Биогеография фанидан I курс 1 семестр 5140500 – “География ва иқтисодий билим асослари”учун
Download 1.27 Mb. Pdf ko'rish
|
geologiya va mineralogiya
|
3. Uril tipi 4. Yapon tipi
Ularning birbiriga o’tuvchi zonalari ham bir – biridan farq qiladi. O’rta yer dengizi o’tuvchi o’zining juda murakkabligi bilan izohlanadiki, dengiz palahsali tog’ va uncha katta bo’lmagan yer po’sti bilan harakterlanadi. Har qalay o’rta yer dengizi tipi kengligi yo’nalishidagi burmali palahsali relyefi bilan ta’riflanadi. Okeandagi megarelyefi taraaxraton bilan harakterlansa o’rta yer okean tumanlari tizimalari har bir okean tagi hususiyatiga bog’liq ravishda o’ziga xos makllar borligida ta’riflanadi. Qayd etish o’rinligi, Okean yer po’sti xos bo’lsa. O’rtalik okean tizimalariga reftogen yer po’sti xos bo’ladi. Okean tagiga struktura jihatidan okean platformalari yoki, talasakratonlar mos kelsa, o’rtalik okean tizmalari meridional yoki submeridional yo’nalishdagi eng 2000 minggacha va 6 km gacha nisbiy balandlikda ega bo’lgan murakkab parlangan suv osti tizmalaridir.Tizmaning o’q qismida murakkab parchalangan yon bag’irlari assimetrik tog’ tizmalari mavjud bo’ladi. O’rtalik okean tizmalarining qirrasidagi chuqur yoriqsimon zonalari reftlar deyilib ular tarqalgan zona reftlar zonasi deyiladi. Ular yer po’stning eng faol suv osti qar hosil bo’lishi bilan bog’liq bo’lib, ularda burmalanish, zilzila va ko’tarilishi chukish jarayonlari davom etayotgan mintaqada o’rtalik okean tizmalarida geosinklinal mintaqalar singari kuchli tog’ ko’tarish davom etmoqda. Yer po’sti melanj ya’ni reft zonalarida yer po’stining qalinligi katta, ulkan tog’ burmalarining shakllanishida o’z aksini topadi. Shimoliy muz okeanida Elsimar yeri orollaridan Lomonosov suv osti tizmasi, alfa platosi, Mendeleyev suv osti tizmasi joylashgan. Bu tizmalar oralig’ida yassi yuzasi botiqlar, nisbatan suv osti tizmasi yastonib yotadi. Mendileyev tizmasi bilan Alyaska shelfi oralig’ida 909 m chuqurlikdagi Bafort botiki Yevropa Sibir sektorida Gekkel suv osti tizmasi. Bu tizma bilan Lomonosov suv osti tizmasi oralig’ida Amundesen botig’i joylashgan. Ma’lumki, Atlantika okeaning bosh o’qini o’rtalik Atlantika tizmasin tashkil etib bu tizma kengligi 2500 km bo’lsa Islandiya orolida 300 kmgacha topadi. O’rtalik Atlantika tizmasining chekkalari yoriqlar bilan parchalangan, harakatdagi vulkanlari borligi bilan ta’riflanadi. O’rtalik Atlantika tizmasining har ikkala yonbag’riga yer po’stining okean tipi xos bo’lsa. Bu tizmada Rekyanes (Islandiya tutash), Turistanda Kunya, Yan M. Mayyon siv osti tog’liklari bor. Atlantika okeani tagida o’rtalik okean tizmasining har ikkala tomoni yer po’stining okeani tipidan tuzilgan. Bu yerda katta – katta okean botiqlarini okean kutarilmalari bir – biridan ajratib turadi. Shimoliy Atlantika botig’ining o’rtasida Bermud balandligi joylashgan. Hind okeani suv osti relyefida bir necha o’rtalik okean tizmalari bor. O’rtacha 250 – 600 belgidagi relf abiseal