Biologiya fakulteti
Download 52.16 Kb.
|
2 5386571450897401115
- Bu sahifa navigatsiya:
- NO’KIS-2019 Tema Gidrosferani qor’aw mashqalalari KIRISIW
- III. Suw resursların qorg’aw huqıqları
- I.Gidrosfera haqqinda tusinik
- Biologiyaliq tazalaw usilinda
- Orta Aziya ha`m O’zbekstanda suwdan paydalaniw.
- Aral ha`m Aral boyi mashqalalari
- Qaraqalpaqstan Respublikasinin` suwlarinin` meliorativlik jag`dayi.
- II. Pataslang’an suwlardı tazalaw usılları
- Awız suw h’a’m turmıs xojalıq za’ru’rlikleri ushın qollanılatug’ın suwlardag’ı zıyanlı zatlardın’ ruxsat etilgen mug’darı (PDK mg/l)
- Zatlardın’ atamaları PDK mug’darı Sezimtallıq ta’siri
- PAYDALANG’AN A’DEBIYATLAR
|
O’ZBEKISTAN RESPUBLIKASI JOQARI HA’M ORTA ARNAWLI TA’LIM WA’ZIRLIGI BERDAQ ATINDAG’I QARAQALPAQ MA’MLEKETLIK UNIVERSITETI BIOLOGIYA FAKULTETI EKOLOGIYA HA’M TOPIRAQTANIW KAFEDRASI « A’meliy ekologiya» pa’ninen KURS JUMISI Tema: «Suw ha’m suwdan paydalaniw mashqalalari»
NO’KIS-2019 Tema Gidrosferani qor’aw mashqalalari KIRISIW.......................................................................3 Tiykarg’i bolim I.Gidrosfera haqqinda tusinik ....................................4 II.Gidrosferanin pataslaniw jollari .............................12 III. Suw resursların qorg’aw huqıqları ...............................14 Juwmaqlaw ...................................................................17 Paydalang’an a’debiyatlar ...........................................19 Kirisiw Insannin` xojaliq iskerliginde suw derekleri-arzan transport ha`m energiya qurali, suwg`arilatug`in diyxanshiliqti rawajlandiriwdin` tiykari, sanaat ka`rxanalarin tuwri ornalastiriwdi belgileytug`in a`hmiyetli faktor esaplanadi. Adamlardin` ku`ndelikli turmisin suwsiz kwz aldimizg`a keltirip bolmaydi. Suw bolmasa insan u`sh ku`nnen artiq jasay almaydi. Insanlardin` suwg`a bolg`an talabi barg`an sayin wsip barmaqta. 1 tonna polat wndiriw ushin 250 m3, mis islep shig`ariwda – 500m3, nikeli islep shig`ariwda – 4000m3 suw sarplanadi. Iri ka`rxanalar, elektrostantsiyalar pu`tkil bir da`r`yanin` suwin sarplap jiberedi. Diyxanshiliq maqsetleri ushin, a`sirese u`lken kwlemde suw sarplanadi. 1 tonnan biyday jetistiriw ushin 1500m3 tan artiq, 1 tonna paxta jetistiriw ushin 10000 m3, sali ushin 12000 m3 tan artiq suw sarplanadi. Suwlardin` sanaat ha`m ku`ndelikli shig`indilar menen pataslaniwi da suw jetispewshiliginin` tiykarg`i sebeplerinen biri esaplanadi. Suwdin` pataslaniwi - degende onin` quraminda sipatin kemeytiwshi jat birikpelerdin` ushirasiwi tu`siniledi. Qaytadan paydalaniw ushin, pataslang`an ha`r bir m3 sanaat ha`m ku`ndelikli shig`indi suwlar 10m3 kwlemdegi taza suwdi aralastiriw lazim boladi. Jer u`sti ha`m jer asti suwlarin pataslawshi derekler ju`da` kwp ha`m tu`rlishe boladi.
