Biologik faol moddalar. Vitaminlar. Ularning vazifasi va klassifikatsiyasi

Biologik faol moddalar.Vitaminlar. Ularning vazifasi va klassifikatsiyasi.
Reja:

1)Biologik faol moddalar.

2)Vitaminlar.
3)Ularning vazifasi va klassifikatsiyasi.
Biologik faol moddalar
Biologik faol moddalarni bioorganik kimyo, farmatsevtik kimyо,
biologik kimyo va boshqa fanlar o’rganadi. Bu yo’nalishning
intensiv rivojlanishiga sabab hozirgi zamon tekshirish usullari
bunda konformasion strukturalarni, molekulyararo ta’sirlarni,
murakkab aralashmalardan moddallar ajratilishi, endogen
biologik faol moddalar xossalari va ksenobiotiklar xossalari
ko’pgina muhim fizik-kimyoviy hayot faoliyatini o’rganishga
sababchi bo’lmоqdа. Eng muhimi, molekulyar, xujayra va tizimlar
darajasida biologik faol moddalar ta’sir mexanizmlari tadqiq
qilinmoqda. Izlanish natijasida rejalashtirilgan xossalarni
namoyon qiladigan moddalar ham sintez qilindi. Kombinator
kimyo robotlashtirilgan skrining bilan birgalikda yangi dorivor
moddalar olish uchun muhim ahamiyat topmoqda. Supromolekulyar komplekslar sintez qilinmoqda, yangi fizik va fizik-kimyoviy usullarning kashf etilishi (rentgenostruktur analiz va boshqa.)
Biologik faol moddalar organizmda barcha hayotiy jarajonlar
normal kechishida muhim rol o'ynaydi.Biologik faol maddalarning
eng katta qismini vitaminlar o'rin oladi.Inson organizmida muhim
biologik moddalar bor.Inson organizmning o'sishiga uglevod,lipid
va mineral moddalarning almashnuvida bevosita ishtirok
etadi.yana bir biologik faol moddalardan biri siklik nukleotidlar
hisoblanadi.Ular tashqaridan hujayraga keladigan
xabarlar(gormon,neyromediatorlar va boshqalar)uchunvositachilik rolini bajaradi.Ular siklaza
fermentlari yordamida sintezlanib faolliklari esa har xil effektorlarjumladan gormonlar orqali boshqariladi.Biologik faol moddalaroqsillar,nuklein kislotalar,gormonlar,vitaminlar va boshqalar
tarkibiga kiradi.Biologik faol maddalar organizm hayotida muhimahamiyatga ega.Vitaminlar
Vitaminlar-tirik organizmning hayot faoliyati va normalmoddalar almashinuvi uchun zarur bo'lgan muhim organikbirikmalardir.Ular turli xil kimyoviy tuzilishga ega.Oziq moddalartarkibida qandaydirmoddalar yetishmasligi natijasida odamlar
kasal bolishi togrisida gi malumotlar qadimgi Xitoy
kitoblarida,keyinchalik esa Gippokrat asarlarida qayd
etilgan.Vitaminlarni ilmiy nuqtai nazardan organish XVIII
asrlardan boshlangan.Vitaminlarni organishga ingliz vrachi Lind,fransuz fiziologi Majandi,rus vrachi Lunin,Eykman,Funk va
boshqalar katta hissa qoshdilar.Organizm ozi vitamin sintez qilmaydi,zarur vitaminni tashqi muhit yani oziq ovaqlardan
oladi.Organizmdavitamin yetishmasa gipovitaminoz,umunan
yetishmaganda esa avitaminoz kasalligi kelib chiqadi.Vitaminlaming umumiy xossalari
XIX asrning oxiriga kelib odam va hayvon organizmiga
doimo ovqat bilan oqsil, yog1, karbonsuv va mineral tuzlar
tushib turishi aniqlandi. Shu bilan birga moddalar almashinuvida kamchiliklar va kasalliklar paydo bo'lishi m a’lum edi. Demak, ovqat bilan organizmga tushadigan asosiy ovqat mahsulotlaridan boshqa yana bir narsa yetishmasligi aniq bo'lib qoldi. Ana shu ovqat mahsulotlarining tarkibida yetishmaydigan moddani 1880-yilda rus olimi N.I. Lunin eksperiment orqali ko'rsatib berdi.
Polyak olimi K.Funk esa unga "vitamin"lar, ya’ni "hayot aminlari" deb nom berdi.
Vitaminlar — bular organizmning hayotiy faoliyati, ko'
payishi, o'sishi uchun kerakli, kimyoviy tarkibi jihatidan har
xil past molekulali moddalar guruhidir.
Vitaminlar uchun xarakterli belgilar quyidagilar:
— vitaminlar odam organizmida sintezlanmaydi, shuning
uchun ular ovqatlar bilan organizmga tushishi kerak. Ayrimlari
(B6, B 12, pantoten va folein kislotasi) ichak mikroflorasi
yordamida sintezlanadi, boshqalari organizmda (masalan, nikotin
kislota triptofandan) sintezlanadi. Ammo bu jarayonlar
organizmning bu vitaminlarga bo'lgan ehtiyojini qondira olmaydi;
— bular plastik materiallar yoki energiya manbayi bo'lib
xizmat qila olmaydi. Bularga organizmning ehtiyoji uncha katta
emas, bir kecha-kunduzda mg larda (masalan, С — 0,07 g; B,- 0,002 g; B12 - 0,000003 g) bo'ladi;