tepaliklar relyefi va yassi abyssal tekisliklar deb ataladi. Hind okeani tagi relyefi g’arbiy Hindiya, Arabiston – Hindiston, Markaziy Hind va Avstraliya Antarktika suv osti tizmalari mavjudligidir. Hind okeani tagi relyefi, Atlantika okeani tagi singari bo’ylama va kundalangi tektonik siniqlar bilan parchalangan. Hind okeanining eng yirik orografik elementi Vim sinig’I va Maldiv – Madagaskar suv osti tizmalaridir. Sharqiy Hind okeani suv osti tizmasi bo’lgan Maldiv – Madagaskar palaxsali tog’ burmalanish, Qrole va Kergelen platolari joylashgan. Hind okeani tog’i abisial tepaliklari borligida o’ziga xoslik kasb etadi. Tinch okeani dunyo okeani maydonini yarmini ishg’ol etganligi uchun uning megarelyefi nihoyatda xilma – xildir. Avvalo bu okeanda janubiyligini tinch okeani o’rtalik tizmasi bilan borligini qayd etish mumkin. O’rtalik okean tizmalari bir – biribilan kesishgan chuqur yoriqlar parchalangan. Boshqa okeanlardagi singari bu yerdagi o’rtalik tizmalarning o’q qismi bu tizma gumbaziga rift yoriqlari bo’lib kirgan bo’ylama tektonik siniqlar hosdir. Tektonik siniqlarning ko’pchiligi meridional yo’nalishda. Ayrimlari kenglikka yaxshi yo’nalishda ham bo’lishi mumkin. Sharqiy Tinch okean tizmasining 30 bilan 4 daraja kenglikalri oralig’ida janubi –sharqiy G’arbiy Chili tizmasi tarmoqlanadi. Bu tarqmoq rift zonali, kuchli seysmizm va hozirgi vulkanizm bilan ajralib turadi. Tinch okean tizmasi ham riftogen tipli po’stiga ega. Shimoliy Amerika materigiga sharqiy tinch okean tizmasining rift zonasi sifatida yorib kirgan Kaleforniya ko’rfazi riftogen zonaga yaqqol misol bo’la oladi. Tinch okeanda qirrali yassi yuzali tog’lar bo’lgan okean marzalari ham xarakterlidir. Marzalarning bunday yassi yuzali tog’larini gayotlar deyilib, tepasi yorilgan komissimon balandliklar ko’rinishiga ega. Markus Nekker gayoti bor bo’lgan markasi Gavayi orollaridan g’arbga tomon chuzilgan. Tinch okeanning katta qismini gumbazsimon kutarilma tog’lar band etgan bo’lib, bu tog’larning baland tepelari gayoti va vulkan zanjirlari borligi bilan xarakterlanadi. Ularning ba’zilarida marjon qurilmalari va orollari joylashgan. Odatda Tinch okeanning janubi – sharqidan shimoli g’arbiga umumiy yo’nalishli bu suv osti marzalari suv osti botiqlarini bir – biridan ajratib turadi. Shu narsa aniqki, Tinch okean tagi deyarli hamma joyda materiklardan chuqur qarlar bilan ajralgan. Shuning uchun qarlar bilan okean tizmalari oralig’ida suv osti botiqlari va kutarilmalar ko’pchilik. Abessal tekisliklar bo’lgan bu megarelyef shakllari ba’zan chuqur tektonik siniqlar bilan murakkablashgan deyarli kenglik yo’nalishida tektonik siniqlar g’arbdan sharqqa tomon umumiy yo’nalishdagi palaxsali tog’lar – gorst va graben strukturali relyefiga ega. Okean tagi relyefini o’rganish yer tarixining muayyan bosqichlardagi jarayonlarini bilishga va okeanning meniral va geothermal resurslaridan foydalanishda katta ahamiyat kasb etadi. Download 1.27 Mb. Do'stlaringiz bilan baham: 
|