Jer betindegi barliq suwlar jiyintig`i gidrosferani quraydi. Gidrosfera – degende okean, ten`iz, kwl, da`r`ya, jer asti suwlari ha`m muzliqlardi wz ishine alg`an Jerdin` suw qabig`i tu`siniledi. Planetamizda tirishilik da`slep suw ortalig`inda payda bolg`an ha`m tiri organizmler ushin suwdin` a`hmiyeti sheksiz esaplanadi. Jer betinde suw suyiq, qatti ha`m gaz ta`rizli halinda ushirasip, zat ha`m energiya aylanisinda u`lken rol` oynaydi. A`sirese, atmosferadag`i suw puwlari ha`m topiraq ig`allig`inin` a`hmiyeti joqari. Du`n`ya okeanlari suwlari tawsilmaytug`in resurslarg`a kiredi ha`m aylanista suw zapaslari udayi tiklenip turadi. Adamzat tikkeley paydalaniwi mu`mkin bolg`an suw zapaslari tawsilatug`in ha`m tiklenetug`in resurs esaplanadi. Gidrosferadag`i barliq suwlardin` 97,2% i du`n`ya okeaninin` shor suwlarina tuwri keledi. Jer asti suw zapaslarinin` aniq mug`dari belgilengen emes. Jer betinde ha`zirgi waqitta insan tikkeley paydalaniwi mu`mkin bolg`an dushshi suwlar mug`dari gidrosferadag`i uliwma suw kwleminin` shama menen 1% ten artig`irag`inan ibarat. Planetamizda da`r`ya ha`m kwl suwlari bir tegis bwlistirilmegen ha`m ayirim territoriyalarda suw tawsilatug`in ha`mde ju`da` a`ste tiklenetug`in resurs esaplanadi. Du`n`ya xalqi tez pa`t penen wsip baratirg`an ha`zirgi waqitta 2 mlrd. tan artiq adam sipatli ishimlik suwi menen jeterli ta`miyinlenbegen. Biosferadag`i protsessler ha`m insanlar tirishiliginde suwdin` a`hmiyeti joqari. Suw biosferadag`i derlik barliq protsesslerge qatnasadi. Suwdin` u`sh tu`rli agregat halda (suyiq, gaz ta`rizli, qatti) boliwi sol orinlardin` hawa-rayi ha`m iqlim sharayatlarida a`hmiyetli rol` oynaydi. Biosferada fotosintez protsesi suw qatnasinda a`melge asadi. Suw tiri organizmler ushin birlemshi tirishilik ortalig`i esaplanadi. Insan organizminin` 65% ten artig`i, wsimliklerdin` 85-90%, haywanlar salmag`inin` 75% suwdan ibarat. Insannin` xojaliq iskerliginde suw derekleri-arzan transport ha`m energiya qurali, suwg`arilatug`in diyxanshiliqti rawajlandiriwdin` tiykari, sanaat ka`rxanalarin tuwri ornalastiriwdi belgileytug`in a`hmiyetli faktor esaplanadi. Adamlardin` ku`ndelikli turmisin suwsiz kwz aldimizg`a keltirip bolmaydi. Suw bolmasa insan u`sh ku`nnen artiq jasay almaydi. Insanlardin` suwg`a bolg`an talabi barg`an sayin wsip barmaqta. 1 tonna polat wndiriw ushin 250 m3, mis islep shig`ariwda – 500m3, nikeli islep shig`ariwda – 4000m3 suw sarplanadi. Iri ka`rxanalar, elektrostantsiyalar pu`tkil bir da`r`yanin` suwin sarplap jiberedi. Diyxanshiliq maqsetleri ushin, a`sirese u`lken kwlemde suw sarplanadi. 1 tonnan biyday jetistiriw ushin 1500m3 tan artiq, 1 tonna paxta jetistiriw ushin 10000 m3, sali ushin 12000 m3 tan artiq suw sarplanadi. Suwlardin` sanaat ha`m ku`ndelikli shig`indilar menen pataslaniwi da suw jetispewshiliginin` tiykarg`i sebeplerinen biri esaplanadi. Suwdin` pataslaniwi - degende onin` quraminda sipatin kemeytiwshi jat birikpelerdin` ushirasiwi tu`siniledi. Qaytadan paydalaniw ushin, pataslang`an ha`r bir m3 sanaat ha`m ku`ndelikli shig`indi suwlar 10m3 kwlemdegi taza suwdi aralastiriw lazim boladi. Jer u`sti ha`m jer asti suwlarin pataslawshi derekler ju`da` kwp ha`m tu`rlishe boladi. Suwlardi pataslawshi tiykarg`i dereklerge sanaat ka`rxanalari ha`m ku`ndelikli turmista xojaliqtan shig`atug`in aqaba suwlar, qazilma bayliqlardi islep shig`ariwdag`i aqabalar, neftti qayta islew ka`rxanalarinda paydalanip atirg`an shig`indi suwlar, transporttin` taslandi suwlari, qalalardan ha`mde ximiyaliq birikpeler islengen atizlardan ag`ip shiqqan suwlar ha`m basqalar kiredi. Neft` ha`m neft` wnimleri, jasalma juwiw qurallari, fenollar, pestitsidler, ren`li metallar, quramali ximiyaliq birikpeler suwdi pataslawshi tiykarg`i derekler esaplanadi. Aqaba suwlarg`a tu`setug`in mineral, organikaliq, bakterial ha`m biologiyaliq pataslawshi birikpeler bolip bwlinedi.
