardan ibarat.
1.Mámleket hám jámiyet qurılısı sistemasın jetilistiriw;
Bunda Demokratik reformalardı tereńlestiriw hám mámleketti modernizaciya etiwde Oliy Majlis, siyasıy partiyalardıń rólin jánede kúsheyttiriw, Mámleket basqarıw sistemasın reforma etiw, Jámáátshilik basqarıw sistemasın jetilistiriw.
2.Nızam ústinligin támiyinlew hám sud-huquq sistemasın jánede reforma etiw;
Sud hákimiyatınıń ǵárezsizligin támiyinlew, sudtıń abroyın asırıw, sud sistemasın demokratlastırıw hám jetilistiriw, Puqaralardıń huqıq hám erkinliklerin isenimli qorǵaw kepilliklerin támiyinlew, hákimshilik, jınayatshılıq, puqaralıq hám xojalıq nızamshılıǵın jetilistiriw.
3. Ekonomikanı rawajlandırıw hám liberallastırıw;
Makroekonomikalıq turaqlılıqtı jánede bekkemlew hám joqarı ekonomikalıq ósiw tezligin saqlap qalıw, Quramlıq ózgerislerdi tereńlestiriw, milliy ekonomikanıń jetekshi tarmaqların modernizaciya hám diversifikaciya etiw esabına onıń básekilikti asırıw.
4. Sociallıq tarawdı rawajlandırıw;
Xalıqtıń bántligi hám real dáramatların izbe-iz asırıw, Xalıqtı sociallıq qorǵaw hám densawlıqtı saqlaw sistemasın jetilistiriw, hayal-qızlardıń sociallıq-siyasıy belsendiligin asırıw, bilimlendiriw hám ilim tarawın rawajlandırıw.
5. Qáwipsizlik, milletlerara tatıwlıq hám diniy bawırkeńlikti támiyinlew hámde tereń oylanǵan, óz-ara mápleri hám ámeliy sırtqı siyasat;
Qáwipsizlik, milletlerara tatıwlıq hám diniy bawırkeńlikti támiyinlew, tereń oylanǵan, óz-ara mápler hám ámeliy sırtqı siyasat.
Háreketler Strategiyasınıń tórtinshi baǵdar Sociallıq rawajlandırıw bunda ayrıqsha toqtalıp ótilgen másele Bilimlendiriw hám ilimdi rawajlandırıw. Úzliksiz bilimlendiriw sistemasın jánede jetilistiriw, sıpatlı bilimlendiriw xızmetleri imkániyatların asırıw, miynet bazarın zamanagóy zárúrliklerine tán joqarı tájiriybeli kadrlar tayarlaw siyasatın dawam ettiriw. Bilimlendiriw mekemelerin qurıw, rekonstrukciya etiw hám kapital ońlaw, olardı zamanagóy oqıw hám laboratoriya ásbapları, kompyuter texnikası hám oqıw-metodikalıq qollanbalar menen támiyinlew arqalı olardıń máteriallıq-texnikalıq bazasın bekkemlew esabınan maqsetli is-ilajlar kóriw. Mektepge shekemgi bilimlendiriw mákemeleri tarmaǵın keńeyttiriw hám usı oqıw orınlarında balalardıń hár tárepleme intelektual, estetikalıq hám fizikalıq rawajlanıwı ushın shárt-shárayatlardı túpten jaqsılaw, balalardı mektepge shekemgi bilimlendiriwge qamtıp alınıwın asırıw hám paydalanıw imkániyatların támiyinlew, pedagog hám qániygelerdiń tájiriybe dárejesin joqarılatıw. Ulıwma orta bilimlendiriw sıpatın túpten asırıw, shet tiller, informatika hámde matematika, fizika, ximiya, biologiya sıyaqlı zárúr hám talap joqarı pánlerdi tereńlestirilgen tárizde úyreniw. Bilimlendiriw hám oqıtıw sıpatın bahalawdıń standartların engiziw tiykarǵı joqarı oqıw orınları iskerligin sıpatı hámde nátiyjeligin asırıw, joqarı oqıw orınlarına qabıl kvotaların basqıshpa-basqısh kóbeytiw. Ilim-izertlew hám innovaciya iskerligin xoshametlew, ilmiy hám innovaciya jetiskenliklerin ámeliyatqa engiziwdiń nátiyjeli mexanizmlerin jaratıw, joqarı oqıw orınları hám ilim-izertlew institutları janında qániygelestirilgen ilimiy-eksperimental laboratoriyalar, joqarı texnologiya orayları hám texnoparklerdi shólkemlestiriw.
4. Ózbekstan Respublikası Ministrler Kabinetiniń 2017-jıl 18-iyuldegi «Ózbekstan Respublikası Ministrler Kabineti janında Bilimlendiriw sıpatın qadaǵalaw mámleketlik inspekciyasın dúziw haqqında»ǵı 515-sanlı qararı.
