Bitiruv malaka ishi
Homiladorga psixolog zarurmi?
Download 88.15 Kb.
|
Kurs ishi xomiladorlik
- Bu sahifa navigatsiya:
- SHAXSDAGI XAVOTIRLANISH XOLATINI JAXON PSIXOLOG OLIMLARI TOMONIDAN O‘RGANILGANLIGI Psixologiyaga «xavotirlilik» termini psixoanalitik yo‘nalish asoschisi bo‘lgan Z.Freyd
- Filipps, Marlin va Mayrs
- Spilberger
- Yu.L.Xanin, I.P.Volkov, V.V.Davidov, P.A.Jarov, I.S.Kon, B.R.Ananev
- V.A.Chikker va K.D.Shefronskaya
- V.S.Merlin “Temperament nazariyasi ocherki”
- Sellivan, Kettell va Sheyer, Bleyk va Multon
- XAVOTIRLANISHNI ANIQLASHGA QARATILGAN METODIKA TAVSIFI
- 1-jadval Xomiladorlik davrida xavotirlanish darajasining namoyon bo‘lishini psixologik xususiyatlari (N=40)
- Umumiy ishtirokchilar 65% 35%
- 1-rasm. Xomiladorlik vaqtida xavotirlanish darajasining namoyon bo‘lishini psixologik xususiyatlari
- PSIXOLOGIK-PEDAGOGIK TAVSIYALAR
- FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO’YHATI
Homiladorga psixolog zarurmi?O‘z holicha qaraganda, xomiladorlik psixologik yordam so‘rab murojaat qilish uchun sabab bo‘lolmaydi. Muammolar vujudga kelgan taqdirdagina yordam zarur bo‘ladi. Ta’sirchanlik kuchayishi tufayli aynan shu davrda ayol ilgari sezmagan psixologik qiyinchiliklariga ilk marotaba e’tibor berishi mumkin. Homiladorlik bilan turli kechinmalar bog‘liq bo‘lishi mumkin: o‘zining yangi maqomini qabul qilishga tayyor emasligi, xomiladorlikning kechishi va bo‘lg‘usi tug‘ruqlar bo‘yicha xavotir, o‘zi va bola uchun qo‘rquv, onalik vazifasini uddalay olmaslikdan qo‘rqish, tananing muqarrar o‘zgarishlari bilan bog‘liq bezovtalik... Odatda, bu ancha oldin yurakning tub-tubida mavjud ichki qo‘rquvning namoyon bo‘lishidir. Shunchaki xomiladorlik ularni yuzaga chiqardi. Agar bu kechinmalar noqulayliklarni keltirib chiqarsa, uni yengishga esa kuch bo‘lmasa, psixologning alohida yordami asqatadi. Shunday hayotiy vaziyatlar va sharoitlar bo‘ladiki, bunda ijtimoiy qo‘llab-quvvatlash singari psixologik yordam ham zarur bo‘ladi. Masalan, ko‘pincha xomiladorlik tufayli keskinlashadigan er-xotin o‘rtasidagi muammolar. Biroq, bu holatda dastlab alohida ham xotinga, ham erga psixoterapiya zarur. Psixoterapevtga oilaviy borishni esa, yaxshisi, keyinroqqa surgan ma’qul. Gap shundaki, farzand kutish jarayonida ayol va erkakning kechinmalari nihoyatda turlicha va yangi vaziyatni o‘ziga xos qabul qilish bilan bog‘liq bo‘ladi, shuning uchun oilaviy terapiya ushbu davr uchun yoqimona og‘ir kechinmalarni keltirib chiqarishi mumkin. Homilador ayol boshqalarga sir emas. Undan nimani kutish mumkinligini bilolmayona. U doimiy emas, u doimo ochlik hissi bilan azoblanadi, nafratlanadi va tez-tez o'zi xohlagan narsani bilmaydi. Keling, homilador ayolning psixologiyasi nima sababdan homilador bo'lmagan psixologiyadan farq qiladiganini ko'rib chiqamiz. Nima uchun xomiladorlik boshlangan ayolda kuchli o'zgarishlar yuz beradi. Xomilaning ko'rinishi bo'lgan ayolda qanday o'zgarishlar bo'lishi mumkin Homiladorlik paytida, ayol tanada katta qayta qurish bor. Kelajakdagi onaning jismoniy va psixologik holati katta gormonal o'zgarishlar bilan bog'liq. Hayotda hamma narsa bir vaqtning o'zida o'zgaradi: lazzatlar, his-tuyg'ular, odatlar, figuralar, kelajakka oid rejalar va hokazo. Barcha o'zgarishlar tufayli ayol bezovta bo'lib, hatto ba'zan uyaladi. Buning ortida qorin bo'shlig'ida yashovchi chaqaloq bor. Ota-onasi yig'layotganida, qachon kulishni, qanday ovqatlanishni, qanday film tomosha qilishni va hokazo. "Homilador ayollarga" amr qiladi ". U homilador ayollarning tirik qolishi uchun kechayu kunduz emas, balki har bir narsa to'g'ri deb o'ylayotgani uchun odatiy holdir.
