Biologiya bakalavr ta’lim yo’nalishi II kurs 201-guruh talabasi qo’chqoraliyeva irodaxonning botanika fanidan

Mevalar tuzilishi va tarkibi.
Meva (lot. fructus) - qoʻsh urugʻlanish natijasida oʻzgartirilgan gul. U bitta guldan hosil bo'lib, angiospermlarni ko'paytirish uchun mo'ljallangan, shuningdek, undagi urug'larning shakllanishi, xavfsizligi va tarqalishini ta'minlash uchun xizmat qiladi. Ko'pgina mevalar qimmatbaho oziq-ovqat mahsulotlari, bo'yoqlar, dori-darmonlar va boshqalar ishlab chiqarish uchun xom ashyo hisoblanadi. Mevalarni o‘rganuvchi fan karpologiya, meva va urug‘larning tarqalishini o‘rganuvchi sohasi esa karpoekologiya deb ataladi. Farmakologiyada mevalar har qanday meva, ularning bo'laklari, shuningdek, infructescence hisoblanadi.Meva asosan tuxumdondan hosil bo'ladi, lekin uning shakllanishida gulning turli qismlari (kosacha, perianth va stamens) ishtirok etishi mumkin. Urug'lar tuxumdonlardan hosil bo'ladi. Devor (perikarp deb ataladigan) tuxumdon devoridan hosil bo'ladi. Perikarp uchta qatlamdan iborat: tashqi - ekzokarp yoki epikarp, o'rta - mezokarp va ichki - endokarp, ularning barchasi aniq ajralib turadi.
Misol uchun, gilos mevasini ko'rib chiqamiz. Uning tashqi qatlami (eksokarp) - yupqa teri, o'rta (mezokarp) - qutulish mumkin bo'lgan suvli pulpa, ichki (endokarp) - toshlashgan to'qimalarning qattiq suyagi bilan o'ralgan urug'.Anatomik tekshiruv bilan ham perikarp qatlamlarini ajratish qiyin bo'lgan mevalar bor, bu homilaning etukligi davrida hujayralarning siqilishi va deformatsiyasiga bog'liq.Homila uruģ'lantirilgandan keyin rivojlanadi, lekin ba'zi angiospermlarda urug'lik embrionining rivojlanishi urug'lantirilmaganda sodir bo'ladi, ya'ni. apomiksis orqali. Xomilaning morfologik asosini ginoetsium, birinchi navbatda tuxumdon tashkil etadi. Gulning boshqa qismlari (kosacha, periant, stamens) ko'pincha quriydi va ba'zida ular tuxumdon bilan meva hosil bo'lishida ishtirok etib, suvli yoki yog'ochli, ba'zan membranali bo'laklarga aylanadi.Tuxumdon eng katta o'zgarishlarga uchraydi, bunda hujayralar bo'linishi kuchayadi, bu uning hajmining oshishiga, devorlarning o'sishiga olib keladi. Changlanishdan keyin o'simlik ozuqa moddalarining harakat yo'nalishini rivojlanayotgan mevalar tomon o'zgartiradi. Masalan, o'tli o'simliklarda deyarli barcha sintez qilingan organik moddalar urug'lar va mevalarning rivojlanishiga ketadi, boshqa o'simlik to'qimalari esa yo'qoladi. O'sish to'xtatilgandan so'ng, meva pishishi boshlanadi, xlorofill va taninlar parchalanadi, pigmentlar vakuolalarda to'planadi, bu turning rang xususiyatini belgilaydi. Devorlarda turli xil moddalar mavjud: shakar, ba'zi vitaminlar, oqsillar, kraxmal, yog'li yog'lar va boshqalar.
Meva asosan tuxumdondan hosil bo'ladi, lekin uning shakllanishida gulning turli qismlari (kosacha, perianth va stamens) ishtirok etishi mumkin. Urug'lar tuxumdonlardan hosil bo'ladi. Devor (perikarp deb ataladigan) tuxumdon devoridan hosil bo'ladi. Perikarp uchta qatlamdan iborat: tashqi - ekzokarp yoki epikarp, o'rta - mezokarp va ichki - endokarp, ularning barchasi aniq ajralib turadi.
