Bilish jarayonlarining

Tr	Tavsiya qilingan qo`zg`ovchi
Tekshiriluvchidan olingan ko`rsatkich
	doimiy	O`zgaruvchi
1	600	601	teng
2	--	602	--
3	--	603	--
4	--	604	--
5	--	606	--
6	--	610	--
7	--	612	--
8	--	615	--
9	--	617	--
10	--	618	--
11	--	619	--
12	--	620	O`ng qo`limda og`ir
13	--	620	--
14	--	620	--

Mazkur tajribaning ko`rsatishicha, tekshiriluvchining muskul sezgisidagi farq qilish chegarasi 20 grammga teng. Bu miqdor dastlabki tavsiya qilingan 600 grammlik vaznining 1,30 qismini tashkil qiladi» Bu ko`rsatkich har hill odamda boshqa-boshqa chiqishi tabiiydir. Chunki odamning yoshi, tajribasi, hatto shugullanadigan ish faoliyati bilan bog`liq holda sezgirlik chegarasi ham o`zgarib boradi.
2. Odamning teri va badan orqali sezishini tekshirish
Tadqiqotning maqsadi: studentlarga insonning bilish faoliyatida sezgining qolini ko`rsatib berish.
Tadqiqot uchun zarur jihozlar: unchalik katta bulmagan oddiy buyum (predmet): kalit, rezina, bo`r, tugma, ilmatugma kabilar.
Tadqiqotning borishi: tadqiqot ikki seriyada o`tkaziladi. Birinchi seriyada tekshiruvchi tekshiriluvchiga orra o`girib, raqamay turishni taklif qiladi va dastlab tekshiriluvchining barmorlari ortiga, keyin kaftiga — barmorlari uchiga kalit, rezina yoki ilmatugmani ro`yadi. har safar tekshiriluvchiga rarab: «Ushbu buyum haqida nima deyishingiz mumkin?»,— degan savolni berib boradi. Tekshiriluvchi tomonidan berilgan javoblarni butun gruppa yozib boradi.
Tadqiqotning ikkinchi seriyasida tadqiqotchi tekshiriluvchiga predmetni ushlab ko`rishni taklif qiladi va birinchi seriyada o`tkazilgan tajriba jarayonidagi savolga javob berishni so`qaydi. Tekshiriluvchining bergan javoblarini bu safar ham butun gruppa yozib boradi.
Har bir tajribani dastlab psixologiya o`rituvchisining o`zi o`tkazib ko`rsatadi. So`ngra studentlarning o`zlari mustaril o`tkazadilar.
Tadqiqot natijalarini tahlil qilish: o`tkazilgan birinchi seriyadagi tajriba yuzasidan studentlar shunday hulosaga olib kelinadi: sinaluvchi kishida bir-biridan ajratilgan alohida-alohida sezgilar paydo bo`ladi. Bu sezgilar predmetning nima ekanini bilishga imkon bermaydi. Uning faqat ayrim hususiyatlarini aks ettiradi: «qandaydir bir engil narsa», «yumshoq bir narsa», «sovuq narsa», «metall buyum» va shunga o`hshash javoblar beqiladi.
Ikkinchi seriyada o`tkazilgan tajribaning ko`p hollarida sinaluvchilar predmetning nima ekanligini aytib beradilar. Chunki predmet kompleks ro`zgatuvchi sifatida badan orqali sezish yordamida idrok etiladi. Bunda faqat teri sezgilarigina emas, balki kinestezik analizatorlar ham ishga tushadi va bilish apparatlari harakatga ksltirilgan bo`ladi.
Teri sathi sezgilarining mutlaq chegarasi
Tadqiqotning maqsadi: esteziometr (teri sezgirligini o`lchaydigan asbob) yordamida teri sezgisining mutlaq chegarasini anirlash.
Tadqiqot uchun zarur asbob va jihozlar: esteziometr. Bu asbob tashri ko`rinish jihatidan shtangencir-kulь (biror detalning ralinligi, yo`gonligi yoki ichki diametrini o`lchaydigan asbob) ni eslatadi.