Ózbekstan Respublikası Ministrler Kabinetiniń 2017-jılı 18-iyulde «Ministrler Kabinetiniń janında Bilimlendiriw sıpatın qadaǵalaw mámleketlik inspekciyasın shólkemlestiriw haqqında»ǵı 515-sanlı qararı qabıl etildi. Ózbekstan Respublikasınıń «Bilimlendiriw haqqında»ǵı nızamı hámde Ózbekstan Respublikası Prezidentiniń 2017-jılı 20-apreldegi «Joqarı bilimlendiriw sistemasın jánede rawajlandırıw is-ilajları haqqında»ǵı PQ-2909-sanlı qararı talapları tiykarǵı bilimlendiriwi sıpatın sociallıq-ekonomikalıq tarawlarda alıp barılıp atırǵan reformalar talaplarına muwapıq joqarı dárejege kóteriw, sonday-aq úzliksiz bilimlendiriw sistemasında oqıtıw sıpatın qadaǵalawdı jánede jetilistiriw, kadrlar tayarlaw sıpatı hám oqıw procesi nátiyjeliliginiń halıs bahalawdı qadaǵalaw tarawında mámleket siyasatın ámelge asırıw maqsetinde qarar qabıl etildi.
Qararǵa muwapıq tómendegiler Mámleketlik inspekciyasınıń tiykarǵı wazıypaları etip belgilendi:
- bilimlendiriw sistemasında oqıw-tárbiya processleri, professor-oqıtıwshılar quramı, kadrlar tayarlaw hám olardıń qániygeligin arttırıw sıpatın qadaǵalaw, pedagog kadrlarǵa qániyge dárejelerin beriw boyınsha mámleket siyasatın ámelge asırıw;
- mákeme boysınıwshılıǵı hám shólkemlestiriwshilik huquqıy formalarınan qaramastan mámleketlik bilimlendiriw mákemeleri hám mámleketlikemes bilimlendiriw mákemelerin attestaciya hám mámleket akkreditaciyadan ótkeriw;
- oqıwshılar, studentler hám tıńlawshılar bilimleriniń Ózbekstan Respublikasınıń mámleketlik tálim standartları, mámleket talapları hám qániyge talaplarına muwapıqlıǵın analiz etiw, bilimlendiriw mákemeleriniń reytingin anıqlaw;
- Mámleketlikemes bilimlendiriw mákemelerine licenziyalar beriw;
- Shet el mámleketlerinde berilgen bilim alǵanlıǵı haqqındaǵı hújjetlerin tán alıwdı shólkemlestiriw;
- Respublika aymaǵında shet el bilimlendiriw mákemeleriniń oqıtıw iskerligin júritiw huquqına ruxsatnamalar beriw ushın berilgen hújjetlerdi ekspertizadan ótkeriw;
- Bilimlendiriw hám ilim tarawı shólkemleri tárepinen rásmiy hújjetlerine apostil qoyıw;
- Ózbekstan Respublikası bilimlendiriw mákemeleri reytingin dúziw hám rásmiy járiyalaw;
- oqıwshılardıń bilim dárejesin bahalaw boyınsha xalqara baǵdarlamalar hám izertlewlerde Ózbekstan Respublikasınıń qatnasıwın támiyinlew;
- dúnyanıń jetekshi reyting shólkemleri menen baylanıs etiw hám milliy joqarı bilimlendiriw mákemeleriniń usı reytinglerge kiritiwge hár tárepleme kómeklesiw;
Mámleketlik inspekciyasi bilimlendiriw sistemasında oqıw-tárbiya processleri, professor-oqıtıwshılar quramı, kadrlar tayarlaw hám olardıń qayta tayarlaw sıpatın qadaǵalaw boyınsha mámleket siyasatın ámelge asırıw tarawında tómendegi funkciyalardı orınlaydı:
- oqıwshılar, studentler hám tıńlawshılar bilimleriniń Ózbekstan Respublikası mámleketlik tálim standartları, mámleket talapları hám qániyge talaplarına muwapıqlıǵın sistemalı rawishte analiz etiw;
- pedagog kadrlarǵa lawazım hám qániyge dárejelerin beriw ushın normativ-huquqıy hújjetler joybarların islep shıǵıw;
- bilimlendiriw tarawındaǵı basqarıw organları hámde jergilikli atqarıwshı hákimiyat organlarınıń pedagog kadrlarǵa tán rawishte lawazım hám qániyge dárejelerin beriwdi shólkemlestiriw hám ótkeriw barısındaǵı iskerligin muwapıqlastırıw hám qadaǵalaw;
- pedagog kadrlarǵa lawazım hám qániyge dárejelerin beriw haqqında maǵlıwmatlar bazasın qáliplestiriw;
-pedagog kadrlarǵa lawazım hám qániyge dárejelerin beriwdi shólkemlestiriw;
Mámleketlik inspekciyası bilimlendiriw mákemelerinde yaǵnıy mektepge shekemgi, ulıwma orta, orta arnawlı bilimlendiriw mákemelerinde, joqarı oqıw orınlarında bilimlendiriwdiń sıpatın qadaǵalaw, olardı attestaciya hám akkreditaciyadan ótkeretuǵın arnawlı wákillikli mámleketlik organ esaplanadı.