Misol uchun, gilos mevasini ko'rib chiqing. Uning tashqi qatlami (eksokarp) – yupqateri, o'rta (mezokarp) - qutulish mumkin bo'lgan suvli pulpa, ichki (endokarp) - toshlashgan to'qimalarning qattiq suyagi bilan o'ralgan urug'. Anatomik tekshiruv bilan ham perikarp qatlamlarini ajratish qiyin bo'lgan mevalar bor, bu homilaning etukligi davrida hujayralarning siqilishi va deformatsiyasiga bog'liq.
Mevaning umumiy xarakteristikasi (xususiyatlari) Meva yopiqurug'lilarning eng xarakterli organidir. Meva urug'- langandan keyin ro'y beradigan o'zgarishlar natijasida hosil bo'- ladi. Mevaning asosiy qismi - ginetsey (urug'chi), lekin bir qism o'sirnliklarda, xususan pastki tugunlarga ega bo'lganlarida, mevaning hosil bo'lishida gulning boshqa qismlari, eng avvalo, gulo'rin va gulbandi qatnashadi, ba'zida to'pgul qismlari ham ishtirok etadi. Mevaning tuzilishida ginetsey va gulning boshqa qismlaridan tashqari, mevaning o'z belgilari ham ahamiyatga ega. Mevalaming xilma-xilligi uch guruh belgilar bilan aniqlanadi. I) meva o'rarni
(urug'chibargi yoki barglari)ning tuzilishi; 2) mevalaming ochilish yoki bo'linish
usuli; 3) tarqalish usuli bilan bog'liq bo'lgan xususiyatlari.
Meva o'rami - bu o'ta o'sib ketgan va ko'pincha shaklan o'zgargan tugun devori bo'lib, gulning boshqa qismlari bilan birgalikda meva tarkibiga kiradi. Meva o'rami tashqi qavat ekzokarpiy va ichki qavati - endokarpiy, ba'zida o'rta qavat - mezokarpiylardan iborat. Bu qavatlar har doim osongina kuzatilmaydi. Mazkur uch zona danakli mevalarda yaxshi kuzatiladi: yupqa terisimon ekzokarpiy, etdor mezokarpiy va qattiq endokarpiy. Tipik ho'l mevalarda meva o'rami sharbatli bo'lib, uning alohida , qavatlarini ajratish qiyin. Ba'zi hollarda quruq mevalarda qavat It- larini ajratish mumkin (kungaboqar va boshq.), boshqa hollarda meva o'rami butunlay gomogen (o'rmon yong'og'i).
Mevalar urug'larni tashqi muhitdan himoya qilish va ularning unib chiqish imkoniyatlarini oshirish uchun mo'ljallangan moddalar birikmasidir. Ular, shuningdek, imkon qadar urug'larni yoyish uchun mo'ljallangan. Bu shamol, suv, hayvonlar yordamida sodir bo'lishi mumkin. Meva uch qismdan iborat: endokarp, mezokarp va ekzokarp. Birinchisi - ichki qobiq, u to'g'ridan-to'g'ri urug'lar yonida joylashgan (bir nechta yoki bitta). Mezokarp - o'rta qobiq, ekzokarp - tashqi qobiq. Bu uchta tuzilma birlashib, perikarp yoki perikarpni hosil qiladi. Aksariyat hollarda ekzokarp teri (mevada) yoki qobiq (yong'oqda) bilan ifodalanadi. Endokarp ko'pincha homilaning hayvonlar va odamlar tomonidan iste'mol qilinadigan qismidir. Va mezokarpni, masalan, apelsin pulpasi va terisi orasidagi oq qobiq shaklida ko'rish mumkin. Biroq, bu qoidalardan istisnolar mavjud. Olmalarda, masalan, endokarp urug'lar yaqinida shaffof plitalar shaklida taqdim etiladi va pulpa mezokarp hisoblanadi.Ular tashqi ko'rinishi va ayrim tuzilish xususiyatlariga ko'ra bir necha guruhlarga bo'linadi. Mevalar yong'oq, gilos va dukkaklilar - ularning barchasi bir xil tuzilishga ega, lekin ayni paytda juda ko'p farqlar mavjud.
Dunyo bo‘yicha meva va rezavor-meva ekinlarining 50 ga yaqin oilasi, 200 ta turkumi, 1000 dan ortiq turi va juda ko‘p tur xillari mavjud. Har bir madaniy turning ko‘plab navlari (masalan, olma, nok, o‘rik, shaftoli kabilarning bir necha minglab navi) bor va mevachilik asosan er sharining shimoliy qismida yaxshi rivojlangan.
