Биогеография фанидан I курс 1 семестр 5140500 – “География ва иқтисодий билим асослари”учун
Burmali va burma gumbazli strukturali kutarilgan tog’lar
Download 1.27 Mb. Pdf ko'rish
|
geologiya va mineralogiya
1. Burmali va burma gumbazli strukturali kutarilgan tog’lar.
2. Tog’liklarda (tog’lararo platolar) 3. Tog’lararo botiqlar. Burmali va kutarilgan gumbaz burmali strukturali tog’lar relyefi juda murakkab bo’lib, tektonik siniqlar bilan bir xil. Parchalangan maksimal nisbiy balandlikka ega relyef ampletula mavjudligi ta’riflanadi. Erozion parchalanish kuchli chuqur daralar mavjud. Katta mutloq balandlik muzlik relyefi keng tarqalishiga imkon beradi. Alp, Kavkaz, Tomir, Ximolay va boshqalar tizma tog’lar relyefi aynan shu burmali tipga mansub. Tog’li o’lkalar tipidagi relyef bilan tebitning janubiy qismi Armaniston tog’ligi old Osiyoning bog’liqlari xarakterlanadi. Ba’zilari nisbatan yaqin geolig davr vulakanizmga uchragan tog’lararo platonlar dekudatsiya murfoksul turiga ega. Ko’ra va Kolxeda Surxon va Sherobov, Zarafshon, Farg’ona kabi tog’lararo botiqlar qalin egzogen jarayonlar mahsulotlari bilan to’lg’ozilgan. O’rta Dunay botig’i ko’l yotqizig’i bilan to’lqozilg’an. Bunday megarelyef materik ichki qismi geosinklinal mintaqalarining eng muhim tarkibiy qismi hisoblanadi. Alp burmali geosinklinal mintaqalar megorelyef tog’ oldi botiqlarda shakllangan yerik tekisliklar mavjudligi ham xarakterli xususiyatdir. Messopotamif, Hind – Gang, Kumo – kabi tog’ oldi tekisliklari – qo’shni platformalar chekkasida Arabiston, Hindiston, Rus platformalarining geosinklinal zonaga tektonik harakatlar natijasida kirib borganligi tufayli bukilmalar hosil bo’lgan va ular olib qolingan. Allovial, provizial mahsulotlar bilan to’lg’azilganligidan hosil bo’lgan. Shunday qilib depudatsiya jarayonlari kuchli bo’lgan. Tog’li strukturalaridan qalin qoplamlar chukindi yotqiziqli tekislik yonma – yon joylashgan. Alp burmalanishi materik yer po’stining ichki geosinklinallar megorelyefining eng harakterli xususiyatidir. “Yashargan” (epiplatforma tog’lari) tog’li mintaqa megarelyefida – Ural, Markaziy Qozog’iston, Apalachi kabi qadimgi tog’lar bilan birga tektonik jixatdan faol 5-7 km li balandliklarga seysm qilig’I yoqadi. Ba’zi bir xolarda hozirgi zamon vudkanizm bilan ta’riflanadigan tog’li o’lkalar ham uchraydi. Bunday platforma zaminida paydo bo’lgan baland tog’larga – gersin burmalanish yoshidagi Tyanshan va Kunlun Sharqiy Sibirdagi Sayan (Kaledon burmalanishi) Baynal tog’li o’lkasi (Baykal – Doykembriy burmalanishi) Shimoliy sharqiy Sibr tog’lari va qoyali tog’lar (gersin va mezazoy strukturali) sharqiy Afrika tog’lari (tekimberiy strukturalari) kabi tog’li mintaqalarini ko’rsatish mumkin. Bunday tog’larning orografiyasi qadimgi tog’ burmalanish yer yo’nalishlariga to’g’ri kelmaydi, ammo tektonik faolligi bo’yicha strukturalaridan qolishmaydi. Tyanshan tog’ tuzilmasi kunlup tog’ tizmasi (gersin burmalanishi) sayan va Baykal tog’li o’lkasi (Karedon va Tokembriy) qoyali tog’lar tizimi (mezazoy va gersin) sharqiy Afrika tog’lari (Tokembriy struktruralari va boshqa tog’ tuzulmalari platforma zaminida hosil bo’lgan tog’lar jumlasini tashkil etadi). Shuni takidlash lozimgi bunday platforma zaminli tog’larda Alp burmalanishi natijasida tektonik deformatsiya ampletudasi exmdan 15 km gacha tashkil etadi. Umuman olganda “Yashargan” tog’li mintaqalarda