— vitaminlar organizmga juda kam miqdorda ovqat bilan
tushib, biokimyoviy jarayonlarga ta ’sir qiladi. Ko'pginavitaminlar
fermentlarning faol guruhiga (koferment) kirib,
ularning ta’sir qilishini aniqlaydi;
— vitaminlaming ovqatlar bilan kam miqdorda (yoki yomon
hazm bo'lishi) organizmga tushishi moddalar almashinuviniva fiziologik funksiyalami buzadi, hatto kasalliklarni (avitaminoz
va gipovitaminoz) keltirib chiqaradi.Vitaminning asosiy manbai
osimliklar hisoblanadi.Vitaminlarning hosil bolishida
mikroorganizmlar katta rol oynaydi.Viyaminning biologik
ahamiyati moddalar almashinuvida rostlovchi tasir etishdan
iborat.Vitamin organizmda bolayotgan kimyoviy reaksiyalarni
kuchaytiradi,organizmning oziq moddalarni ozlashtirishiga tasir
korsatadi,hujayralarning normal osishida va butun organizmning
rivojlanishiga yordam beradi,organizmda fermentlar tarkibiga
kirib,ularning noalligi va funksiyasini taminlaydi.Organizmda
vitaminlar barcha jarayonlar normal kechishida muhim
ahamiyatga ega.Masalan,K vitaminini olaylik bu vitamin qonning
ivishida ishtirok etadi.Agar K vitamini yetishmasa qonning ivishi
buziladi va gemofiliya kasalligi kelib chiqadi.A vitamini shiliq
qavatlar,teri,koz otkirligini taminlashda ishtirok etadi.A vitamini
yetshmasa shapkorlik,ichki organlar yalliglanishi,terilarning qurib
yorilishi kabi holatlar yuzaga keladi.Hamma vitaminlarning
organizmda oz ahamiyati va vazifasi bor.Vitaminlar organizmda
katta ahamiyatga ega.
Vitaminlarning vazifasi va klassifikatsiyasi
Vitaminlarning vazifasi organizmda juda katta ahamiyatga
ega. Vitaminlarning klassifikatsiyasi
Vitaminlar 2 katta guruhga bo'linadi:
1) suvda eriydigan vitaminlar;
2) yog‘da eriydigan vitaminlar.
Bunday klassifikatsiya fiziologo-biokimyoviy ahamiyatga
ega: yog'da eruvchi vitaminlar odam organizmida yig'ilishi
mumkin, shuning uchun qisqa vaqtli (defitsit) yetishmaslik
qandaydir yaxshi bo'lmagan hodisaga olib kelmaydi. Ovqatlar
bilan yog'da eruvchi vitaminlarni ko'proq qabul qilish ularning
konsentratsiyasi organizmdagi lipidlarni m e’yoridan orttirib,
ayrim hollarda yaxshi bo'lmagan o'zgarishlarga yoki
funksional buzilishlarga (gipervitaminoz) olib kelishi mumkin.
Organizmda suvda eruvchi vitaminlar amalda yig'ilmaydi,
shuning uchun ularning ta ’siri katta emas. Suvda eruvchi
vitaminlaming ratsionda kam miqdorda bo'lishi yoki bo'lmasligi
moddalar almashinuvida maxsus buzilishlarni juda tez keltirib
chiqaradi.Qator moddalar (orot, pangamat
kislota, xolin, karnitin, U vitamin) organizm uchun katta
ahamiyatga ega bo'lsa-da, lekin barcha vitaminlarga xos bo'lgan
xarakterli xossalarga ega emas, shuning uchun ular vitamin-
larga o'xshash moddalarga kiritiladi.
Organizm hayotiy faoliyatida barcha vitaminlar bir xil rol
o'ynamaydi. Bir xil vitaminlar yetishmasligiga moddalar
almashinuvining buzilishi sabab bo'lsa, boshqasining yetish-
masligi faqatgina almashinuvga ta’sir qilib qolmasdan, fiziologik
funksiyani chetlashi mumkin; ko'proq vaqt yetishmasligi —
sog'liqning buzilishiga va o'limga olib kelishi mumkin.Vitaminlar
meva va sabzovotlarda,oziq ovqat mahsulotlarida kop miqdorda
boladi.Agarda oziq ovqatni notogri pishrilsa tarkibida vitaminlar
kamayadi.
Vitaminlar organizmni normal osishi,rivojlanishi,kopayishi uchun ham hizmat qiladi.E vitaminini olsak u jinsiy kayishni normal kechishi uchun xizmat qiladi.Suvda eruvchi vitaminlar
Tiamin — B1 vitamini. Bu toza ajratib olingan vitaminlarda birinchisi hisoblanadi. Kimyoviy tarkibi bo'yicha murakkab
birikmalar hisoblanib, pirimidin va tiazol halqasini tashkl qiladi:Tarkibida oltingugurt va aminoguruhning bo'lishi vitaminning atalishiga asos bo'ldi. O rganizm da B ] vitamini
pirofosfor
efiri shakli — tiamindifosfat (kokarboksilaza) holida barcha organ
va to'qimalarda uchraydi:В, vitamini pirofosfor efiri sifatida ko'proq jigarda, buyrakda,
yurakda, miyada va muskulda uchraydi. U ketokislota
dekarboksillanishini katalizlovchi koferment hisoblanadi
(pirouzum, a-ketoglutarat). Organizmda B, vitaminining
yetishmasligida karbonsuvlarning m e’yoriy almashinuvi,
