Биогеография фанидан I курс 1 семестр 5140500 – “География ва иқтисодий билим асослари”учун


 Burmali va burma gumbazli strukturali kutarilgan tog’lar


Download 1.27 Mb.
Pdf ko'rish
bet34/130
Sana05.01.2022
Hajmi1.27 Mb.
#209935
1   ...   30   31   32   33   34   35   36   37   ...   130
Bog'liq
geologiya va mineralogiya

1. Burmali va burma gumbazli strukturali kutarilgan tog’lar. 
2. Tog’liklarda (tog’lararo platolar) 
3. Tog’lararo botiqlar. 
Burmali va  kutarilgan  gumbaz  burmali strukturali  tog’lar  relyefi  juda 
murakkab  bo’lib,  tektonik  siniqlar  bilan  bir  xil.  Parchalangan  maksimal  nisbiy 
balandlikka  ega  relyef  ampletula  mavjudligi  ta’riflanadi. Erozion  parchalanish 
kuchli  chuqur  daralar  mavjud.  Katta  mutloq  balandlik  muzlik  relyefi  keng 
tarqalishiga  imkon  beradi.  Alp,  Kavkaz,  Tomir,  Ximolay  va  boshqalar  tizma 
tog’lar relyefi aynan shu burmali tipga mansub.  
Tog’li o’lkalar tipidagi relyef bilan tebitning janubiy qismi Armaniston 
tog’ligi old Osiyoning bog’liqlari xarakterlanadi. Ba’zilari nisbatan yaqin geolig 
davr  vulakanizmga  uchragan  tog’lararo  platonlar  dekudatsiya  murfoksul 
turiga  ega.  Ko’ra  va  Kolxeda  Surxon  va  Sherobov,  Zarafshon,  Farg’ona  kabi 
tog’lararo  botiqlar  qalin  egzogen  jarayonlar  mahsulotlari  bilan  to’lg’ozilgan. 
O’rta  Dunay  botig’i  ko’l  yotqizig’i  bilan  to’lqozilg’an.  Bunday  megarelyef 
materik  ichki  qismi  geosinklinal  mintaqalarining    eng  muhim  tarkibiy  qismi 
hisoblanadi. 


Alp  burmali  geosinklinal  mintaqalar  megorelyef  tog’  oldi  botiqlarda 
shakllangan  yerik  tekisliklar  mavjudligi  ham  xarakterli  xususiyatdir. 
Messopotamif,  Hind  –  Gang,  Kumo  –  kabi    tog’  oldi  tekisliklari  –  qo’shni 
platformalar  chekkasida  Arabiston,  Hindiston,  Rus  platformalarining 
geosinklinal  zonaga  tektonik  harakatlar  natijasida  kirib  borganligi  tufayli 
bukilmalar  hosil  bo’lgan  va  ular  olib  qolingan.  Allovial,  provizial  mahsulotlar 
bilan  to’lg’azilganligidan hosil bo’lgan. Shunday qilib depudatsiya jarayonlari 
kuchli  bo’lgan.  Tog’li  strukturalaridan  qalin  qoplamlar  chukindi  yotqiziqli 
tekislik yonma – yon joylashgan. Alp burmalanishi materik yer po’stining ichki 
geosinklinallar megorelyefining eng harakterli xususiyatidir.  
“Yashargan”  (epiplatforma  tog’lari)  tog’li  mintaqa  megarelyefida  – 
Ural, Markaziy Qozog’iston, Apalachi kabi qadimgi tog’lar bilan birga tektonik 
jixatdan  faol  5-7  km  li  balandliklarga  seysm  qilig’I  yoqadi.  Ba’zi  bir  xolarda 
hozirgi  zamon  vudkanizm  bilan  ta’riflanadigan  tog’li  o’lkalar  ham  uchraydi. 
Bunday  platforma  zaminida  paydo  bo’lgan  baland  tog’larga  –  gersin 
burmalanish yoshidagi Tyanshan va Kunlun Sharqiy Sibirdagi Sayan (Kaledon 
burmalanishi)  Baynal  tog’li  o’lkasi  (Baykal  –  Doykembriy  burmalanishi) 
Shimoliy sharqiy Sibr tog’lari va qoyali tog’lar (gersin va mezazoy strukturali) 
sharqiy  Afrika  tog’lari  (tekimberiy  strukturalari)  kabi  tog’li  mintaqalarini 
ko’rsatish mumkin. Bunday tog’larning orografiyasi qadimgi tog’ burmalanish 
yer  yo’nalishlariga  to’g’ri  kelmaydi,  ammo    tektonik  faolligi  bo’yicha 
strukturalaridan  qolishmaydi.  Tyanshan  tog’  tuzilmasi  kunlup  tog’  tizmasi 
(gersin  burmalanishi)    sayan  va  Baykal  tog’li  o’lkasi  (Karedon  va  Tokembriy) 
qoyali  tog’lar  tizimi  (mezazoy  va  gersin)  sharqiy  Afrika  tog’lari  (Tokembriy 
struktruralari  va  boshqa  tog’  tuzulmalari  platforma  zaminida  hosil  bo’lgan 
tog’lar  jumlasini  tashkil  etadi).  Shuni  takidlash  lozimgi  bunday  platforma 
zaminli  tog’larda  Alp  burmalanishi  natijasida  tektonik  deformatsiya 
ampletudasi exmdan 15 km gacha tashkil etadi. Umuman olganda “Yashargan” 
tog’li  mintaqalarda  asosan  uchta  tog’li  mintaqa  morfologik  jihatdan  yaqqol 
namoyon bo’ladi.  
Sharqiy  Afrika  jonlangan  tog’lari  platforma  o’rnida  shakllangan 
janubda  Zembeza  daryosida  shimolda  Qizil  dengizgacha  shimolda  chuzilgan. 
Sungan  va  xarakterdagi  vulkanizm  bilan  izohlanadigan    sharqiy  Afrika  tog’li 
mintaqasiga ba’zan suv bilan band rift botiqlari bilan palaxsali tog’lar borligiga 
o’z ifodasini topgan.  
Markaziy  Osiyo  “Yashargan”  tog’li  mintaqasidan  Tokimbrey 
mintaqasidan  tortib  so’ngi  paleozoygacha  yoshdagi    tog’lar  yasanib  turibdi. 
Tyanshan 74, 39, m Pobeda (kunlup) ulug’ muzg’or 7713 m qorakurum (chogori 
8611  m)  kabi  yer  sharining  eng  yuksak  tog’  tizimlari  ayniqsa  shu  hududda 