asosan uchta tog’li mintaqa morfologik jihatdan yaqqol namoyon bo’ladi. Sharqiy Afrika jonlangan tog’lari platforma o’rnida shakllangan janubda Zembeza daryosida shimolda Qizil dengizgacha shimolda chuzilgan. Sungan va xarakterdagi vulkanizm bilan izohlanadigan sharqiy Afrika tog’li mintaqasiga ba’zan suv bilan band rift botiqlari bilan palaxsali tog’lar borligiga o’z ifodasini topgan. Markaziy Osiyo “Yashargan” tog’li mintaqasidan Tokimbrey mintaqasidan tortib so’ngi paleozoygacha yoshdagi tog’lar yasanib turibdi. Tyanshan 74, 39, m Pobeda (kunlup) ulug’ muzg’or 7713 m qorakurum (chogori 8611 m) kabi yer sharining eng yuksak tog’ tizimlari ayniqsa shu hududda joylashga. Shimoliy Afrikaning Kordelera “Yashargan” tog’li mintaqasi ham materik chekkasidagi geosinklinalni tashkil etadi. Bryuks, Makkenizm qoyali tog’lar sharqiy Yevira Madriy tog’lari, yassi tog’lari va platformalarini o’rab turadi. Shimoliy Afrika “Yashargan” tog’lar mintaqasi, g’arbdan Alp tog’li geosinklinal zona bilan chegaralangan “Yashargan” Alpi tog’li mintaqani hosil bo’lish harakteri to’liq hal qilinmagan bo’lsada materik va okeaning megarelyef shakllarini tashkil qilish natijasida muayyan fikrlarni olg’a surish mumkin. Bu birinchi navbatda o’rtaliq okean tizmalaridagi relyef tizmalari bilan “Yashargan” tog’lar o’rtasidagi bog’liqlik. Chunonchi sharqiy Afrika relyeflari Aden qultig’i orqali arab hind o’rtalik okean tizmasi bilan tutashadiki, bu hol Charst va grabinlar hosil bo’lishi ancha yengil izohlab beradi. Chunki, Qizil dengiz, o’lik dengiz kabi reft zonasi tektonik siniqlarini ancha tushunarli izohlaydi. Materiklarning 35% maydoni suv ostida joylashgan bo’lib, shuning uchdan ikki qismi shimoliy yarim sharda, uchdan ikki qismi janubiy yarim sharga to’g’ri keladi. Okeanlar qancha katta bo’lsa materikning suv osti qismi shuncha kichik bo’ladi. Chunonchi, Tinch okeanida atigi 5% bo’lgani holda shimoliy muz okeanida materikning suv osti qismi 50 % ga yotadi. Materik platformalarining suv ostidagi relyefiga 90 % maydoni to’g’ri keladi. Shelf kondinental tekisliklardir. Relyef tekis. O’rtacha suv ostiga tomon qiyaligi 1 darajada 30 darajagacha. Dengiz sohilidan 200 m chuqurlikkacha bo’lgan shelf materik yon bag’ri bilan almashinadi. Bu chegara relyefdagi (brofkasini) deb yuritiladi. Shelf chegarasi 50-60 metrdan 200 m chuqurlikgacha joylashgan. Materik yon bag’ri relyef tagidan boshlanadigan top palasa bo’lib o’rtacha yon bag’ir qiyaligi 5 % dan 7 %gacha ba’zan 15 % gacha qiyali tekislik holidagi materik yon bag’rida suv osti darajasi uchraydi. Ya’ni 2000 m gacha uzunligi 100 km gacha bo’lgan bu suv osti daralari yon bag’ri tik to’g’ri ba’zan tarmoqlangan. Materik yon bag’rining etagi ham qiya tekislik tarzida namoyon bo’lgan. Ba’zi uchastkalardan materikning suv ostiga chekkalari tiktonik chiziqlar bilan parchalangan. Buni borderlinlar deb yuritishadi. Gorest va grabonlar borligi borderlan relyefining harakterli belgisi okeanlarning ayrim uchastkalarida su osti ba’zan suvdan chiqib turgan baladliklar uchraydi. Kondenental tipli bunday yer po’stli mikroponental deyiladi. Yangi zillandiya, seyyshir orollari sayozligi mikrokantenentallariga tipik misol bo’la oladi. Download 1.27 Mb. Do'stlaringiz bilan baham: |
Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©fayllar.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling
ma'muriyatiga murojaat qiling