ketokislota yuqori darajada yig‘ilishi kuzatiladi. Tiamin biosintez
jarayonida juda muhim rol o ‘ynaydi. U tiamindifosfat shaklida
boshqa ferment tarkibiga kirib, transketolaza bo‘lib pentozalar
yo'lida karbonsuvlar oksidlanishida qatnashadi.
Hosil bo‘lgan pentoza nuklein kislotalar, bir qator fermentlar va
boshqa birikmalar biosintezida ishtirok etib, besh atomli
karbonsuvlar tarkibiga kiradi.
Riboflavin — B 2 vitamini. Bu vitaminlar rang beruvchi
vitaminlarga (flavinlar) kiradi. Riboflavin kimyoviy tarkibi
bo‘yicha izoalloksazin hosilasi hisoblanadi va besh atomli spirt
ribitolniga ega (uning nomi shundan olingan).
Riboflavin hayvon organizmining barcha organ va to'qimalarida
aniqlangan. U erkin holatda ham oqsillar bilan birikkan
holda uchraydi. Jigar riboflavinga ancha boy bo'lib, buyrak,
muskul va miyada jigarga nisbatan 8—10 marta kamdir.
Riboflavinning juda keng tarqalganligi ham uning moddalar
almashinuvida muhim rol o'ynashidan dalolat beradi.
FAD (flavinadenindinukleotid) shaklida riboflavin fermentlari
prostetik guruhi bo'lib, nafas olish zanjirida vodorod
tashiydi. Boshqa fermentlar tarkibiga kiruvchi riboflavin oqsillar
almashinuvida qatnashib, organizm o'sishida va oqsillarning
sarf bo'lishi da yaxshi ta’sir ko'rsatadi.
Piridoksin — B 6 vitamini. Piridoksin hidsiz, nordon mazali,
kristall modda. Kimyoviy tabiatiga ko'ra piridinning hosilasi:
pirimidin hosilasining 3 ta yaqin tuzilishini tashkil etadi. Tirik
organizmda moddalar almashinuvi jarayonida ular bir-biriga
o ‘tishi mumkin, ammo odamda esa 2 ta oxirgisi aniqlangan.
Piridoksal va piridoksamin fosforlanib piridoksalfosfat yoki
piridoksaminfosfatga aylanadi va bir qator fermentlarning asosiy
koferm entlariga o ‘tib, oqsil alm ashinuvini boshqarishda qatnashadi.Bularning ichida eng muhimi aminotransforaza hisoblanib, aminokislotalarning aminguruhini ketonkislotaga olib o ‘tishda qatnashadi va almashtirib bo'lmaydigan aminokislotalar, ketokislotalarni hosil qiladi.Piridoksin boshqa fermentlar tarkibiga kirib, aminokislotalarni dekarboksillaydi. Uning ishtirokida aminokislotalardan aminlar hosil bo'ladi, ularning ko‘pchiligi (serotonin, gistamin, yаminomoy kislotasi) asab tizimida va boshqa organlarda muhim rol o ‘ynab, moddalar almashinuvini boshqaradi.Piridoksinkarbonsuvlar almashinuvida ishtirok etibr fosforilaza fermcnti tarkibiga kirib, glikogenning parchalanishida qatnashadi
Test
1.Vena qon tomirining boshqa qon tomirlardan farqini ko’rsating?
A.Klapanlari bo’lishi B.Yurakdan qonni olib chiqishi
C.Vena bosimining yuqoriligi D.Tarmoqlanish xususiyati
2.Yurak klapanlarining asosiy vazifasini ko’rsating?
A.Qoni bir tomonlama harakatini ta’minlash
B.Bosim hosil qilish
C.Yurakning ritmik qisqaruvchanligini ta’minlash
D.Qopqoq vazifasini bajarish
2.Arterial bosim necha xil usulda o’lchanadi?
A.4 xil B.3 xil
C.2 xil D.1xil
3.Alveolyar havo tarkibida kislorodning miqdori qancha ?
A.14% B.21%
C.16%
4.Nafas chiqarishning qo’shimcha hajmi berilgan to’g’ri javobi ko’rsating?
A.3000 ml B.300 ml
C.1500 ml D.500ml
5.Plevra pardasi varoqlari berilgan javobni ko’rsating?
A.Parietal va visceral
B.Ochiq va yopiq
C.Parietal va vezikular
D.Quruq van am
6.Gipoksiya turlarini ko’rsating?
A.Anemik
B.Stagnant
C.Tsirkular
D.Barchasi to’g’ri
7.Ko’p qon yo’qotish natijasida kelib chiquvchi gipoksiya turi?
A.Anemik
B.Gipoksemik
C.Stagnant
D.Metobolik
8.Kislorodning alveolalardan qonga,karbonat angidridning qondan alveolalarga o’tishi qanday jarayon?
A.O’pka ventilatsiyasi
B.O’pkada gazlar almahinuvi
C.O’pkaning tiriklik sig’imi
D.O’pkaning minutlik hajmi
9.So’lak tarkibidagi uglevodni parchalovchi ferment?
A.Peptidaza
B.Karbogidraza
C.Amilaza
D.Enterokinaza
10.Simbiotik hazm to’g’ri berilgan javobni ko’rsating?
A.Oziqli moddalar tashqi muhit mikroorganizm lari hisobiga amalga oshiriladi
B.Organizmga ovqat tarkibida tushuvchi ekzogen gidrolizalar hisobiga amalga oshiriladi
C.Oziqli moddalar gidrolizi,makroorganizm hazm yo’lidagi bakteriya fermentlari tomonidan amalga oshiriladi*
D.Muayyan makroorganizmda,uning hazm bezlarida so’lak,me’da,me’daosti bezlari fermentlari tomonidan amalga oshiriluvchi hazm turi

Pantoten kislotasi — B3 vitamini. Pantoten kislotasi tarkibiga

alanin va pantolin kislotasi kiradi:
biroz murakkab hisoblanadi. Uning molekular massasi — 1356.
Sianokobalamin molekulasi tarkibida halqa bo'lib, gemoglobin
porfiriniga o'xshash, ammo markazda temir bo'lmasdan, kobalt
va sianoguruh bo'ladi. Uning formulasidan ko'rinib turibdiki,
B 12 vitam ini ikki qism dan iborat: porfiringa o'xshash va
nukleotidli. U toza holda kristalli modda bo'lib, qora-qizg'ish
rangda bo'ladi.
B12 vitam inining biokim yoviy roli k o 'p qirralidir. U
koferment tarkibiga kiradi (kobamid kofermenti). Kobamid
kofermentini saqlovchi fermentlar asetillanish reaksiyasi
(asetil-koenzim A ning hosil bo'lishi)ga ta’sir qilib, sirka va
pirouzum kislotalarining biologik oksidlanish jarayonlarini
tezlashtiradi.
B12 vitam inining purin va pirimidin asoslari sintezida
ishtiroki RNK va D N K hosil bo'lishida katta ahamiyatga ega.
Kobamid fermentlari oqsil sinteziga ta ’sir qilib, ularni
quwatlab turadi va anabolik effekt kou ko'rinishida bo'ladi. B|2
vitamini metionin almashinuvida, metil guruhini olib o'tishda
qatnashadi va uning yog'lar almashinuvida yaxshi tomonga
ta’sir qilishini ko'rsatadi (lipotrop holida ta’siri).
Folein kislota — Bc vitamini. Uning shpinat bargida ko'p
miqdorda uchrashi kislota nomi bilan bog'liqligini ko'rsatadi
(lotincha folium — barg dem akdir). Folein kislotasi 3 ta
komponentdan tuzilgan bo'lib, pteridin, paraaminobenzol va
glutamin kislotasidan tashkil topgan:
Askorbin kislota — С vitamini. Bu to'yinmagan birikma
o'zida karboksil guruhiga ega emas. Ikkita enol gidrooksili bo'lishi uni nordon xarakterli birikma ekanini aniqlaydi.Askorbin kislota degidroaskorbin kislotasiga tezda qaytar oksidlash yo'li bilan aylanishi (degidridlanish) va o'ziga vodorod atomini biriktirib (qayta tiklanish), yana askorbin kislotasiga aylanishi mumkin.
Yog'da eruvchi vitaminlar
Retinol — A vitam ini. Bu vitaminning faqat hayvon
mahsulotlarida borligi aniqlangan: dengiz hayvonlari jigarida,
baliqda, sutda, sariyog1 va boshqalarda. Kimyoviy tarkibi
bo‘yicha u davriy (siklik) birikmalar b o ‘lib, o ‘zida (3-ionli
halqa, izoprenning ikkita qoldig‘i va birlamchi spirt guruhiga ega.
Kalsiferol — D vitamini. D vitamini — antiraxit faollikka
ega steroidlar guruhi bo‘lib, ulardan eng muhimlari D 2 vitamini (ergokalsiferol) va D 3 vitamini (xolekalsiferollar)dir. D3 vitamini
terida 7-degidro-xolesterindan quyosh nuri ostida va ultrabinafsha nurlanishda hosil bo‘ladi.ultrabinafsha nurlanishda hosil bo‘ladi. Shunga asoslangan holda u ltrab in afsh a n u rlarin in g raxitga qarshi t a ’sirini tushuntirish mumkin.D vitaminining preparatlari ergosterinni nurlash orqali olinadi, ular rangsiz kristall ko‘rinishida b o ‘lib, yog'lar va organik erituvchilarda yaxshi eriydi. Havo kislorodi bilan qizdirganda yaxshi oksidlanadi:0 ‘simlik mahsulotlarida D vitaminining miqdori ko‘p emas. Hayvon mahsulotlaridan jigarning yog‘i 10000—500000 ME (1 g mahsulotda), baliq jigarining yog‘i — 250, tovuq tuxumi— 2—4, cho‘chqa va mol jigari — 0,2—2, sigir suti — 0,01—0,2, sariyog1 — 0,2—0,8.Keltirilganlardan ko‘rinib turibdiki, keng tarqalgan oziqalar bilan ovqatlanish organizmning D vitaminiga talabini to ‘la qondira olmaydi. D vitaminining yetishmasligiga, asosan, bolalar organizmi juda sezgir bo'ladi.D vitamini ingichka ichakdan o ‘t kislotalari ishtirokida so'riladi, keyin jigarga tashiladi va u yerda N A D N 2 hamda molekular kislorod ishtirokida ishlovchi mitoxondriyalar tizimi t a ’sirida 25-O ksikalsiferolga aylanadi. 25-O ksikalsiferol buyraklarda gidroksillanadi, natijada gormonal xususiyatga ega bo'lgan 1,25-Degidrokalsiferol hosil bo'ladi. Bu reaksiya paratgormonlar bilan boshqariladi. 1,25 Degidrokalsiferol ichakda C a2+ tashilishini kuchaytiradi. Uning ta ’sirida ichakshilliq qavati hujayralarining tegishli oqsillari kalsiy biriktirgan oqsilga aylanadi, bu birikma ichak mikrovorsinkalarida faoliyat ko‘rsatadi. Yuqoridagi oqsil Ca2+ ga bog'liq ATFaza ichakda C a2+ tashilishida qatnashadi va jarayon N a + ga ham bog'liq.D vitamini suyak to'qimalarida fosforli-kalsiyli tuzlar hosil