Esteziometr — millimetrlarga ajratib chiqilgan metall sterjen (tayorcha); sterjenning nol bo`lmasi tomoniga o`rnatilgan qo`zgalmas oyorcha: millimetr butun qismi bo`ylab har ikkala tomonga surish mumkin bo`lgan — harakatlanuvchi oyorchalardan tuzilgan asbobdir. Tadqiqot jarayonida esteziometrning ro`zgaluvchi oyorchasini surish orqali ikkala oyorcha oraligidan zarur bo`lgan kenglikni tanlash mumkin.
Tadqiqotning borishi: tadqiqot ikki seriyada o`tkaziladi. Birinchi seriya. Tajriba jarayonida tekshiriluvchining ko`zlari yumur yoki boglab ro`yilgan bo`lishi kerak. Shuningdek, barmoqlarining terisi taranglashmagan holatda bo`lishi uchun uning qo`li tirsagiga tayanib turishi kerak. Tekshiruvchi esteziometr oyorlari oraligini muayyan darajada ochgani holda uni tekshiriluvchi panjalarining sirtiga engil tekkizib: «Nechta narsaning tegayotganini sezayapsiz?»,— deb so`rab boradi. «Ikkita narsaning tegayotganini sezayapman»,— degan javobni bergunga radar esteziometr oyorchalari oraligini kam-kamdan risrartirib boradi.
Tajribaning ikkinchi seriyasida aksincha: asbob oyorchalarining oraligini muayyan kenglikda (masalan 40 mm) ochilgani holda tekshiriluvchining qo`l panjalari ortiga tekkizib, birinchi seriya tekshirishida berilgan savolni takrorlaydi va nihoyat, tekshiriluvchining: «Bitta narsa tegayotganini sezayapman»,— degan javobiga radar oyorchalar oraligini kam-kamdan risrartirib boradi.
Tadqiqot natijalarini tahlil qilish: tajribalar haqidagi raqamli ma`lumotlar 31- betdagi jadvalda qayd etiladi.
Teri sathidagi sezgirlik chegarasining katta-kichiklik o`lchamini quyidagicha formula orqali anirlash mumkin:
Tajribalar so`nggida barcha tekshiriluvchilardan olingan juz`iy natijalar jamlanib, chiqran natijani barcha tekshiriluvchilar soniga bo`lish yo`li bilan sezgining mutlaq chegarasining o`rtacha arifmetik riymati keltirib chiqaqiladi. Juz`iy natijalarni esa gruppa bo`yicha chiqarilgan o`rtacha riymat bilan tarroslab ko`qiladi. Agar ularda farq bo`lmasa, u holda jadvaldagi «Izoh» joyi bo`sh qoldiqiladi. Agar o`rtacha kiymatdan farqlansa, u holda bunday farqlanishning sabablarini risra rilib jadvalning «izoh» bo`lmasiga qayd etib ro`yiladi. Sezgirlik susayishining sabablaridan biri charchash, ya`ni shahsning umumiy holati, shuningdek, ayrim organlarning holati bilan boglir bo`ladi.
Studentlar juz`iy natija bilan o`rtacha riymatni solishtirib ko`rish orqali mustaril hulosa chiqaradilar.
Ko`rish sezgisida izchil ranglar kontrastining hosil bo`lish ronuniyati
Tadqiqotning maqsadi: ko`rish sezgisida ranglar kontrastining hosil bo`lishini tekshirish.
Tadqiqot uchun zarur jihozlar: kattaligi 48h64 sm bo`lgan or qogoz vararlari; ularga 15h15 sm kattalikdagi yashil, qizil, ko`k, sariq rangli kvadratlar qirqib yopishtirilgan, oq rangli ekran.
Tadqiqotning borishi: tajribani tabiiy kunduzgi yoruglik sharoitida yoki kunduzgi yoruglikka yaqin bo`lgan nur taratadigan lampalar yorug`ligida o`tkaziladi.
Tajribada ishtirok etayotgan studentlar honada shunday o`tkaziladiki, ularning har biriga rangli kvadrat to`ppa-to`gri ko`rinib turadigan bo`lsin.