Ko'pincha bola kutayotgan ayolning psixologiyasi ana shunday sabablarga ko'ra qiynalmoqda, chunki u o'z bolasi bilan uyda o'tirib, kompaniyani yo'qotadi. Ba'zan muloqot va ish uchun intilish homilador ayolni depressiv holatga olib keladi. Ayolning jasadi har kuni ko'p kilogramm oladi. Juda tez-tez u o'zining tashqi qiyofasi tufayli yuz beradi, o'zini rad etish hissi va xavotir. Odatda, uning go'zal beli, ko'krak qafasi va boshqalar qaytib kelmasligi, uning jozibadorligini yo'qotishi va eski shakllarini tiklay olmay qolishlari bilan bog'liq voqealar. Eng yaxshi tajribasi uning ishi jismoniy shakllariga (raqqosa, sportchi, model, va hokazo) bog'liq bo'lgan ayollar tomonidan boshdan kechiriladi. Doimiy ravishda ko'plab odamlarni chaynash istagi qo'rquvga olib keladi. Katta "ovqatlar" his etilsa, kelajakdagi ona o'zini o'zi shunday qabul qila olmaydi, shuning uchun u juda asabiy, "asabiy" va asabiylashadi. Homiladorlik paytida biron bir noqulaylik ayolning oldindan taxmin etilmaydigan his-tuyg'ulariga sabab bo'lishi mumkin (kulgi, ko'z yosh). Lekin unutmang, hamma yoqimona his-tuyg'ular chaqaloqqa ham ta'sir qiladi. Bolani kutayotgan bir ayol, unga mas'uliyatini tushunishi kerak. Ko'pincha, ular matolarni parvarish qilishlari, bu ularning tajribalarida juda uzoqqa ketishiga yo'l qo'ymaydi. Mas'uliyat - bu tajriba bilan kurashdagi birinchi qadamdir. Kichkintoyni kutayotgan ayol dam olishlari kerak. Bu, o'sha yoki boshqa salbiy fikrlardan chalg'itishga yordam beradi, eng muhimi, diqqatni hamma ijobiy narsalarga qaratib qo'yishdir. Delicious desert, yaxshi musiqa, bola bilan suhbatlashish va dam olish ayolni tinchlantirishga yordam beradi. Uchinchi trimestrda ayol psixologiyasi yaqinlashib kelayotgan tug'ilishdan juda aziyat chekmoqda. Bu o'lim qo'rquvi, chaqaloqning salomatligi qo'rquvi, keladigan og'riqdan qo'rqishdir. Axir, eng yomon narsa noma'lum. Ma'lumki, maxsus tayyorgarlikdan o'tganlar tug'ilish bilan engish uchun yaxshiroq, kim va qachon sodir bo'lganligini bilishadi. Shuning uchun homilador ayollar uchun maxsus darslar kabi bo'lish, maxsus adabiyotlarni o'qish yaxshidir. Agar ayol tug'ish haqida bilganida, u qo'rquvdan kamroq. O'zi ni va chaqaloqni boshdan kechirishdan himoya qilish uchun ular bilan yaqin do'stlari bilan (er, ota, qiz do'sti) gaplashishga harakat qiling. Sevimli odamlar har doim maslahatlarini taskinlaydilar, shuning uchun ham bitta echimni topish osonroqdir. Toza havoda tez-tez yurish, qiziq joylarni ziyorat qilish, xarid qilishni boshlash. Yaxshi narsalarni o'ylab ko'rishga harakat qiling va ona eng go'zal ayol - farzandi ni kutayotgan ayol ekanini eslang. Bilinglarki, bu davrda er ayniqsa onani hurmat qiladi. Perinatal psixologiya maxsus davrni - bola onaona bo'lolmaydigan davrni o'rganadi. Shuning uchun perinatal psixologiyaning mavzusi ona va bolaning birligi. Bolaning keyingi hayoti ko'p jihatdan erta davrda sodir bo'lgan narsalarga bog'liq. Onalik dominanti qanday shakllantirilganligi va ayol bolani tug'ish istagi paydo bo'lishi va keyin bola va onaning eng muhim munosabatlariga ta'sir qiluvchi tug'ilishning dominanti haqida, Igor Dobryakov, tibbiyot fanlari nomzodi, perinatal psixologiya kafedrasi mudiri, "Klinik perinatal psixologiya" doimiy ta'lim dasturi rahbari. , psixopatologlar va psixoterapiya "Amaliy psixologiya instituti" Imaton "," bolalar psixiatriyasi, psixoterapiya va tibbiy psixologiya "kafedrasi dotsenti. Vero G'arb davlat tibbiyot universiteti II nomidagi Mechnikov va ruhiy salomatlik va erta hamroh bo'lgan bolalar va ota-onalar, psixologiya kafedrasi, Sankt-Peterburg davlat universiteti, klinik psixolog, psixiatr, psixoterapevt, jinsiy terapevt. "Perinatal psixologiya", "Bolani kutish", "Sog'lom bolani qanday tug'ish kerak", "Qanday qilib baxtli bolani olish" va boshqa ko'plab monografiyalar muallifi xomiladorlik paytidagi havotirlanish masalalarini, ayollardagi psixologik fon o’zgarishlarini tadqiq qilgan. Homiladorlik juda ko'p zavq bag'ishlaydigan tabiiy jarayon. Ammo bu hayotga stressli daqiqalarni qo'shishi mumkin ... Biz birinchi stsenariyda, tashvish va tashvishlanmasdan turib turibmiz! Qanday qilib xomiladorlikni baxtli va tug'ma tarzda o'tkazish kerak, deydi Anna Vladimirova (shifokor, Wu Ming Dao sog'lom turmush amaliyotchilari maktabining asoschisi, G'arbdagi taoist ayollarning amaliyoti o'qituvchisi) Homiladorlik qulay davom etishi va chaqaloq sog'lom va baxtli tug'ilishi uchun, bizga, asosan, bitta omad kerak: xomiladorlikning asosiy xususiyati paydo bo'lishi. Bu nimani anglatadi? Odatda, xomiladorlik paytida miya zonasi faollashadi, bu tanani maxsus rejimga o'tkazadi va bolaning normal rivojlanishiga xalaqit beradigan har qanday narsani yo'q qiladi (masalan, onaning surunkali kasalliklarini "muzlatib qo'yadi", reaktsiya tezligini pasaytiradi va shu bilan stress darajasini pasaytiradi). Ona ko'plab kasalliklardan keyin sog'lom bolalarni dunyoga keltirgan ayollar haqida eshitgan bo'lishi mumkin - bu homilador bo'lishning