bo'lishida, uning mustahkamligini oshirishda, organizmning oksidlanish-qaytarilish reaksiyalarida va shuningdek, limon
kislotasini chiqindiga chiqarishni boshqarishda qatnashadi. Bundan tashqari, D vitamini buqoq va juftbuqoq bezlarining funksional tuzilishiga ta’sir ko'rsatadi. D vitamini yetishmaganda faqat suyak to'qimasi emas, balki butun organizm zarar
ko'radi, qon bilan a ’zolarga Ca2+ yetarli bormasligi natijasida ikkilamchi o'zgarishlar yuzaga chiqadi.D vitamini tanqisligida ingichka ichakning shilliq qavatida distrofik o'zgarishlar yuz beradi, bu esa ichakning faoliyatini, ayniqsa, so'rish (aminokislotalar, vitaminlar va boshqalarni) qobiliyatini susaytiradi. Aminokislotalarning hujayra ichidagi miqdori o'zgaradi, bu bilan azot balansi siljiydi, sisproteinemiya
yuzaga chiqadi, jigar, buyrak, timus, taloq va boshqa a ’zolarda oqsil sintezi buziladi.D-gipovitaminozda lipidlar almashinuvi buziladi (qonda umumiy xolesterin, erkin yog' kislotalari va fosfotidiletanolaminlarning miqdori jigardagi lipidlar almashinuvi buzilishi natijasida ortadi). D-gipovitaminozda organizmdagi oqsil almashinuvida o'zgarishlar kuzatilgan. Taloqda va timusda oqsil parchalanishi ortishi bilan uning sintezi pasaygan. Shunday hollarda bolalar va kattalarda suyaklarning demineralizatsiyasi yuz beradi, unga kuchli bo'lmagan ta’sirlar suyaklar sinishiga olib keladi. Qon zardobida Ca2+ va P miqdori ortishi hisobiga yumshoq to'qimalarda Ca2+ yig'iladi va buyraklarda tosh hosil bo'ladi.
ToKoferollar — E vitamini. E vitamini bir-biridan aromatik
yadrosidagi metil guruhlari soni va joylashishi bilan farq qiluvchi
tokoferolning hosilalari a, (3 va y-tokoferollardir. a-tokoferol
eng yuqori biologik faollikka ega bo'lib, u tabiatda ham ko'p tarqalgandir.Vitamin-hayot degani.Organizmda vitaminlar juda katta ahamiyatga ega.Har bir vitaminning alohida ahamiyati va orni bor.Е vitamini sariq rangli moy ko‘rinishiga ega, organik erituvchilarda yaxshi eriydi, kislota va ishqorlar qizdirilishining ta’siriga chidamli, lekin oksidlovchilarga ancha chidamsiz. Shu bilan birga havo kislorodi va ultrabinafsha nurlarga ham chidamsiz.Tokoferollar faqat o ‘simliklarning yashil qismida, ayniqsa boshoqlarning maysalarida hosil bo'ladi. Ular o'simlik
moylarida ko‘p bo'ladi: kungaboqar moyida o'rtacha 60 mg%,
bundan 100% ini a-tokoferol tashkil qiladi, paxta moyida
tegishlicha 90 mg% va 65%, soya moyida 120 mg% va 10%.
Hayvon mahsulotlarida ham tokoferollar bo'ladi.Odam va hayvonlarda tokoferollar ingichka ichakda oddiy diffuziya yo'li bilan so'riladi. Ovqatda yog'lar bo'lganda va o't
kislotalari ishtirokida, iste’mol qilingan tokoferollarning 50% i so'riladi. a-tokoferol yaxshi so'riladi. Tokoferollar a ’zo va
to'qimalarga lipoproteidlar tarkibida tashiladi.Hujayra ichidagi E vitamini faqatgina biomembranalar bilan bog'langan holda ularning tarkibiy qismi hisoblanadi. U membranalarning lipidlari va lipoprotein tabiatli retseptorlarga bog'langan holatda bo'ladi.Evitaminining organizmdagi biokimyoviy roli ko'p qirralidir.Muskullar to'qimasida moddalar almashinuviga katta ta’sir ko'rsatadi. U yurak muskuli va skelet muskullarida sintezlanadigan eng muhim makroergik birikma — kreatinfosfat sintezida, muskuldagi miozinni yuqori darajadа saqlashda, muskullardagi minerallar almashinuvini boshqarishdahomiladorlik vaqtida jinsiy hujayralari ning hosil bo'lishiga ta’sir qiladi va steroid gormonlar sintezini boshqarishda qatnashadi. To'qima nafas olishida tokoferollarning boshqaruv roli juda ahamiyatga ega. E vitamini sitoxrom С ni tiklab, flavinli fermentlarning faolligini oshiradi va koenzim Q va boshqalar
sinteziga yordam beradi.E vitaminining yetishmasligi makroergik birikmalar hosil b o ‘lishini oshirmasdan, to ‘qimalarning kislorodga talabini orttirib yuboradi (2—2,5 marta normaga nisbatan).E vitamini A vitaminiga o ‘xshab hujayra membranalarining o ‘tkazuvchanligini va sh uningdek, muskul hujayrasini boshqarishda ishtirok etadi.
Naftoxinonlar — К vitamini. Naftoxinonlar suvda erimaydi
va organik erituvchilarda yaxshi eriydi. Havo kislorodi bilan oson oksidlanadi. К vitaminiga, asosan, yashil o ‘simliklar,
ayniqsa karam (10—30 mkg/g) boy. Hayvonlardan olingan mahsulotlarda esa К vitaminining miqdori kam bo'ladi. Masalan, cho'chqa jigarida 0,4—0,8 mkg/g.К vitaminining funksiyasi qon ivishini boshqarib turadi. К vitaminining yetishmasligi qon ivishi mexanizmidagi muhim rol o'ynaydigan protrombin hosil bo'lishi jarayoni buzilishiga olib keladi. К vitaminining asosiy biologik ahamiyati shundan iboratki, u jigarda qon ivishini ta’minlovchi oqsillar sintezida qatnashadi. Shu jarayonda К vitamini oqsil molekulalaridagi glutamin kislotasi qoldiqlarining a karboksillanish reaksiyalarida, jumladan protrom bindan protrom bin hosil b o ‘lishida koferm ent (protrombin, prokonvertin, IX va X omil) sifatida qatnashadi.К vitamini yetishmasligi qon ivishini sekinlashtiradi, natijada qon ketishi va gemorrogik belgilar rivojlanishiga imkoniyat tug'iladi. К vitaminini yetishmasligi odamlarda juda ham kam hollarda uchraydi, chunki u ovqatlar bilan organizmga tushishdan tashqari ichak mikroflorasi orqali yetarli ko'p m iqdorda sintezlanadi. Ammo yetishmaslik ichakdan
vitaminlaming so'rilishi buzilganda ro'y berishi mumkin.
Vitaminlar moddalar almashinuvida muhim rol o'ynaydi.
Hozirgi paytda barcha reaksiyalar m e’yoriy ketishi uchun nafaqat vitaminlar, balki fermentlar bilan ular tarkibidagi
kofermentlar ham alohida ro‘1 o'ynaydi
Vitaminlar — ovqatning almashtirib bo'lmaydigan omillari
hisoblanadi.U larning zaxiralari organizm da juda ham k o ‘p emas.
Shuning uchun ular ovqatlar bilan organizmga tushishi kerak.
Moddalar almashinuvi va sog'lom bo'lish ratsiondagi vitaminlar
miqdordagi bog'liq.Avitaminozlar — ovqatda vitaminlaming yo'qligidan yoki biron-bir vitaminning hazm boimasligidan kelib chiqadi.Gipovitaminozlar — ovqat bilan vitaminlaming kam tushishi yoki yomon hazm bo'lishidan kelib chiqadi.Organizmda gipervitaminozlar — ovqatlar bilan vitaminlarning ko'proq tushishidan kelib chiqadi.Bu hodisa juda ham kam bo‘ladi, ammo ayrim vitaminlar A, D, К lar organizmda ko‘proq sintezlanishi mumkin.Organizmda karbonsuvlarga talab ortganda B, ga,oqsillarga talab ortganda, B6 ga, o‘simlik yogiariga talab ortganda vitamin E ga talab ortadi. Oqsilga talab pasayganda ko‘pgina vitaminlarga talab ortadi, chunki ularning fermentlarini faollashtirib beruvchilar vitaminlardir.V itaminlarga talab, ayniqsa yuqori to g‘li hududlarga chiqqanda, iqlim o'zgarganda va har xil haroratli omillar o‘zgarganda, pasayganda ortadi. Ayniqsa, shu sharoitga o‘rganguncha talab ortib boradi.Vitaminlar organizmga har xil ovqat mahsulotlari bilan tushadi. Odam organizmining vitaminlarga boigan ehtiyoji va ularning asosiy ovqat manbalarbor.Vitaminlar hamisha hayot uchun zarur.Organizmda kam miqdorda bolsa ham katta ahamiyatga egadir.Tashqi muhitning kishi organizimiga ta'siri natijasida to'qima va organlarda anatomik va funksional o'zgarishlar paydo bo'lishi shikastlanish deyiladi. Grekchada "trauma"- shikastlanish degan ma'noni anglatadi. Organizmga ta'sir qilish omiliga ko'ra shikastlanishning quyidagi turlari farqlanadi.

1) Mexanik shikastlanishlar (kuchli zarb tegishi, ezilish, cho’zilish).

2) Fizikaviy shikastlanishlar (issiq va sovuq ta'siri, elektr toki ta'siri, radioaktiv
nurlanishlar)

3) Kimyoviy shikastlanishlar (kislotalar, ishqorlar ta'siri).

4) Ruhiy shikastlanishlar (qattiq qo’rqish, vahima qilish).

Shikastlanishlarning og'ir-yengilligi bu omillarning kuchiga va ta'sir qilish vaqtiga bog'liq. Shikastlanishlar bo'yicha quyidagi tasnif qabul qilingan.

l.Ishlab chiqarish bilan bog’liq bo’lmagan shikastlanishlar. Bular o’z navbatida transport shikasti, temir yo’l, avtomobil, tramvay va hokoza, piyoda ketayotganda, sport shikasti, sport bilan shug’ullanganda, tabiiy ofatlar ta'sirida shikastlanishlar, yer qimirlash, sel kelish va hokazo, turmushda urush-janjallar oqibatida uchraydigan shikastlanishlarga bo'linadi.
2.Ishlab chiqarish bilan bogliq bo'lgan shikastlanishlar, ko'pincha sanoat korxonalarida va qishloq xo’jaligida ko'proq uchraydi.
3.Qasddan qilingan shikastlanishlar; harbiy holatlarda, o'z-o'zini o'ldirish, birovni qasddan o’ldirish va hakazo farqlanadi.
Mexanik kuchlarning ta'siriga qarab shikastlanishlar: bevosita va bilvosita shikastlanishlarga bo'linadi:
bevosita ya'ni to'g'ridan-to'g'ri shikastlanishlar (og'riq, qon quyilishi, shishlar)bilvosita ya'ni to'g'ridan-to'g'ri bo'lmagan shikastlanishlar.
Teri va shilliq pardalarning jarohatlanishiga qarab shikastlanishning quyidagi turlari farqlanadi:
Ochiq va yopiq shikastlanishlar.Teri qoplamlari va shilliq pardalarning butunligi buzilishi bilan kechadigan shikastlanishga ochiq shikastlanish deyiladi.Teri qoplamlari va shilliq pardalarning butunligi buzilmaydigan shikastlanishga yopiq shikastlanish deyiladi. (lat yeyish, cho’zilish, suyaklar chiqishi, yumshoq to’qimalar ya'ni muskullar, paylar, tomirlar, nervlarning teri ostida uzilishi kiradi).
Moddalar va energiya almashinuvi - organizmning hayot faoliyati jarayonlarining asosini tashkil etadi. Moddalar va energiya
almashinuvi barcha organizmlarning eng oddiydan eng murakkab
tuzilgan odamlar organizmining ham hyotining asosidir.Odamlar organizmida, uning a'zolari. to'qimalari, hujayralarida tinimsiz ravishda juda oddivlardan murakkab moddalarning hosil bo'lish jarayoni bajariladi. Shu bilan bir vaqtda, organizm hujayralari tarkibiga kiruvchi murakkab organik moddalarning oksidlanishi, parchalanishi bajariladi.
A'zolarning ishi doimiy ravishda ularning yangilanishi bilan birgalikda kechadi: ayrim hujayralar o'ladi. boshqalari ularning o'rnini almashtiradi. Voyaga yetgan odamlarda bir kecha-kunduz davomida teri epiteliyasi hujayralarining 1/20 miqdori, ovqat hazmi trakti epitelivasining hamma hujayralarining yarmi, 25 grammga
yaqin qon va boshqalar o'ladi va almashinadi.Organizm hujayralarining vangilanishi, o'sishi faqatgina organizmga tinimsiz ravishda kislorod va to'vimli moddalar tushib
turgandagina amalga oshishi mumkin. To'yimli moddalar - bular
organizmning tarkibiy qismlari hosil bo'ladigan asosiy plastik materiallardir.
Organizmning yangi hujayralari hosil bo'lishi uchun, ularning tinimsiz yangilanishi, yurak, oshqozon-ichaklar trakti, nafas a ’zolari,
buyraklarni ishlashi uchun hamda odamlar tomonidan maxsus va zarur ishlami bajarishi uchun energiya zarur. Odam bu energiyani moddalar almashinuvi jarayonida yuz beradigan oksidlanish va parchalanishi reaksiyalari hisobidan oladi.
Shundav qilib, organizmga tushuvchi to'yim li moddalar faqatgina plastik qurilish materiali bo" lib qolmasdan balki hayot uchun
zarur bo'lgan energiya manbayi bo'lib ham xizmat qiladi.
Moddalar almashinuvi deganda, moddalaming ovqat hazmi traktiga tushganidan boshlab organizmdan chiqarib tashlanadigan
parchalanishning oxirgi mahsulotlari hosil boigunicha yuz beradigan o'zgarishlari yfg'indisi tushuniladi.Anabolizin va katabolizm. Moddalar almashinuvi jarayoni, yoki metabolizm, bir-biri bilan juda yumshoq (nozik) kelishgan holda ma'lum navbatlashuv asosida kechadi. Energiya xarajati talab qiluvchi biologik sintez reaksiyalari yig'indisi anabolizm deb ataladi.Anabolik jaravonlarga oqsillar, yog'lar, lipoidlar, nuklein kislotalarining biologik sintezlanishlari kiradi. Bu reaksiyalar hisobiga nisbatan oddiy moddalar hujayralarga tushgach, fermentlar ishtirokida organizmning o'zini moddalariga aylanadi. Anabolizmo'z xizmatini о 'tab bo'lgan tuzilmalarning tinimsiz yangilanishi uchun zamin yaratadi.Anabolik jarayonlar uchun zarur bo'lgan energiya katabolizm reaksiyalari bilan yetkazib beriladi, reaksiyalar tufayli murakkaborganik moddalarning molekulalari parchalanishi natijasida energiya ajralib chiqadi. Katabolizmning oxirgi mahsuloti bo'lib -
suv, karbonat angidrid gazi, ammiak, siydikchil. sivdik kislotasi va boshqalar hisoblanadi, ular hujavralarda navbatdagi biologik oksidlanishga uchramaydi va organizmdan chiqarib tashlanadi.
Anabolizm va katabolizm jarayonlari bir-biri bilan chambarchas
bog'liq. Katabolik jarayonlar anabolizm uchun energiya va dastlabki moddalarni yaratib beradi; anabolik jarayonlar oiayotgan hujayralaming tiklanishi uchun sarflanadigan tuzilmalarni tiklanishiga olib keladi, organizmni o'sish jaravoni bilan bog’liq boigan
yangi to'qimalarning shakllanishiga, hujayralaming hayot faoliyati uchun zarur boigan gormonlar, fermentlar va boshqa birikmalarni
sintezlanishi uchun hamda katabolizm reaksiyalari uchun parchalanishi kerak boigan makromolekulalarni yetkazib beradi.