Planetamizda suwlardin` pataslaniwi na`tiyjesinde ha`r jili 500 millionnan artiq adamlar awir qa`steliklerge shalinadi. Jer betinde suwlardin` radioaktiv pataslaniwi da u`lken qa`wip tuwdirmaqta. Suw jetispewshiligi sharayatinda olardan u`nemli paydalaniw ha`m aqaba suwlardi tazalap, qayta paydalaniwdi ta`miyinlew u`lken a`hmiyetke iye. Rawajlang`an ma`mleketlerde qalalar ha`m elatli punktlerde suw jan basina sutkag`a 150 litrdi, Rossiyada 250 litrdi quraydi. Aqaba suwlardi mexanikaliq, ximiyaliq ha`m biologiyaliq ha`m basqa tazalaw usillari bar. Mexanikaliq usilda suwlar mineral ha`m organikaliq birikpelerden tazalanadi. Ximiyaliq usilda aqaba suwlarg`a tu`rli ximiyaliq birikpeler qosiladi, ziyanli birikpeler menen reaktsiyag`a kirisip (shig`indilar shwkpe halina tu`siriledi) tazalanadi. Ximiyaliq tazalaw ka`rxanalarda suwlardi qaytadan paydalaniw maqsetinde, ha`mde aqabalardi suw saqlag`ishlarg`a yamasa kanalizatsiya tarmag`ina taslaniwdan aldin wtkeriledi. Biologiyaliq tazalaw usilinda suwg`ariw maydanlari, biologiyaliq ha`wiz ha`m aerotenklerde a`melge asiriladi. Keyin suw xlor ja`rdeminde dezinfektsiya qilinadi ha`m ondag`i ha`mme bakteriyalar nabit boladi. Xaliqti taza ishimlik suwi menen ta`miyinlew u`lken a`hmiyetke iye. Ishimlik suwi arnawli ma`mleket standartlari talabina juwap beriwi kerek ha`m udayi den-sawliqti saqlaw shwlkemlerinin` diqqat orayinda boladi. Ma`mleketlik standart suw derekleri ha`m bas suw aliw tarmaqlarinin` sanitariya qorg`aw regionlarin shwlkemlestiriwdi talap etedi. Jer beti xalqin sipatli ishimlik suwi menen ta`miyinlewde jer asti suwlarinin` a`hmiyeti joqari. O’zbekstanda jer asti suwlari, artezian suwlari ha`m mineral suwlar joqari mug`darda ishimlik ushin qollaniladi. Mineral suwlar shiqqan orinlarda arnawli sanatoriyalar quriladi. Ha`zirgi ku`nde jer asti suwlarinin` ta`rtipsiz qollaniliwi, tu`rli derekler ta`sirinde pataslaniwi artip barmaqta. Ishimlik suwlardin` biybaha deregi bolg`an jer asti suwlarin qorg`aw ha`m olardan u`nemli paydalaniwdi ta`miyinlew en` a`hmiyetli ekologiyaliq mashqalalardan biri esaplanadi. Xaliq xojalig`inin` tu`rli tarmaqlarinda suwlardin` qayta qollaniwin ta`miyinlew, suw resurslarinan u`nemli paydalaniw imkaniyatin beredi. Diyxanshiliqta taza, aldin`g`i suwg`ariw usillarin endiriw suwlardi joqari mug`darda tejewdi ta`miyinleydi. Suwdag`i 1300 den artiq ziyanli birikpelerdin` PDK si ha`m ka`rxanalar ushin shig`indi suwlardi taslawdin` jol qoyilg`an shegaralari belgilengen. Ka`rxanalar suwlardin` belgilengen limitten artiqsha qollang`ani ha`m shig`indi suwlardi taslawdi shennen tis kwtergeni ushin ja`riyma ha`m basqa da twlemler twleydi. Son`g`i jillari Du`n`ya okeaninin` pataslaniwi ja`ha`n a`hmiyetine iye bolg`an ekologiyaliq mashqalag`a aylandi. Ten`iz ha`m okeanlar, tiykarinan, neft` ha`m neft` wnimleri, sanaat ha`m ku`ndelikli turmistag`i shig`indi suwlar, awir metallar, radiaktiv birikpeler ha`m basqa da ziyanli shig`indilar menen pataslanadi. Orta ten`iz Jer ju`zindegi en` pataslang`an ten`iz esaplanadi. Okean betinin` neft` penen qaplaniwi «okean-atmosfera» sistemasinda wz-ara baylanistin` buziliwina Jer betinde kislorodtin` tiykarg`i dereklerinen biri bolg`an jasil