dominantligi. Bizning tanamizning bu "rejimi" deyarli hamma narsaga qodir! Buni qanday boshlash kerak? Yuqorida aytib o'tilganidek, xomiladorlikning dominanti o'z-o'zidan boshlanishi kerak. Biroq, biz, o'ylaydigan va irodaga ega bo'lgan mavjudotlar, tabiiy mexanizmlarni mustaqil ravishda blokirovka qilishga qodirmiz. Buni amalga oshirish uchun ona xomiladorlikka va ijtimoiy yutuqlarga imkon qadar ko'proq e'tibor berishi kerak: ish, ta'mirlash, partiyalar va boshqalar. Bunday hujum ostida xomiladorlikning dominanti oylar davomida boshlanmasligi mumkin va buning eng ko'p uchraydigan oqibatlari tashvish, tanadagi turli xil noqulay hislar va ayniqsa toksikozdir. Ha, toksikoz - bu tananing haddan tashqari faol onani «sekinlashtirishi», uning faoliyati intensivligini pasaytirishi va xomiladorlik holatiga o'tishi. SHAXSDAGI XAVOTIRLANISH XOLATINI JAXON PSIXOLOG OLIMLARI TOMONIDAN O‘RGANILGANLIGI Psixologiyaga «xavotirlilik» termini psixoanalitik yo‘nalish asoschisi bo‘lgan Z.Freyd tomonidan kiritilgan. Xavotirlilik deganda olim siqib chiqarilgan seksual impulslarning boshqa impulslarga transformatsiyalanishi natijasida yuzaga keladigan qandaydir keskinlik holatini tushungan (72). U shaxs strukturasida Id (u), Ego (men) va Super – Ego (ustivor «Men») ni ajratadi. freyjning fikricha, xavotir egoning funksiyasi sanaladi, uning vazifasi insonni yaqinlashib kelayotgan, qarshi olish yoki chetlash lozim bo‘lgan xavfdan ogoh qilish. xavotir shaxsga tahdidli vaziyatlarda adekvat usulda reaksiya qilish imkonini beradi. Inson tomonidan xavotirni boshdan kechirishning dastlabki (birlamchi) manbasi yangi tug‘ilgan go‘dakning ichki va tashqi ta’sirni yenga olmasligida yashirin. Chaqaloqlar o‘zining yangi dunyosini nazorat qilishga qodir bo‘lmagani sababli ularni yaqinlishub kelayotgan xavfning diffuz hissi qamrab oladi. Bu vaziyat xavotir deb nom olgan jarohatlovchi holatni keltirib chiqaradiki, bu holatga tug‘ilish jarayonining o‘zi misol bo‘la oladi. Freydning nuqtai nazaricha, onadan biologik ajralishni boshdan kechirish bola uchun jarohatlovchi vaziyat sanaladi. Shu sababli ham ajralishning boshqa bosqichlari (masalan, bolaning yolg‘iz qolishi va sh.k.) ham kuchli xavotir reaksiyasini keltirib chiqaradi. Bu kabi kuchli stress va ojizlikni his qilish tug‘ilish chog‘ida, ko‘krakdan ajratganda boshdan kechiriladi, keyinroq kastratsiyadan qo‘rquvda namoyon bo‘ladi. Bu kabi hamma kechinmalar keskinlikning ortib borishi va qorong‘u hislarga olib keladi. Ego uchun xavf qaerdan, Iddan yoki Super - Egodan, kelib chiqishiga qarab, psixoanalitikada nazariyasi xavotirning uchta tipi farqlanadi. Tahdidga emotsional javob yoki tashqi olamning real xavflarini (masalan, xavfli hayvon yoki bitiruv imtihona) realistik xavotir deb yuritiladi. U asosan spontan bo‘lib, qo‘rquv insonning xavf manbasini samarali uddalashini kuchsizlantirishi mumkin. Realistik xavotir xavfning o‘zi yo‘qolishi bilanoq so‘nadi. umuman, realistik xavotir o‘z-o‘zini saqlashni ta’minlashni osonlashtiradi. Id tomonidan nomaqbul impulslarning anglashilgan bo‘lishiga emotsional javob nevrotik xavotirlilik deb nomlanadi. Bu Egoning instinktiv ehtiroslarni, ayniqsa seksual yoki tajovuzkor ehtiroslarninazorat qilishga qoodir bo‘lmay qolishidan qo‘rqish bilan belgilangan. Xavotir, bu holatda, biror nojo‘ya (dahshatli) ishni qilib qo‘yganlik og‘ir salbiy oqibatlarga olib kelishidan qo‘rqishdan kelib chiqadi, Nevrotik xavotir dastlab realistik xavotir kabi kechiriladi chunki jazo, odatda, tashqi manbadan kelib chiqadi. Shu sababli Egoning boladagi instinktiv impulslarni tutib turishni maqsad qilgan himoya mexanizmlari yoyiladi, natijada, ular faqat hayiqish shaklida yuzaga qalqib chiqadi. Faqat Id imntinktiv impulslari Ego – nazorat orqali yorib o‘tish tahdidi yuzaga kelsaganida nevrotik xavotir yuzaga keladi (74). Ego Super – Ego tomnidan jazo xavfini his etganidagi bunga natijali emotsional javob axloqiy xavotir deb nomlanadi. Axloqiy xavotir Id axloqsiz fikr va xatti – harakatlarni faol ifoda etishga uringan paytlarda yuzaga keladi. Ego Super – Ego tomonidan xavfni his qilganida, bunga emotsional javob axloqiy xavotir deb ataladi. Axloqiy xavotir Id axloqsiz fikr va xatti – harakatlarni faol ifodalashga uringanida yuzaga keladi. Super – Ego bunga aybdorlik, uyalish yoki o‘z-o‘zini ayblash hissi bilan javob beradi. Super – Ego fe’l – atvorni individuumning axloqiy kodeksigi mos keladigan yo‘nalishga soladi. Super – Egoning keyingi rivojlanishi ijtimoiy xavotirga olib boradi, u nomaqbul ustanovkalari yoki xatti – harakatlari uchun tengdoshlari guruhidan chetlatilish xavfi bilan bog‘liq tarzda yuzaga keladi. Keyinroq Freyd ishonch hosil qiladiki, Super – Egodan boshlanadigan xavotir oxir oqibat o‘limdan qo‘rqish va avvalgi yoki hozirgi gunohlari uchun jazoni kutishni ifoda qiladi. Psixoanalitik nazariyada xavotirning asosiy vazifasi – insonga o‘zidagi instinktiv impulslarni ongli aniqlashdan o‘zini olib qochish va bu impulslarni qulay vaqt kelganida tegishlicha qondirishni rag‘batlantirishdan iborat. Bu funksiyani amalga oshirish uchun himoya mexanizmlari mavjud bo‘lib, ular insonni uning xavotirlari avj olishidan ham (siqib chiqarish, proeksiya, reaktiv tuzilma, ko‘chirish va b.) asraydi Xavotirlilik holatini o‘rganishda shunga o‘xshash nuqtai nazarni V.M.Astapov ham bildiradi. Muallif keladigan holat va shaxs xususiyati sifatida xavotirning umumiy nazariyasini rivojlantirish uchun xavotir funksiyalarini ajratish va tahlil qilish lozimligini ta’kidlaydi. Funksional yondashuv xavotirni nafaqat holatni tavsiflaydigan qator reaksiyalar, balki faoliyatning kechishiga ta’sir ko‘rsatadigan sub’ektiv omil sifatida ham o‘rganish imkonini beradi. Psixologik funksiyalar haqidagi masala qo‘pincha xavotirning genetik ildizlari, uning yuzaga kelish shartlari va vaziyatlari, xavotirning faoliyatga ta’siri va b. an’anaviy muammolar muhokamasiga daxldor bo‘ladi. Xavotirning dastlabki funksional xarakteristikasi bu holat talqinining ko‘plab yo‘nalishlarida ajratiladi. V.M.Astapovning fikricha, gap xavotir holati xavfning u yoki bu turidan oldin keladi, nimadir qandaydir ko‘ngilsizlik, tahdidni oldindan aytib beradi va individga bu xaqida signal beradi, degan fikr haqida boradi. Z.Freyd oldindan seziladigan xavf xarakterida konkret tahdid keltirib chiqargan qo‘rquv va keltirilgan tahdidga reaksiya sifatida xavotirni differensiatsiyalash uchun belgini ko‘radi. Shu sababli xavotirni ba’zida generalizatsiyalangan, noma’lum, predmetsiz qo‘rquv yoki xavfning mavjudligi emas, balki u birdan paydo bo‘lgani holda undan o‘zini olib qochishning imkoni yo‘qligidan kelib chiqadigan holat sifatida ta’riflashadi. Xavotir harakati ko‘pincha real vaziyat doirasidan ancha uzoqlab ketadi, sub’ektni kelasi zamonga kabi o‘tgan zamonga ham ko‘chiradi. Shundan kelib chiqib, xavotir ta’sirida alohida, qisman noadekvat tendensiyani ko‘rish mumkinki, u sub’ektga vaziyatninng «o‘zicha» ko‘rinishini singdiradi. Izlash va topish funksiyasining realizatsiya shakli bu holatda «vaziyat usti faollik» deb nom olgan ko‘rinishda paydo bo‘lishi mumkin. Sub’ekt o‘z tashabbusi bilan unga taklif qilingan topshiriq doirasidan chiqib ketadi, o‘zi yangi maqsadlar va ularga erishish usullarini qo‘yish jarayonini tashkil qiladi, bunda tez –tez amalga oshirilayotgan faoliyatning yetakchi maqsadlari va motivlari bilan ziddiyatga kirishadi. Xavotirni izlashga e’tiborni jalb qilish (chalg‘itish) faoliyat xarakteriga ta’sir etishi mumkin. Xavotirning faol ishlanishli yo‘nalganligi, V.M.Astapovning fikricha, mazmun jihatidan e’tibor muhitning «stressli elementlarga» qayd etilishi (fiksatsiyalanishi), dinamik jihatdan esa, «tartibsiz xulq», xavotirning faoliyatga ko‘rsatadigan tashkil qilishni buzuvchi ta’siri asosiga qo‘yilishi mumkin bo‘lgan davomiylik va barqarorlik bilan xarakterlanadi. Xavotir tomonidan amalga oshiriladigan xavfni izlashga undash, avtidan, patologik buzilishlarga bevosita aloqador. Bularda xavfni doimiy izlash va boshqa kishilarda (zarar talvasasi), o‘z tanasida (ipoxondriya), o‘z harakatlari natijasida (psixasteniya) va boshqalarda tahdidni topish kuzatiladi. Psixik holat sifatida xavotirlanish tushunchasining ko‘p qirraliligi shundan kelib chiqadiki, turli xil tadqiqotchilar “Xavotirlanish” tushunchasini turli ma’noda qo‘llaydilar.
Shuningdek, “xavotirlanish” atamasi insonning bu holatini boshdan o‘tkazish moyilligi kabi, nisbatan barqaror individual farqni ifoda etishi uchun ham ishlatiladi. Bunda xavotirlanish shaxs hislati, ya’ni shaxs xavotirlanishi ko‘rinishida bo‘lib, u bevosita xulq-atvorda namoyon bo‘lmaydi. Shaxs xislati sifatidagi shaxsiy xavotirlanish holatini qanchalik tez-tez va intensiv ravishda yuzaga kelishiga qarab aniqlash mumkin. Xavotirlanish holati yorqin ifodalangan shaxs atrofimizni o‘rab turgan dunyoni xavf-xatar, qo‘rqinch, tahlika tariqasida idrok qilishga moyillik bo‘ladi. Ko‘pincha chet ellik psixolog olimlar xavotirlanishni shaxs holati sifatida qaraydilar va shu mazmunda bir qator nazariyalarni yaratganlar.
Filipps va uning hamfikrlarining ta’kidlashlaricha, emotsional holatga o‘quvchi xavotirlanish bilan shaxsning nisbatan barqaror hislati sifatidagi xavotirlanish o‘rtasida konseptual farq mavjud. Bunday farqni Kettell va Sheyer (1961) ham o‘z tadqiqotlarida aniqlab bergan edilar. Hozirgi davrgacha muammoning ushbu tomoniga yanada ko‘proq e’tibor qaratib kelinmoqda. Xavotirlanishni holat hamda xususiyatga ajratish Kettell va Spilberger ishlarida yaqqol aks ettirilgan. Ushbu muammo I.G.Serazan ishlarida ham markaziy o‘rinlardan birini egallaydi. Olimning fikricha, bilimlarni nazorat qilish jarayonida namoyon bo‘ladigan xavotirlanish bunday vaziyatda shaxsning xavotirni his qilish moyilligi kabi individual farqda o‘z aksini topadi. Xavotirni holat va xususiyatga ajratish Bekning stressga nisbatan sezgirlik kabi shaxs hislati psixosomatik simptomlarining rivojlanishida muxim omil ekanligi haqidagi taxminida ham kuzatiladi.