Barcha metabolik jarayonlar tabiatan oqsil modda boigan fermentlar tomonidan tezlashtiriladi va boshqariladi. Fermentlar organizm hujayralarida reaksiyalarni bajarilishini ta'minlovchi biologik katalizatorlar hisoblanadi.

Moddalarning aylanishi (o‘zgarishi). Oziq moddalarning kimyoviy o'zgarishi ovqat hazmi traktida boshlanadi. Bu yerda ovqatlarning murakkab moddalari qon yoki limfaga so*rilishi
mumkin boigan ancha oddiy moddalargacha parchalanadi.
So'rilish natijasidla qon va limfaga tushgan moddalar hujayralargacha yetib kelganidan keyin u yerda asosiy o'zgarishlarga uchraydi. Hosil boigan murakkab organik moddalar hujayralar tarkibiga
kiradi va ularning funksiyalarini bajarilishida ishtirok etadi.
Hujayralar ichida kechadigan moddalarning o'zgarishi hujayralar ichidagi bo'shliq yoki omliq almashinav deyiladi. Hujayralar ichidagi almashinuvda hal qiluvchi rolni hujayraning
ko'plab fermentlari o ’ynaydi. Ularning faoliyati tufayli hujayra
moddalarida murakkab o'zgarishlar vuz beradi. ularning molekulalari ichidagi kimyoviy bogiari uziladi, bu esa energiya ajralishiga olib keladi.
Bunda oksidlanish va tiklanish reaksiyalari muhim ahamiyat
kasb etadi. hujayrada boshqa maxsus fermentlar ishtirokida fosfor
Foydalanilgan adabiyotlar:

1) Sohibov.D Vitaminlar va ularning hayot uchun ahamiyati.1991.

2) To'raqulov.Y.X Bioximya ..T.O'zbekiston 1996.
3) Valixonov.M.N Biokimyo ..T.Universiset 2008.
4) Raxmatov.N.A,Maxmudov.T.M Biokimyo
5) Biologik kimyo va molekulyar biologiya... pdf.;
6) Ленинджер.А Основы биохимйии ..1985,
7) Коничев.А.С Молекулярная биология. .2005