wsimlikler – fitoplanktonnin` nabit boliwina alip keledi. Bul wz na`wbetinde, okeandag`i biologiyaliq wnimdarliqtin` kemeyiwine sebep boladi. Du`n`ya okeani uzaq jillardan berli za`ha`rli ha`m radioaktiv birikpeler qa`birstanina aylandirilg`an. du`n`ya okeaninin` pataslaniwi tek g`ana global ekologiyaliq g`ana emes, al sotsialliq aqibetlerge de alip keliwi swzsiz. Jer ju`zinde tirishilik besigi bolg`an Du`n`ya okeanin qorg`aw ha`m okean resurslarinan u`nemli paydalaniwdi ta`miyinlew tek g`ana tu`rli ma`mleketlerdin` birigiwi na`tiyjesinde g`ana na`tiyjeli a`melge asiriliwi mu`mkin. Orta Aziya ha`m O’zbekstanda suwdan paydalaniw. Orta Aziya Du`n`ya okeani menen baylanispag`an jabiq basseyn bolip, Jer betinde suw jetispeytug`in qurg`aqshil zona esaplanadi. Orta Aziyanin` tegislik bwleginde puwlaniw jawin mug`darinan kwp. Orta Aziyanin` jer u`sti ha`m jer asti suw resurslari sheklengen ha`m u`nemli paydalaniwdi talap etedi. Eki tiykarg`i da`r`ya Sirda`r`ya ha`m A`miwda`r`yanin` suwlari derlik toliq wzlestirilgen ha`m jer asti suwlari da anag`urlim kwbirek qollanilmaqta. Suwlardin` pataslaniwi mashqalasi ishimlik suwlarinin` jetispewshiligin ja`ne de keskinlestirdi. Da`r`yalar suwinin` suwg`ariwg`a qollaniliwi Aral ten`izinin` quriwina sebep boldi. O’zbekstan Respublikasi iri suwg`arilatug`in diyxanshiliq rayonlarinan biri esaplanadi. Suw resurslari O’zbekstan ha`m pu`tkil Orta Aziya regioninin` rawajlaniwin belgilewshi en` za`ru`rli faktor esaplanadi. A`yyemnen bul u`lken territoriyada miynet ha`m mol suw talap etiletug`in eginler – paxta, sali jetistirip kelingen. O’zbekstan jerleri tiykarinan A`miwda`r`ya, Sirda`r`ya, Zarafshan, Qashqada`r`ya, Surxanda`r`ya da`r`yalari Qirg`izstan, Ta`jikstan ha`m Tu`rkmenistan territoriyalarinan pataslanip keledi. Da`r`yalar suwlari sharwashiliq kompleksleri, kommunal shig`indi suwlar, sanaat shig`indi suwlari ha`m u`lken kwlemdegi kollektor-drenaj suwlari menen pataslanadi. O’zbekstanda pataslang`an suwlardin` 78% suwg`arilatug`in jerlerde payda boladi, 18% sanaat shig`indilari esesine ha`m 4% kommunal xojaliqqa tuwri keledi (2001). En` kwp suwlar atizlarda qollanilatug`in ximiyaliq birikpeler, pestitsidler ha`m basqa uwlar menen pataslanadi. Suwlarg`a pestitsidler ha`m za`ha`rli ximiyaliq birikpelerdin` kwplep tu`siwi na`tiyjesinde respublikanin` ayirim territoriyalarinda ishimlik suwi mashqalasi kwterilip ketti. A`sirese Qaraqalpaqstan Respublikasi ha`m Xorezm oblastinda ishimlik suw sipatinin` jamanlig`i keselliklerdin` artiwina alip keldi. Son`g`i jillari jer asti suwlarinin` jamanlasiwi baqlanbaqta. O’zbekstan Respublikasinda suwlardan u`nemli paydalaniw maqsetinde aldin`g`i shet el texnologiyalari en jaydirilmaqta. Tamshilap suwg`ariw, suwlardan qayta paydalaniw, suw wlshegishlerdi ornatiw, shig`indi suwlardi tazalaw jumislari usilar qatarinda esaplanadi. O’zbekstan Respublikasinda suwdan paydalaniw ushin arnawli «Suw ha`m suwdan paydalaniw haqqinda» (1993, 6 may) nizam tiykarinda a`melge asiriladi. Suwlardan u`nemli paydalaniw ha`m suw saqlag`ishlardi pataslaniwdan saqlawdi ta`miyinlewde ken` ja`ma`a`tshiliktin` qatnasiwi, ekologiyaliq ta`lim ha`m ta`rbiyani rawajlandiriwdin` a`hmiyeti joqari.