Akademik N.I.Vavilov rahbarligida olib borilgan ilmiy tadqiqotlar natijasida ko‘pchilik meva, rezavor - meva ekinlarining vatani Markaziy Osiyo, Kavkaz orti davlatlari, Xitoy, Hindiston, Birma, Eron, va O‘rta er dengizi sohillari ekanligi aniqlangan.
Ma’lumotlarda keltirilishicha meva daraxtlari Markaziy Osiyo, Kavkaz orti davlatlarida, Suriya, Mesopotamiya, Misrda 2-5 ming yillar davomida madaniylashtirilib kelinmoqda.
Olma, nok, olxo‘ri, shaftoli, o‘rik, zaytun va anor daraxtlari 4 ming yildan ortiq, gilos, olcha va limon 2 ming yildan ortiq, apelsin va rezavor mevalar 2 ming yilga yaqin madaniylashtirilib, ekilib kelinmoqda.
O‘zbekistonda meva va rezavor-meva ekinlarining 108 ta turi uchraydi, 73 ta turi madaniylashtirilgan bo‘lib, shundan 25 ta turi keng tarqalgan. Meva daraxtlari, mevalarining yirikligi, rangdorligi, yaxshi saqlanishi, tashishga chidamliligi hamda sanoat uchun qimmatbaho xom-ashyo ekanligi va to‘yimliligi, bir erda uzoq yashab mo‘l hosil berishi bilan boshqa ekinlardan farq qiladi. Meva daraxtlarini o‘ziga xos yana bir xususiyati shundaki, deyarli hamma madaniy meva daraxtlari payvandlash (asosan kurtak payvand) yo‘li bilan ko‘paytiriladi. Bir necha yillar davomida olma, nok, behi, yong‘oq, o‘rik, bodom, gilos, olcha, tog‘olcha, olxo‘ri, shaftoli kabi mevalar ustida seleksiya ishlari olib borildi, ularning urug‘laridan chiqqan yaxshi shakllari tanlab olinib, ko‘paytirilishi natijasida O‘zbekistonda etishtirilayotgan meva turlari va navlari son jihatdan ko‘paydi, sifat jihatdan ancha yaxshilandi. Boshqa xorijiy davlatlardan ham ko‘pgina meva va rezavor-meva ekinlar navlari olib kelinib, sharoitga moslashtirildi.
Markaziy Osiyoda, shu jumladan O‘zbekistonda yovvoyi mevali daraxtlar asosan Toshkent, Samarqand, Surxondaryo, Qashqadaryo va boshqa viloyatlarning tog‘li xududlarida o‘sadi. Bu erlarda mevali daraxt va butalarning 70 turi uchraydi.
Keyingi yillarda yovvoyi olma, yong‘oq, bodom, do‘lana, pista, tog‘olcha, irg‘ay kabi mevali daraxtlar payvand qilish yo‘li bilan madaniylashtirilmoqda. Madaniy meva daraxt navlari umg‘ko‘chatlarni kurtak payvand qilib ko‘paytiriladi. Yovvoyi meva daraxtlarining yana bir foydali tomoni shundaki, ular mevali daraxtlarining ba’zi shakllarini yaratishda qimmatli dastlabki material hisoblanadi.
Yovvoyi mevali daraxtlar yozda 0‘zlarining baquvvat va chiroyli shox-shabbalari bilan tog‘ qiyaliklarini ko‘m-ko‘k qilib qoplab turadi, insonga estetik rux bag‘ishlaydi.
O‘zbekiston tog‘li xududlarida yong‘oqli meva bog‘lari tashkil qilinib, ularning maydoni 32 ming gektardan ortiq. SHundan 27 ming gektari (84 %) payvandlanmagan. Madaniy yong‘oqzorlar maydoni umumiy yong‘oqzorning 16 % ini tashkil qiladi.
O‘zbekistonda 2500 gektar bodomzor bo‘lib, shundan 1500 gektar maydondagisi yovvoyi (payvandlanmagan) bodomzorlardir. Toshkent viloyatining Bo‘stonliq tumanida 1500 gektardan ziyodroq yovvoyi olmazorlar bo‘lib, ular dengiz sathidan 1200-1300 m balandlikda o‘sadi. Mevasining vazni 10-100 g bo‘lib, mazasi nordon va shirindir.