Kvadratlar ulardan 4 m gacha uzorlikda o`rnatiladi. Studentlarga 20—40 sekund mobaynida rangli kvadratlarga tiqilish, keyin esa o`z nigohini ekranga ko`chiqish hamda unda rangli kvadrat paydo bo`lmaguncha nigohni uzmay turish taklif qilinadi. Bunda turli kishilarda izchil ranglar kontrasti turlicha kechishini ta`kidlab o`tish zarur.
Oldindan tayyorlab ro`yilgan barcha rangdagi kvadratlar bilan tajribani takrorlash zarur.
Tajribalar tamom bo`lganidan keyin ularning natijalarini yozib olish, yozilayotgan kvadrat rangini belgilash hamda izchil kontrastda paydo bo`layotgan ranglar tonini ko`rsatib yozish zarur. Bunda izchil kontrastlar harakatdan keyingi hodisa natijasi ekanligini ta`kidlab o`tish zarur. Ro`zgovchi ta`sirining to`htashi receptordagi ro`zgalish jarayonini hamda analizatorning miya po`stlogi qismidagi ro`zgalishlarni o`sha zahoti to`htatmaydi.
Idrok sezgi organlarimizga bevosita ta`sir etib turgan narsa va hodisalarning ongimizda butun, yahlit holda aks ettirishdan iborat psixik jarayondir. Idrok processida barcha ruhiy hayotimiz, ongimizning butun mazmuni, bilimlarimiz va tajribalarimiz ishtirok etadi. Shuning uchun ham idrok sezgilarga nisbabatan murakkabroq va mazmundor psixik jarayon bo`lib hisoblanadi. Idrokning fiziologyk asoslari ro`zgovchilar yigindisi ta`sirida bosh miya yarim sharlari robigida hosil bo`lgan shartli reflektor (muvarrat) nerv boglanishlaridan iboratdir.
Idrok perceptiv harakterga ega. Chunki kishilar idrokining mazmuni bir-biridan farq qiladi. Kishilar aynan bir hil narsani o`z bilim darajasi, turmush tajribasi, dunyorarashi hamda ijtimoiy kelib chiqishiga rarab turlicha idrok qiladilar. Idrokning nechoglik mazmundorligi shahsning dunyorarashi, e`tirodi, ideali, bilim va madaniy saviyasi, hayotdan orttirgan tajribalari hamda qizirishlariga boglirdir.
Idrok qaysi organ (analizator) orqali amalga oshiqilishiga qarab: ko`ruv, eshituv idroki; ob`ektiga qarab: vaqt (zamon), harakatni, fazo (makon) ni idrok qilish kabi turlarga ajratib o`rganiladi.
Vaqtni idrok qilish — mageriyaning yashash formasi — muayyan ob`ektiv birligini ongimizda bevosita aks ettiqilishidan iboratdir.
Vaqtni idrok qilish asosan ruhiy hodisalarimizning almashinuvi tufayli ro`y beradi. Vaqtni idrok qilish idrok qilinayotgan vaqt birligining ob`ektiv mazmunnga hamda bizning unga bo`lgan munosabatimizga boglir. Masalan, bizning ehtiyoj va qiziqishlarimizga mos bo`lgan vaqt birligini idrok qilganimizda, vaqt sub`ektiv jihatdan tez idrok qilinadi va aksincha.
Harakatni idrok qilish — jismlarning fazo (makon) dagi o`rin almashtirishini bevosita aks ettirishdir. Harakat nisbatan va nisbatsiz idrok qilinadi: agar harakatdagi jism atrofidagi boshqa harakatsiz jismlarga taqqoslab idrok qilinsa, bu harakatni nisbatan idrok qilish deyiladi: aksincha, harakatdagi jism hech narsaga tarroslanmay idrok qilinsa, bu harakatni nisbatsiz idrok qilish deyiladi.
F a z o (makon) n i i d r o k q i l i sh — voqelikdagi narsa va hodisalarning fazoda tutgan o`rnini, shaklini, miqdorini hamda bir-birlariga nisbatan munosabatlarini uch o`lchovda: balandlik, kenglik, uzorlikda bevosita aks ettirishdan iboratdir.