1961–1962-jillarda Aral ten`izinin` qa`ddi en` joqari tochkada bolip, suwdin` kwlemi 1064 kubkilometrdi, suwdin` maydani 66 min` kvadrat kilometrdi ha`m minerallasiw da`rejesi bir metr suwda 10-11 grammdi qurag`an. 1994–jilg`a kelip, Aral ten`izindegi suwdin` qa`ddi – 32,5 metrge, suw kwlemi 400 kubkilometrden azlaw, suwdin` maydani bolsa 32,5 min` kvadrat kilometrge tu`sip qalg`an, suwdin` minerallasiwi eke ese artqan. 2004-jil aqirinda ten`iz qa`ddi 28,5 metr absolyut biyiklikte ekenligi esapqa alindi. Bu`gingi ku`nde ten`izdin` qa`ddi 24,4 m ge deyin twmenlengen, kishi ten`izdin` maydanin esaplamag`anda onin` kwlemi 164 min` kv m di qurag`an. Qizilqum, Aralqum ha`m U`stirt shwlistanlarinin` maydanlari ken`eymekte. Uliwmalastirip aytqanda Aral ten`izinin` qurg`ag`an ultani bu`gingi ku`ni 4,5 mln gektardan asip ketedi. Ten`iz suwi duzlilig`inin` ortasha kwp jilliq kwrsetkishi 9-11 g/litr bolsa, ha`zirgi ku`nde 72 g/litrden de artqan ha`m ten`iz biologiyaliq wnim suw saqlag`ish sipatinda wz a`hmiyetin jog`altqan. Na`tiyjede 5 mln.nan aslam xaliqtin`, wsimlik haywanat du`n`yasinin` tirishilik etiw jag`dayina qa`wip tuwilmaqta. Qaraqalpaqstan respublikasinda hawa atmosferasin pataslawshi tiykarg`i ta`biyiy dereklerdin` biri Aral ten`izinin` qurg`ap qalg`an ultani esaplanadi. Onnan ha`r jili 75 mln tonnadan aslam duzli shan`-tozan`lar kwteriledi, onin` quraminda kukirt gazi, uglerod okisi, azottin` qos okisi, fenol, forma al`degid qusag`an za`ha`rli zatlar kwplep ushirasadi ha`m atmosfera hawasina aralasip alis-alislarg`a samal menen tarqaladi. Aral ten`izi tek g`ana suwdi a`piwayi puwlandiriwshi bolip qalmastan, bul regiondag`i ta`biyiy komplekstin` ekosistemalarinin` sezgir ha`m na`zik retlewshisi sipatinda wzinin` a`tirapindag`i ken` ken`islikke unamli ta`sirin tiygizetug`in edi. Sonin` na`tiyjesinde Aral ten`izinin` tu`sligindegi issiliqti su`yiwshi awil-xojaliq eginlerine unamsiz ta`sirin tiygizdi, al og`an tiyip turg`an Qizilqum, Qaraqum ha`m U`stirt shwlistanliqlarinan ta`biyiy jaylawlari wzlerinin` joqari wnimdarlig`i menen ajiralip turatug`in edi. Aral ten`izinin` quriwi ha`m bul regiondag`i klimattin` wzgeriwi saldarinan ortasha jazg`i temperatura +2 +30S qa kwteriledi, ig`alliq salistirmali tu`rde 10% ke qisqaradi. Na`tiyjede suw betinde puwlaniw wspekte. Egerde 1951-1960-jillarda olar jilina 910 mm dep bahalansa, al 1985-1995-jillari aralig`inda jilina 1290 mm di qurag`an. Bul kwrsetilgen faktorlar regionnin` awil-xojaliq eginlerinin` wnimdarlig`ina ta`sirin tiygizip, suwg`arilatug`in suwlarg`a talap ku`sheymekte. Aral ten`izin tiykarg`i halina qaytariw imkaniyati qalmadi. Aral ten`izinin` qurg`ag`an ultaninda qum ha`m duzlardin` samal menen ushiwina qarsi shara qollaniw ushin jasalma tog`aylar jaratiw u`lken a`hmiyetke iye. Bul boyinsha qara seksewil, qandim, cherkez ha`m basqa wsimlikler wstiriliwi baslandi ha`m jaqsi na`tiyjelerge erisilmekte. 1997-jili fevral`da Orayliq Aziyadag`i bes ma`mleket basshilari BMSh, Du`n`ya banki ha`m basqa xaliq araliq shwlkemler wa`killeri qatnasinda Almatada bolip wtken ushirasiwda Aral mashqalasin sheshiw boyinsha shwlkemlestiriwshi sistemalardi basqariw haqqindag`i qarar qabil etildi. Araldi qutqariw fondinin` Atqariwshi komiteti du`zildi. 2000-jili Prezidentimiz I.A.Karimov BMSh ta bolip wtken min` jilliq sammiti 55-sessiyasinda Aral mashqalasi boyinsha shig`ip swyledi. 2010–jili 20-sentyabr`de BMSh Bas assambleyasinda Aral mashqalasi boyinsha shig`ip swyledi.
A`miwda`r`ya suwinin` sapasi aytarliqtay twmenlep ketti, onin` joqarg`i ha`m ortan`g`i ag`isinda araliq kollektor drenaj tarmaqlari arqali gerbitsidlerge, pestiditsidlerge, mineral twginlerdin` ha`m wndiris taslandilarinin` eritpelerine toying`an 5-7 mln km3 suw tu`sip tur. Qaraqalpaqstan Respublikasi qala xalqinin` 58,8%, al awil xalqinin` 57% vodoprovod suwi menen ta`miyinlengen. Vodoprovod suwinin` 24-100% deyin suwi awiz suwg`a qoyilg`an sanitariyaliq normalarg`a juwap bermeydi. Sanitariyaliq normalarg`a salistirg`anda suwlardin` qattilig`i ju`da` u`lken fakti boyinsha 2-8 ay ishinde 4-6 mg/l, al basqa waqitta 4-14 mg/l quraydi. Paydalanip atirg`an suwdin` sostavinda xlor, sul`fat ionlari ushirasadi, GOST boyinsha tig`izlig`i suwdin` 2/3 bwliminde ushirasadi, unamsiz bakteriologiyaliq kwrsetkishler 42% probalarg`a ushirasadi, ashiq suw saqlag`ishlardin` suwinin` 80% standartlarg`a tuwri kelmeydi, barliq kwrsetkishler boyinsha ashiq suw saqlag`ishlardin` yarimi normadan asqan. Gidrogeologiyalıq izertlewler na’tiyjesinde jer astı suwlarının’ birneshe qorları tabıldı. Olar, yag’nıy Jer sharındag’ı jer astı suwlarının’ qorı pu’tkil du’nya ju’zi da’ryaları suwının’ mug’darınan 50 mın’ ma’rtebe zıyat. Mısalı burıng’ı SSSR da Batıs-Sibir oypatlıg’ında maydanı 3 mln kv km bolg’an jer astı suwı jaylasqan. Tu’rkmenstanda Aral ten’izinien u’sh ese ko’p jer astı suwı bar. Bunday jer astı suw qorları barlıq ellerde de ushırasadı. Ha’tteki Afrikadag’ı Saxara sho’linde de jer astı suwının’ xorları jaylasqan. Olardan xalıq xojalıg’ı ushın u’nemli paydalanıw u’lken a’h’miyetke iye. Ma’selen Germaniya h’a’m Finlyandiyadag’ı tabılg’an neftten paydalanıw toqtatıldı, sebebi neft jer astı suwınan teren’de jaylasqan. Ol qazıp alınsa jer astı suwın pataslaydı. Sonın’ ushın olar suwdı basqa aymaqtan neftti tasıp a’kelgen paydalı dep esapladı. Jer astı artezian suwları a’yyem zamannan xalıq iygiligi ushın xızmet etedi. Biraq olar ko’pshilik jag’daylarda parıqsız paydalanıladı. Sonın’ sebebinen bah’ası joq dushshı jer astı suwları fontan bolıp atılıp, qumg’a sin’ip puwlanıp jatadı. Olardın’ tek az g’ana bo’legin mal suwg’arıwg’a paydalanadı. Al Oraylıq Aziyanın’ ayırım rayonlarında h’a’m Saxarada bunday jer astı suwlarınan diyxanshılıq egip, h’a’tteki oazisler payda etiwge eristi. Bul ta’jiriybeni barlıq ellerde en’giziwge at salısıw kerek. O’ytkeni ol jer astı suwların u’nemlewge h’a’m olardın’ xalıq iygiligi ushın xızmet etiwine alıp keledi. Sonday-aq olar jer betindegi suwlarg’a qarag’anda anag’urlım taza h’a’m adam den-sawlıg’ına paydalı boladı. Sonlıqtan jer astı suwların ishimlik suwına ko’birek paydalanadı. Mısalı bizin’ respublikamızdın’ Xalqabad poselkasında, Kegeyli, Taxtako’pir h’a’m basqa da bir qatar rayonlarında jer astı suwlarınan ishimlik suwı ushın paydalanbaqta. Du’nya ju’zinin’ ayırım aymaqlarında jer astı suwların xalıq xojalıg’ının’ mu’ta’jlikleri ushın uzaq jıllar paydalang’anlıqtan ol jerler a’sete-aqırın sho’gip atır. Ma’selen Milanda Milan mecheti son’g’ı eki jılda 2 cm sho’kken. Bunday jag’daylar Venetsiyada, Tokio h’a’m Mextkoda da bayqalg’an. II. Pataslang’an suwlardı tazalaw usılları Pataslang’an suwlardı mexanikalıq, ximiyalıq h’a’m biologiyalıq usıllar menen tazalaydı. Suwdı mexanikalıq jol menen tazalawda suw iri