joylashga.  Shimoliy  Afrikaning  Kordelera  “Yashargan”  tog’li  mintaqasi  ham 
materik  chekkasidagi  geosinklinalni  tashkil  etadi.  Bryuks,  Makkenizm  qoyali 
tog’lar  sharqiy  Yevira  Madriy  tog’lari,  yassi  tog’lari  va  platformalarini  o’rab 
turadi.  Shimoliy  Afrika  “Yashargan”  tog’lar  mintaqasi,  g’arbdan  Alp  tog’li 
geosinklinal zona bilan chegaralangan “Yashargan” Alpi tog’li mintaqani hosil 
bo’lish harakteri to’liq hal qilinmagan bo’lsada materik va okeaning megarelyef 
shakllarini tashkil qilish natijasida muayyan fikrlarni olg’a surish mumkin. Bu 
birinchi  navbatda  o’rtaliq  okean  tizmalaridagi  relyef  tizmalari  bilan 
“Yashargan”  tog’lar  o’rtasidagi  bog’liqlik.  Chunonchi  sharqiy  Afrika  relyeflari 
Aden  qultig’i  orqali  arab  hind  o’rtalik  okean  tizmasi  bilan  tutashadiki,  bu  hol 
Charst  va  grabinlar  hosil  bo’lishi  ancha  yengil  izohlab  beradi.  Chunki,  Qizil 
dengiz,  o’lik  dengiz  kabi  reft  zonasi  tektonik  siniqlarini  ancha  tushunarli 
izohlaydi.  Materiklarning  35%  maydoni  suv  ostida  joylashgan  bo’lib,  shuning 
uchdan  ikki  qismi  shimoliy  yarim  sharda,  uchdan  ikki  qismi  janubiy  yarim 
sharga  to’g’ri  keladi.  Okeanlar  qancha  katta  bo’lsa  materikning  suv  osti  qismi 
shuncha  kichik  bo’ladi.  Chunonchi,  Tinch  okeanida  atigi  5%  bo’lgani  holda 
shimoliy  muz  okeanida  materikning  suv  osti  qismi  50  %  ga  yotadi.  Materik 
platformalarining  suv  ostidagi  relyefiga  90  %  maydoni  to’g’ri  keladi.  Shelf  
kondinental  tekisliklardir.  Relyef  tekis.  O’rtacha  suv  ostiga  tomon  qiyaligi    1 
darajada 30 darajagacha. Dengiz sohilidan 200 m chuqurlikkacha bo’lgan shelf 
materik  yon  bag’ri  bilan  almashinadi.  Bu  chegara  relyefdagi  (brofkasini)  deb 
yuritiladi. Shelf chegarasi 50-60 metrdan 200 m chuqurlikgacha joylashgan.  
Materik  yon  bag’ri  relyef  tagidan  boshlanadigan  top  palasa  bo’lib 
o’rtacha yon bag’ir qiyaligi 5 % dan 7 %gacha ba’zan 15 % gacha qiyali tekislik 
holidagi  materik  yon  bag’rida  suv  osti  darajasi  uchraydi.  Ya’ni  2000  m  gacha 
uzunligi 100 km gacha bo’lgan bu suv osti daralari yon bag’ri tik to’g’ri ba’zan 
tarmoqlangan. Materik yon bag’rining etagi ham qiya tekislik tarzida namoyon 
bo’lgan.  Ba’zi  uchastkalardan  materikning  suv  ostiga  chekkalari  tiktonik 
chiziqlar  bilan  parchalangan.  Buni  borderlinlar  deb  yuritishadi.  Gorest  va 
grabonlar  borligi  borderlan  relyefining  harakterli  belgisi  okeanlarning  ayrim 
uchastkalarida  su  osti  ba’zan  suvdan  chiqib  turgan  baladliklar  uchraydi. 
Kondenental tipli bunday yer po’stli mikroponental deyiladi. Yangi zillandiya, 
seyyshir orollari sayozligi mikrokantenentallariga tipik misol bo’la oladi.  

Download 1.27 Mb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   ...   30   31   32   33   34   35   36   37   ...   130




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©fayllar.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling