Биринчи боб. Урбоэкологик вазият ва уни ўрганишнинг илмий-назарий асослари

X= M_и x З_и / S
бунда, Х-ўртача ифлосланиш даражасини ифодаловчи бирлик, М_и- ўрганилаётган ҳудуд майдони; З_и-ўша ҳудуддаги ифлосланиш кўрсаткичи; S- умумий майдон. Масалан, маъмурий марказ ҳисобланган Навоий шаҳрининг майдони 0,06 км² бўлган ҳолда, 2021-йилда бу ерда атмосферага чиқарилган газлар миқдори 69 минг тонна бўлган ҳолда, ўртача ифлосланиш даражаси 0,03 ни ташкил этади.
Баҳолаш ҳар қандай ўзгаришларнинг аҳоли ва иқтисодиётнинг меъёрий ҳолати билан боғлиқлигини ўз ичига олади. Ишлаб чиқариш қувватларини яратиш нуқтаи назардан атроф-муҳитда келиб чиқадиган экологик оқибатларни баҳолашнинг 4 тури мавжуд.²¹
а) табиий баҳолаш - тизимлар хусусиятларининг прогноз қилинган ўзгаришларини таъсир доирасидан ташқарида бир хил аналог комплекслар билан ўзаро боғлаш.
б) иқтисодий баҳолаш - таъсир зоналарида табиий шароитларнинг ўзгаришини иқтисодий баҳолаш иқтисодиёт тармоқлари фаолиятига, ишлаб чиқариш фондлари ҳолатига, меҳнат ресурсларига тўғридан-тўғри зарарни ҳисоблашни ўз ичига олади.
с) ижтимоий баҳолаш мезонлари - инсон ҳаётини таъминлашнинг экологик ва иқтисодий шартлари. Ижтимоий шароитларнинг тавсифи ва уларни кенг маънода баҳолаш санитария-гигиена, эстетик, психологик шароитларни ўз ичига олади.
д) антропоген таъсирни баҳолаш - инсон ҳаёти муҳитини оптималлаштиришга қаратилган тадқиқотларнинг асосий йўналишларидан бирига айланмоқда.
Атроф-муҳит сифатига таъсирни баҳолаш 2 даражада амалга оширилади: таъсир даражаси ва оқибатлар даражаси.
Табиий-иқтисодий ҳудудий тизимлардаги ўзгаришларни баҳолаш қуйидагиларни ўз ичига олади:²²
- объектни аниқлаш - табиий ҳудуд ёки маъмурий-ҳудудий бирликни белгилаш чунки унинг доирасида баҳолаш амалга оширилади;
- муайян қуйи тизимларда (табиий, ижтимоий ва иқтисодий) юзага келадиган ўзгаришларни аниқлаш методикасини танлаш;
- атроф-муҳит сифатининг ўзгаришини баҳолаш учун кўрсаткичлар тизимини аниқлаш (натурал ёки қиймат шаклида), шунингдек ўзгариш мезонларини аниқлаш. Мезонлар тизимига бўлган эҳтиёж, мутлақ кўрсаткичларни баҳолашда уларни меъёрий (масалан, санитария-гигиена) кўрсаткичларга нисбатан таққослаш зарурлиги билан изоҳланади;
- экологик таранглик зоналарини аниқлаш учун картографик материалларни тўплаш.
Экологик кескинлик ҳудудга таъсир даражасининг барқарорлик потенциалига нисбати сифатида ҳисоблаш мумкин. Таъсирни баҳолаш мутлақ кўрсаткичлар ёрдамида ёки балл баллари ёрдамида амалга оширилиши мумкин. Таъсирнинг мутлақ кўрсаткичларидан фойдаланганда улар мавжуд стандартлар билан таққосланади, яъни баҳолаш аслида нисбийдир. Турли кўринишдаги ландшафтларда бир хил таъсир турли йўллар билан намоён бўлади. Табиий тизимлардаги антропоген юкларни тартибга солиш бўйича кўплаб ишлар мавжуд бўлса-да, барча мумкин бўлган ҳолатларни ҳисобга оладиган стандартлар тизими мавжуд эмас.
Таъсирни баҳолаш учун ишлатиладиган яна бир усул - бу балларни баҳолаш. Ушбу усулнинг афзаллиги турли ўлчов бирликларида кўрсатилган кўрсаткичларни умумлаштириш қобилиятидир (Ратанова, Битюкова, 1994). Таъсирни баҳолашга бағишланган кўплаб ёндашувлар орасида умумий услубий режани ишлаб чиқиш муҳим ўрин тутади, бу ерда таъсирни баҳолашнинг асосий тушунчалари ва тамойиллари, кўрсаткичлар тизими кўриб чиқилади ва баҳолаш схемалари келтирилиши муҳим ҳисобланади. Ушбу йўналиш бўйича бир неча уринишларни Исроиллик Хачатуров ишларида кўриш мумкин.
Таъсирни баҳолашга бағишланган минтақавий тадқиқотлар асосан концептуал характерга эга (Гладкевич, 1981; Ратанова 1988;).²³ Улар ўз тадқиқотларида таъсирни баҳолашни ўрганишга комплекс ёндашув асосида ёндашган бўлиб, таъсир манбаларининг сифат ва миқдорий хусусиятларини, атроф-муҳитнинг алоҳида таркибий қисмларига антропоген юк даражасини* балл билан баҳолашни, таъсир даражаси бўйича ҳудудни районлаштириш масалаларига алоҳида эътибор беришган. Бироқ, ҳудуднинг барқарорлиги потенциали ҳар доим ҳам баҳоланмайди, бу асосан ташқи таъсир натижасида табиатда содир бўлаётган ўзгаришлар даражасини белгилайди.
Географик жиҳатдан даражаси ва табиати бўйича фарқланадиган таъсирлар турли ҳудудий тизимларда турли хил оқибатларга олиб келади, бу ҳудуднинг ўзига хос хусусиятлари билан белгиланади. Таъсирни баҳолашни ўрганишга иқтисодий ва географик ёндашувнинг моҳияти ҳудудий табиий - иқтисодий тизимларнинг ишлаш хусусиятларини ҳисобга олган ҳолда таъсирнинг ўзига хос хусусиятларининг ҳудудий жиҳатини ўрганишдир. Ушбу ёндашув экологик ва иқтисодий районлаштиришда тўлиқ амалга оширилади.
Иқтисодий район муайян турдаги таъсир ва маълум бир турдаги ландшафт ўртасидаги муносабатларнинг ўзига хос хусусиятларини кўрсатади, бу эса маълум экологик оқибатларга олиб келади. Экологик-иқтисодий раёнлаштиришда ҳудудларни ажратишнинг асосий мезонлари: маълум бир таркибий қисмга таъсирнинг маълум бир тури даражаси, унинг ушбу турдаги таъсирга чидамлилиги ва ушбу компонентнинг интенсивлиги кўрсаткичи. Интеграциялашган экологик-иқтисодий районлаштириш билан таъсир даражалари ва атроф-муҳит кескинлигининг алоҳида кўрсаткичлари умумий кўрсаткичларга келтирилиб, улар асосида экологик ва иқтисодий районлар ажратилади.
Ижтимоий-иқтисодий тизим турли элементларининг атроф-муҳитга таъсири ўзига хос хусусиятларга эга. Ифлосланиш ва атроф-муҳит сифати аҳолининг яшаш шароитлари ёмонлашувининг энг муҳим омилларидан бири бу саноатдир. У табиий муҳитнинг деярли барча таркибий қисмларига (ҳаво, ер усти ва ер ости сувлари, тупроқлар, ўсимликлар) таъсир қилади. Турли корхоналарнинг атроф-муҳитга таъсир даражасини нисбий баҳолаш билан атмосферага чиқиндилар ёки сув объектларига чиқариладиган ташламалар ҳажми таҳлил қилинади. Ифлослантирувчи моддалар одамларга ва бошқа тирик организмларга турли даражада таъсир қилади. Турли хил моддаларнинг зарар даражаси кўрсаткичи токсиклик коеффиценти бўлиб, у моддаларнинг рухсат этилган ўртача кунлик концентрациясининг (РЕМ) меъёрларини бирлик сифатида қабул қилинган битта модданинг (одатда углерод ёки олтингугурт диоксиди) кўрсаткичларини камайтириш йўли билан ҳисобланади. Моддаларнинг токсиклик коеффицентлари турлича фарқланади (1.2.1-жадвал).
Ҳар бир модда ҳажмининг шартли кўрсаткичлари йиғиндисидан (чиқиндиларнинг ҳақиқий ҳажми токсиклик коеффицентига кўпайтирилади) корхона чиқиндиларининг умумий ҳажмининг шартли кўрсаткичи ҳосил бўлади. Бу маълум бир корхонанинг таъсир қилиш даражасининг тахминий кўрсаткичидир. Худди шундай, сув ҳавзаларига ифлослантирувчи моддаларни чиқариш ҳажмини тахмин қилиш мумкин.
Амалда бундай тадқиқотларни ўтказишда маълумот тўплаш билан боғлиқ муаммо юзага келади. Айрим корхоналарнинг чиқиндилари тўғрисидаги маълумотлар аниқ кўрсаткичга эга эмас ёки умуман йўқ. Бундай вазиятда саноат корхонасидан зарарли чиқиндилар миқдори бўйича кўрсаткичлар олинади. Олинган кўрсаткичлар статистик таҳлили амалга оширилади. Бундай статистика бўлмаса, ишлаб чиқаришнинг тармоқ тузилишини таҳлил қилишга асосланган ёндашув қўлланилади. Саноат ишлаб чиқаришнинг ҳар хил турлари атроф-муҳит таркибий қисмларига ва инсон саломатлигига турли хил таъсир кўрсатади. Эксперт баҳолари асосида амалга оширилган ишлаб чиқаришнинг муайян тармоқларини экологик хавф кўрсаткичлари ҳисоб-китобларини услуби ишлаб чиқилиши муҳим масала ҳисобланади. Корхонанинг ишлаб чиқариш қувватини, саноат ишлаб чиқаришининг тузилишини чуқур таҳлил қилиш орқали маълум бир шаҳарнинг атроф-муҳитига техноген таъсир даражасини маълум даражада баҳолаш мумкин. Эмиссия тарқалиш радиуси чиқиндиларнинг интенсивлиги, уларнинг табиий муҳитда тарқалиш хусусиятлари билан боғлиқ.