erimegen, mo’lsheri 5 mm bolg’an, tu’yirli iri da’neshelerden tazartatıladı. Onın’ ushın arnawlı su’zgishler ornatıladı h’a’m olar suwdı iri bo’lsheklerden tazalaydı. Sanaattan shıqqan suwlardı tazalaw ushın may, smola, neft qaldıqların irkip qalatug’ın u’skeneler ornatıladı. Bug’an qosımsha suwdı tındırıw ushın h’a’wizler qazıladı. Biraq bunday usıl menen suwdın’ tek 60-90 F tin g’ana tazalaw mu’mkin. Suwdı ximiyalıq usıl menen tazalaw ushın suw quramındjag’ı zıyanlı birikpeler sho’kpege tu’siriledi. Bunın’ ushın bir qansha ximiyalıq reagentler qollanıladı. Solay etip suw xlor, fenol birikpelerinen tazartıladı. Bul usılg’a elektrolitlik ta’sir de kiredi. Bunnan keyin suw biologiyalıq jaqtan tazalawshı u’skenelerge o’tedi. Suwdı tazalawdın’ u’ sh i n sh i usılı - biologiyalıq usıl bolıp tabıladı. Bul usılda pataslang’an suwlar ta’biyiy h’alında sayız suwlı birneshe u’lken h’a’wizlerden, yag’nıy birinshi h’a’wizden ekinshi h’a’wizge aeroblıq jag’dayda ag’ıp o’tedi h’a’m o’z quramındag’ı zıyanlı birikpelerden suw o’simlikleri h’a’m basqa da deneler ja’rdeminde tazartıladı. Bunday usıl menen tazalang’an suw tınıq, taza, erigen kislorod h’a’m nitratlarg’a bay boladı. Ta’biyiy ag’ın suwlardı biologiyalıq usılda tazalaw ushın h’a’wizlerden paydalanıladı. Olardın’ teren’ligi 0,5 - 1 metr bolıwı kerek. Sebebi usınday teren’liktegi h’a’wizlerde g’ana suwdın’ o’z-o’zinen tazalanıw protsesi ju’redi. III. Suw resursların qorg’aw huqıqları Bizin’ respublikamızda da’rya, ko’l h’a’m jer astı suwlarının’ tazalıg’ın saqlawg’a ayırıqsha dıqqat awdarılg’an. Olardı tazalaw boyınsha jan’a usıllar o’ndiriske en’gizilip, u’skeneler ornatılmaqta. Ma’ekeme, ka’rxana, kontsern h’a’m assotsiatsiya basshılarının’ juwapkershiligi ku’sheytilmekte. Sonday-aq suw qatnasıqların retlestiriw tuwralı fizikalıq h’a’m yuridikalıq ta’replerdin’ h’uqıqları h’a’m minnetleri ko’rsetilegen nızamlar qabıl etilgen. Bul nızamlardın’ qatarına 1992-1993 jılları qabıllang’an O’zbekstan h’a’m Qaraqalpaqstan Respublikalarının’ «Ta’biyattı qorg’aw h’aqqında», «Ayrıqsha qorg’alatug’ın ta’biyiy aymaqlar h’aqqında» h’a’m «Suw h’a’m suwdan paydalanıw h’aqqındag’ı» nızamında suw qatnasıqların retlestiriw tarawında ma’mleketlik h’a’kimiyat h’a’m basqarıw uyımlarının’ kompotentsiyası, suwdı paydalanıwdı h’a’m qorg’awdı basqarıw h’a’m qadag’alaw, suwdan paydalanıwshılar h’a’m suwdan paydalanıw obektlerin paydalanıwg’a ruxsatetiw ta’rtibi h’a’m rejeleri, suwdan paydalanıwshılardın’ h’uqıqı h’a’m minnetleri, Aral ten’izi basseyninde suwdan ma’mleket aralıq paydalanıw, suwdan paydalanıw boyınsha dawdı sheshiw, suwdı qorg’aw suwdı paydalanıwdı jobalastırıw, suw h’aqqındag’ı nızamlardı buzıwshılardın’ juwapkershiligi, xalıqaralıq sha’rtnamalar h’a’m basqa da wazıypalar belgilengen. Sonday-aq qorshap turg’an ortalıqqa baylanıslı shıg’arılg’an nızamlardın’ h’a’m h’u’kimetlik 2-keste Awız suw h’a’m turmıs xojalıq za’ru’rlikleri ushın qollanılatug’ın suwlardag’ı zıyanlı zatlardın’ ruxsat etilgen mug’darı (PDK mg/l)