Demak, ko‘pchilik tadqiqotchilar aynan stress xavotirlanish holatini yuzaga keltiradi, deb hisoblaydilar. Bundan tashqari xavotir va boshqa emotsional holatlarining faollashuvida kognitiv omillar hal qiluvchi ahamiyatga ega. Xavotirlanish holatining yuzaga kelishidan xavfni kognitiv baholash birlamchi bo‘g‘in hisoblansa, xavfni kognitiv tarzda ortiqcha baholash bunday holatlarning intensivligi hamda vaqt jihatidan barqarorligini baholaydi. Ba’zi tadqiqotchilar xavotirlanishni turli tuman tarkibiy qismlardan tuzilgan murakkab jarayon deb qaraydilar. Xavotirlanishni shaxs hususiyati va holati sifatida farqlash uni jarayon tariqasida tushunishni talab qiladi. Ushbu yondashuvda xavotirlanish chet el psixologlari tomonidan kognitiv affektiv va hulq-atvor reaksiyalarining izchilligi bo‘lib, ular stressning turli shakllarining insonga ta’siri natijasida faollashadi, deb qaraladi. Xavfni kognitiv baholash xavotirlanish holatining vujudga kelishiga olib keladi yoki bu holat intensivligi darajasini oshirib yuboradi. Shunday qilib, xavotirlanish holati umumiy xavotirlanish jarayoni tarkibiga kiradi. Xavotirlanishni jarayon sifatida qarovchi nazariya esa quyidagi komponentlarni qamrab olishi zarur. Stress – xavfni idrok qilish xavotir holati. Vujudga kelgan xavotirlanish stress vaziyatlarini ortiqcha baholash jarayoni bilan kechadi. Vaziyatni ortiqcha baholash esa stress kechinmalarini yumshatish imkonini beruvchi muayyan mexanizmlarni tanlashga yordam beradi. Shuningdek, u xavotirlanishni hosil qiluvchi shaxsni vaziyat chegarasidan tashqariga chiqish, undan qochish mexanizmlarini faollashtiradi. Agar stressdan qochish yoki uni bartaraf etish imkoni mavjud bo‘lmasa, xavotirlanish holatini kamaytirish vazifasini bajaruvchi psixologik himoya mexanizmlari ishga tushadi. Bu mexanizmning tarkibiy qismlari yengish, inkor etish proeksiya va shu kabilar xavotirni keltirib chiqaruvchi idrok etishini buzib ko‘rsatadi Xavotirlanish holati kognitiv ortiqcha baholash himoya mexanizmlari. Psixolog Z. Freyd bo‘yicha ob’ektiv xavotir tushunchasi o‘z ichiga tashqi dunyodagi xavfning real vaziyatini qamrab oladi. Bu vaziyat shaxs tomonidan tahlika xavf-xatardek idrok etiladi. Xavfni idrok etish esa, emotsional reaksiya hosil qiladi. Nevrotik xavotir ob’ektiv xavotirdan shu bilan farq qiladiki, xavf-xatar manbai tashqi dunyoda emas, balki shaxsning o‘zida, uning ichki dunyosida mavjud bo‘ladi. Z.Freydning ta’kidlashicha, bu xavf-xatar manbai bolalikda boshdan kechirilgan agressiv va seksual mayllardir. Xavotirlanishni jarayon sifatida tavsiflashda nafaqat stress va xavotir holatini aniq farqlang, shu bilan birga tahlika xavf-xatar tushunchasini psixologik reallik sifatida qarash ham ahamiyatlidir.
Xavotir tushunchasi stress reaksiyalarini keltirib chiqaruvchi stimul sharoitlarni, emotsional reaksiyalarni hosil qiluvchi omillar, shuningdek, motor harakat o‘zgarishlar bilan o‘zaro munosabatini belgilash uchun qo‘llanilishi lozim. Yu.L.Xanin “stress” terminini muayyan vaziyatda qo‘zg‘atuvchining xususiyati bilan bog‘liq bo‘lgan ob’ektiv xavfning kuchli yoki uning tarqalish darajasini ifodalash uchun qo‘llashni taklif etadi. “Stress” termini faqat muayyan psixologik va jismoniy xavf darajasi bilan xarakterlanuvchi atrof-muhit sharoitlarini ifodalashda foydalaniladi. Ob’ektiv ravishda stress holatidek qabul qilinadigan sharoitlar ko‘pchilik kishilar tomonidan tahlika, xavf-xatar tarzida baholanadi. Bu vaziyatning sub’ektiv baholanishiga bog‘liq bo‘ladi. Ba’zida stress holatiga tegishli bo‘lmagan vaziyatlar sub’ekt tomonidan tahlika xavf deb baholanishi mumkin. Stress tushunchasiga qarama-qarshi tahlika terminini shaxs tomonidan jismoniy yoki psixologik xavf vaziyatini sub’ektiv baholashda qo‘llanilishi lozim. Vaziyatni tahlika xavf-xatar tariqasida baholash shaxsning individual xususiyatlari, qobiliyatlari, malakalar shaxs hislatlariga, shuningdek, o‘xshash vaziyatlardagi holatini boshdan kechirish shaxsiy tajribasiga bog‘liqdir
Xavotirlanish holatini uni tashkil etuvchi reaksiyalar xususiyatlari asosida to‘laqonli batafsil aniqlash mumkin. Xavotirlanish holati ko‘proq mehnatning u yoki bu turlariga insonning yaroqliligining muayyan taraflarida ko‘rinadigan bir omil hisoblanadi va uning qurshagan atrof voqeliklari tez o‘zgaruvchan sharoitga moslashishida katta rol o‘ynaydi. Bizning nazarimizda, xavotirlanish holatining o‘rganilish zarurati shundaki, kasb tanlash inson hayotida ahamiyatli bosqich hisoblanadi. Ushbu tanlashning to‘g‘riligi faqatgina shaxsning jismoniy sifatlari munosibligi bilangina emas, balki uning psixik xususiyatlari bilan aniqlanadi. Kasb tanlash holatining o‘zi xavotirlanish holatini keltirishi mumkin. Uning noto‘g‘ri tanlanganligi-insonning shaxsiy qobiliyatlari va sifatlariga nomunosibligi – ushbu kasbning o‘zlashtirilishida to‘siq bo‘ladi, kasbning uzoq muddatda egallanishi