qararlardın’ fizikalıq h’a’m yuridikalıq ta’repler ta’repinen orınlanıwında «Aral» ta’biyattı qorg’aw prokuraturası, O’zbekstan h’a’m Qaraqalpaqstan Respublikalarının’ Ta’biyattı qorg’aw boyınsha ma’mleketlik komitetleri qadag’alap otıradı. Olar o’zlerinin’ kompetentsiyasına muwapıq nızam talapların buzıwshılarg’a qarsı shara ko’redi. JUWMAQLAW Bizin’ respublikamızda da’rya, ko’l h’a’m jer astı suwlarının’ tazalıg’ın saqlawg’a ayırıqsha dıqqat awdarılg’an. Olardı tazalaw boyınsha jan’a usıllar o’ndiriske en’gizilip, u’skeneler ornatılmaqta. Ma’ekeme, ka’rxana, kontsern h’a’m assotsiatsiya basshılarının’ juwapkershiligi ku’sheytilmekte. Sonday-aq suw qatnasıqların retlestiriw tuwralı fizikalıq h’a’m yuridikalıq ta’replerdin’ h’uqıqları h’a’m minnetleri ko’rsetilegen nızamlar qabıl etilgen. Bul nızamlardın’ qatarına 1992-1993 jılları qabıllang’an O’zbekstan h’a’m Qaraqalpaqstan Respublikalarının’ «Ta’biyattı qorg’aw h’aqqında», «Ayrıqsha qorg’alatug’ın ta’biyiy aymaqlar h’aqqında» h’a’m «Suw h’a’m suwdan paydalanıw h’aqqındag’ı» nızamında suw qatnasıqların retlestiriw tarawında ma’mleketlik h’a’kimiyat h’a’m basqarıw uyımlarının’ kompotentsiyası, suwdı paydalanıwdı h’a’m qorg’awdı basqarıw h’a’m qadag’alaw, suwdan paydalanıwshılar h’a’m suwdan paydalanıw obektlerin paydalanıwg’a ruxsatetiw ta’rtibi h’a’m rejeleri, suwdan paydalanıwshılardın’ h’uqıqı h’a’m minnetleri, Aral ten’izi basseyninde suwdan ma’mleket aralıq paydalanıw, suwdan paydalanıw boyınsha dawdı sheshiw, suwdı qorg’aw suwdı paydalanıwdı jobalastırıw, suw h’aqqındag’ı nızamlardı buzıwshılardın’ juwapkershiligi, xalıqaralıq sha’rtnamalar h’a’m basqa da wazıypalar belgilengen. Sonday-aq qorshap turg’an ortalıqqa baylanıslı shıg’arılg’an nızamlardın’ h’a’m h’u’kimetlik Pataslang’an suwlardı mexanikalıq, ximiyalıq h’a’m biologiyalıq usıllar menen tazalaydı.Suwdı mexanikalıq jol menen tazalawda suw iri erimegen, mo’lsheri 5 mm bolg’an, tu’yirli iri da’neshelerden tazartatıladı. Onın’ ushın arnawlı su’zgishler ornatıladı h’a’m olar suwdı iri bo’lsheklerden tazalaydı. Sanaattan shıqqan suwlardı tazalaw ushın may, smola, neft qaldıqların irkip qalatug’ın u’skeneler ornatıladı. Bug’an qosımsha suwdı tındırıw ushın h’a’wizler qazıladı. Biraq bunday usıl menen suwdın’ tek 60-90 F tin g’ana tazalaw mu’mkin. PAYDALANG’AN A’DEBIYATLAR Baxiev A`. Ekologiya tiykarlari. Nwkis, 1994 j. Baxiev A`., Xojaniyazov D. Eshimbaev D. Biosfera-tirishilik tiykari. Nwkis 1995 j. Dajo R. Osnovi ekologii. M. , Erejepov S., Abiypov K. Ta`biyatti qorg`aw. Nwkis, 1984 j. Egamberdiev R., Eshchanov R. Ekologiya asoslari. Toshkent, «Zar qalam» nashriyoti, 2004 Tursunov X.T., Raximova T.U. Ekologiya. Toshkent, 2006, 2019-2020 oqiw jilinda ______-kurs ________________________________ bakalavr ta’lim bag’dari studenti _______________________________________________________ _________________________________________________pani bo’yinsha islegen kurs jumisina PiKiR Kurs jumisinin’ mazmuni ham ogan qoyilg’an talaplardin isleniwi : ________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________ Kursjumisin tekseriw: ________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________ Kurs jumisi boyinsha berilgen sorawlaga juwapti baxalaw : ______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________ Uliwma to’plagan bali:<<______>> balg’a layiq bahalansin. 1.Komissiya baslig’i:_______________________________________________________________ 2.Ag’zalari:_________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________ Download 52.16 Kb. Do'stlaringiz bilan baham: 
|