yoki uning o‘zgarishida jamiyatga olib keladigan iqtisodiy zarar haqida aytilganda, ayrim holatlarda nevrotik buzilishlarga olib keladi. Taxminimizcha, xavotirlanish – bu haydovchilik, harbiy va boshqa bir qancha kasblarga moslashishda asosiy faktorlardan biri hisoblanadi. Xavotirlanish holati asosan ishchining hulq atvorida, stress vaziyatlarda uning mehnat faoliyati va eksperimental sharoiti natijasida yuzaga keladi. V.A.Chikker va K.D.Shefronskaya singari avtorlar ko‘rsatishicha “xavotirlanish –har qanday shaxsiy omadsizliklarning asosiy faktorlaridan biri” Hozirgi vaqtda psixologik adabiyotlarda xavotirlanish muammosiga umumqabul qilingan qarash yo‘q, lekin, N.V.Imedadze ta’kidlaganidek, oxirgi yillarda ayrim tadqiqotchilar tomonidan bu shaxs nazariyasining markaziy muammosi sifatida baholanmoqda. Rus avtorlari “ xavotirlanish” tushunchasini har xil qilib ochib berishadi: bu ham “shaxs xususiyati”, ham “ijtimoiy moslashganlik yoki moslashmaganlik indeksi”, ham “imkoniy (potensial) moyillik”, “hatto bilinar bilinmas tahdid va tanglik vaziyatlarida emotsional ta’sirlanishga moyillik”, ham “qandaydir individual–differensiallashgan surunkali holat”, ham “asosiy ustunlik qiluvchi ta’sir”, ham “salbiy emotsiya”, ham “sotsial muloqot funksiyasidir.” Yuqorida keltirilgan xavotirlanish ta’riflari bu terminga faqatgina har xil ko‘z qarashgina emas, balki xavotirlanish muammosini o‘rganishda murakkablikni ko‘rsatadi,
Ayrim mualliflar xavotirlanishni vaqtinchalik holat deb qarasa, boshqalari vaziyatga bog‘liq bo‘lmagan o‘ziga xos shaxsning turg‘un (barqaror) xususiyatlari sifatida, uchinchilari, turg‘un shaxs xususiyatlari, lekin u namoyon bo‘ladigan vaziyatlarning o‘ziga xos xususiyatlarida alohida ta’kidlanadi. K.K.Platonov xavotir, xavotirlanish namoyon bo‘lishini turli havfga emotsional ta’sirning bir shakli sifatida yozadi. G.Shumkov, hali yapon rus urushi vaqtida “xavotirlanish qutilishi” va “qo‘rqinch” tushunchalarini ajratgan edi. “Xavotir” deb ko‘rsatadi u, - bu ham kutish, ammo bizni qiziqtiradigan, o‘zining oxirida- bu yoqimlimi yoki yoqimsiz bo‘ladimi, biz uchun ma’lum bo‘lmagan, qo‘zg‘atadigan, hayajonlantiradigan hodisani kuzatilishi sifatida ko‘rsatiladi. 1926 yili Z.Freyd “Tormozlanish, belgilar, tinchsizlanish” asarida xavotir holatiga diqqatini qaratadi (hozirda ko‘p adabiyotlarda bu termin “xavotirlanish” deb qo‘llaniladi). Uning fikriga ko‘ra “xavotir o‘z ichiga ojizlik, noaniqlik va taxminni boshidan kechirishni qamrovchi emotsional holat”sifatida e’tirof etadi I.P.Pavlov ta’kidlashicha, “barqaror dinamik stereotiplarning buzilishi bilan odamda sub’ektiv holatda xavotirlanish sifatida tushiniladigan, kutilmaganlik va ko‘ngilsizlikdan qo‘rqish paydo bo‘ladi. N.D.Levitov ta’kidlaydiki, “tinchsizlanish, xavotirni mumkin bo‘lgan yoki kutiladigan ko‘ngilsizliklarida, chorlanadigan, odatiy sharoitga va faoliyatda o‘zgarishlarda spesifik kechinmalarda va reaksiyada ifodalanadigan psixik holat sifatida ta’kidlash mumkin” V.S.Merlin “Temperament nazariyasi ocherki” asarida ko‘rsatishicha, xavotirlanishning simptomokompleksi faqatgina ma’lum vaziyatlarda-xavfli vaziyatlarda va shaxsning munosabati va motiviga bog‘liq holda ko‘rinadi. Lekin butun omillar shuni ko‘rsatadiki, xavotirlanishni faqatgina tahdidiy vaziyatga reaksiya sifatida qaramaslik kerak”. Bundan tashqari, muallifning ta’kidlashicha, “xavotirlanish komponentining psixologik yig‘indisini to‘liq aniqlangan va qat’iy qaror topgan deb bo‘lmaydi. Bu kompleksning birmuncha barqaror va doimiy komponenti quyidagilar: emotsional kuchli holat (stress), shaxsiy tahdidni boshdan kechirish, omadsizliklarga va xatolarga yuqori sezgirlik, omadsizliklar va xatolarni o‘zining shaxsiy xususiyatlari hisobiga o‘tkazish, o‘zidan qoniqmaslik, o‘zini kamsitish, tashvishlanish kabilar kirishi mumkin” Sellivan, Kettell va Sheyer, Bleyk va Multon singari tadqiqotchilar ta’kidlashicha, yuqori darajadagi xavotirlanish ko‘rsatkichi insonning muhitga moslashmaganligida deb hisoblaydi. I.Myuller xavotirlanishga insonning buzg‘inchi ongi va faoliyati sifatida qaraydi. K. D. Shafranskaya va V. A. Chiker shunday nuqtai nazarni yoqlaganki, xavotirlanish- “o‘tgan malakalarning omadsizliklari va muvaffaqiyatlarni aks ettiradigan shaxs xususiyatlari” Tahlil qilinayotgan savolni jamlagan eksperimental ma’lumotlar va adabiyotlar tahlili asosida shunday xulosaga kelish mumkinki, xavotirlanish vaqtinchalik emotsional holat emas va u faqat qo‘rqinchga olib bormaydi. Bu shaxsning yetarli darajada barqaror holati bo‘lib, boshqa psixik holatlar singari juda murakkab va bir xil bo‘lmagan reaksiyalar va motivlarga insonning xulqi, hatto ushbu reaksiya va motivlarning o‘ziga xosligi sifatida ko‘rinadi. Hozirda L.A.Orbeli tomonidan ishlab chitsilgan simpatik nerv tizimini moslashishi trofik mazmuni nazariyasi katta qiziqish o‘yg‘otmoqda. L.A.Orbeli simpatik ta’sirni o‘rganar ekan, u shunday xulosaga keladi: kundalik kesim mushaklar apparatini periferik xarakatini markaziy nerv tizimidan keladigan impulslarni u yoki bu darajasini funksional qobiliyatini aniqlaydi va markaziy impulslar tenglashganda u yoki bu darajasidagi imkonini ishdagi davomiylik natijasida yaqqol namoyon bo‘ladigan tonusni kafolatlaydi. Shaxsga kognitiv yondashuv vakili Djordj Kelli xavotirni «inson duch kelgan hodisalarni uning konstruktiv qo‘llanish diapazonidan tashqarida ekanini anglash» deb ta’riflaydi. Demak, xavotir sifatida ta’riflanadigan noma’lumlik va chorasizlik hissi kolnstruktlar: inson o‘z tajribasini anglash yoki talqin qilish, tushuntirish yoki aytib berish uchun foydalanadigan tushunchalar sistemalari duch kelgan hodisalar uchun nomaqbul ekanini (to‘g‘ri kelmasligini) anglab yetish natijasidir. D.Kelli konstruktiv sistemamiz ideal ishlamasligini, xavotirni prvokatsiyalashini, kutganlarimiz aniq (to‘gri) emasligi shu sababli xavotirlanishimizni ta’killamoqchi bo‘lgan emas. Xavotir biz ular yordamida hayotimizdagi voqealarni talqin qilish mumkin bo‘lgan adekvat konstruktorlarimiz yo‘qligini anglaganimizdagina yuzaga keladi. D.Kelli ko‘pincha hazilomuz ohangda «o‘z klnstruktorlari mag‘lub qilganlik» holati haqida gapirgan. Bunday holatlarda inson bashorat qila olmaydi, demak, ro‘y berayotganlarni to‘liq idrok qila olmaydi yoki muammoni hal qila olmaydi Xavotirni bu kabi tushunish anglashilmagan konfliktlar va tutib turilgan instinktiv energiya qo‘roni bo‘gan nevrotik xavotirli individning xavotirnini freydcha tushunishga sira o‘xshamaydi. Insonni seksual va tajovuzkor impulslarning ongga yorib kirishi tahdidi emas, balki u tushuna va bashorat qila olmagan hodisalarni kechirayotgani xavotirga soladi. Xavotirlilik barcha ikkilamchi motivlar motivatsiona xossalarini keltirib chiqarishi mumkin. Xavotirlilik shaxs ijtimoiylashishida o‘ynaydigan roli juda katta. Agar xavotirlilik jismoniy og‘riq va mukofotdan mahrum qilish bilan bog‘liq bo‘lsa, ota – onalarning uning xulqini nazorat qilish uchun va tarbiya uchun ko‘plab qo‘shimcha vositalari mavjud. Ekzistensialistlar xavotirni inson mavjudligining bir qismi deb biladi. Inson bo‘lish xavotir bo‘lish demak. Xavotir muqarrar, u inson hayotida mavjud. R.Mey normal va nevrotik xavotir o‘rtasidagi farqni keltiradi U xavotirni bizning mavjudligimiz va mavjudligimiz bilan identifikatsiyalaganimiz - qadriyatlarimizga tahdid deb ta’riflaydi. Normal rivojlanish davomida har bir inson o‘z mavjudlligiga turli tahdidlarni boshdan kechiradi. Normal xavotir manbalaridan biri insonning kasallik va o‘lim tabiatiga nisbatan ekzistensial ojizligi sanaladi. Xavotirning boshqa manbasi – keskin munosabatlar va inqirozlar sababli asta - sekinlik bilan ota – onadan mustaqil bo‘lish ehtiyoji
Normal xavotirning ifodalanganligi yuzaga kelgan vaziyatdagi ob’ektiv xavfning jiddiyligiga mos keladi. Normal xavotir bostirishga olib kelmaydi. Normal xavotirdan ijoliy foydalanish, omillarni identifikatsiyalash, bu omillarga qarshi turish mumkin. Nevrotik xavotir xarakteristikasi normal xavotirnikidan tubdan farq qiladi. Nevrotik xavotir - ob’ektiv tahdidga noadekvat reaksiya, bunday xavotir bostirishni ko‘zda tutadi va konstruktiv emas, balki ko‘proq buzg‘unchi sanaladi. Nevrotik xavotirni boshqa nuqtai nazardan ham o‘rganish mumkin, odamlar ob’ektiv tahdidlarga sub’ektiv reaksiya qiladi. Bunda odamlar reaksiyasiga ularning ichki psixologik modellari va konfliktlari kuchli ta’sir o‘tkazadi. Ongning, nevrotik xavotir bilan bog‘liq bostirishi va blokirovkalashi insonlarni tahdidlarga nisbatan yanada ojiz qilib qo‘yadi. Buni odamlar tahdidlarni identifikatsiyalash va ularni yengishga yordam Bera oladigan muhim informatsiyaga kirishni boy berishi bilan izohlash mumkin. XAVOTIRLANISHNI ANIQLASHGA QARATILGAN METODIKA TAVSIFI Biz “Xomiladolik vaqtida shaxsga bog‘liq xavotirlanish vaziyatga bog‘liq xavotirlanishga qaraganda yuqoriroq bo‘lishi mumkin” deb ilgari surgan ilmiy farazimizni tasdiqlash va xomilador lardagi xavotirlanish darajasini o‘rganish maqsadida homiladorlar o’rtasida S.D.Spilberger –Y.L.Xaningni “Xavotirlanish darajasini aniqlash” metodikasini o‘tkazdik. Mazkur so‘rovnoma S.D.Spilberger tomonidan ishlab chiqilgan bo‘lib, vaziyat bilan bog‘liq xavotirlanuvchanlik xamda shaxs bilan bog‘liq xavotirlanuvchanlik darajasini aniqlashga hizmat qiladi. So‘rovnoma Y.L.Xaning tomonidan modifikatsiya qilingani tufayli ko‘pincha “S.D.Spilberger –Y.L.Xaning so‘rovnomasi” deb yuritilinadi. Biz mazkur metodikadan foydalanish chog‘ida o‘quvchilarga 40 ta ta’kid xukmdan iborat (20 ta ta’kid xukm vaziyat bilan bogliq xavotirlanish darajasini, 20 ta takid xukm shaxs b ilan bogliq xavotirlanish darajasini o‘lchashga xizmat qiluvchi ) so‘rovnoma taqdim etdik. Metodikadan olingan natijalar quyidagi jadvalda aks ettirildi.
Umumiy ishtirokchi 40 ta – 100% Shundan 26 ta – x= 65 % → vaziyatga bog‘liq xavotirlanish Umumiy ishtirokchi 40 ta – 100% Shundan 14 ta – x= 35 % → shaxsga bog‘liq xavotirlanish namoyon bo‘lganini ko‘rishimiz mumkin. 
1-rasm. Xomiladorlik vaqtida xavotirlanish darajasining namoyon bo‘lishini psixologik xususiyatlari Olingan natijalarga ko‘ra, xomiladorlik davrida shaxsga bog‘liq xavotirlanish darajasi yuqori chiqqan. Shaxs bilan bog‘liq xavotirlanuvchanlik darajasi vaziyat bilan bog‘liq xavotirlanishning namoyon bo‘lishida asos vazifasini bajaradi, ya’ni shaxsning biror vaziyatda xavotirlanishga berilishi shaxs bilan bog‘liq xavotirlanish holati negizida sodir bo‘ladi. Bu ikki holat bir-biriga uzviy bog‘liqdir. Kuzatilgan natijalarga kura 65% vaziyatga bog‘liq xavotirlanuvchanlik, 35% esa shaxsga bog‘liq xavotirlanuvchanlik nisbatlari namoyon bo‘ldi. Havotirlanish – havf soluvchi reksiya hisobalanadi. Havotirlanish haqiqatdan yoki hayolan bo’lishi mumkin. Bu narsalar xomilador ning emotisional holatidagi qo’rquvdan kelib chiqadi. Qo’rquv orqali homilador ayolning o’ziga bo’lgan ishonchi kamayib ketadi. Uni asosiy havotrga soladigan vaziyat bu tugruq holati va u bilan bogliq vaziyatlar bo’lib, mazkur holatda homilador ayolning emotsional fonida qo’rquv, havotrlanish va o’z-o’zidan stess depressive holat yuzaga keladi. Bizga ma’lumki, homilador ayollarda vaziyat bilan bog‘liq xavotirlanuvchanlik holatida qanday o‘zgarish sodir bo‘lganini o‘rganish maqsadida Ch.D.Spilberger-Yu.L.Xanin metodikasining “Vaziyat bilan bog‘liq xavotirlanish darajasini aniqlash shkalasi”ni ham o‘tkazdik. Natijalardan ham ko‘rinadiki, vaziyat bilan bog‘liq xavotirlanish holati ma’lum darajada baland ekanligi namoyon bo‘ldi.
Adabiyotlar tahlili va o‘tkazilgan tadqiqot natijalariga asoslangan holda homilador ayollarning aksariyat qismida xavotirlanish xolati kuzatilib, bu holat ularning o‘z-o‘ziga beradigan baholari hamda individual psixologik xususiyatlari bilan ham bog‘liq degan fikrga kelish mumkin. Bu jarayonni o‘rganib chiqish orqali biz quyidagi xulosalarga keldik: - xomiladorlik davridagi eng asosiy ehtiyojlardan biri bo‘lgan qaramlikdan ozod bo‘lish ehtiyojini tushunmaslik, xomilador ning mustaqilligini cheklab qo‘yish o‘z-o‘ziga bo‘lgan ishonch hissining susayishiga olib keladi; - xomiladorlik davrida xavotirlanish, biologic, gormonal o’zgarish oqibatida, yaqinlashayotgan tug’ruq holati va onalik ma’suliyatini yuklatilishi bilan namoyon bo’ladi; - sog’liqdagi o’zgarishlar va spontan paydo bo’luvchi fizologik og’riqlar xavotirlanish holatlarini yuzaga keltiradi; Ushbu muammoni hal etish uchun o‘z vaqtida psixoprofilaktik, reabilitatsion va psixokorreksion ishlar olib borilmasa, xavotirlik xomiladorlik davridan so‘ng ham yanada avj olishi va depressiyaga olib kelishi mumkin. PSIXOLOGIK-PEDAGOGIK TAVSIYALAR Keltirib o‘tilgan xulosalarga asoslangan holda hamda turli salbiy oqibatlarning oldini olish maqsadida va komil inson tarbiyalash g‘oyasiga tayangan holda bir qancha tavsiyalar ishlab chiqdik. Psixologlar va tibbiyot hodimlari quyidagilarga alohida e’tibor berishlari lozim: -Homilador ayol qiyinchilikka duch kelganida unga ruhan ko‘mak berish, qo‘llab-quvvatlash, yaqin insonlari dalda berishi lozim; - homilador ayollar bilan psixoreabilitatsion, psixokorreskion faoliyat olib borib, ularda relaxsatsion mashqlar o’tkazish va tug’ruq holati omillariga nisbatan havotirlanish belgilarini kamaytirishga urinish kabilar bajarilsa maqsadga muvofiq bo’ladi. FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO’YHATI O‘zbekiston Respublikasining Oila kodeksi. – T.: Adolat, 1998. – 302 b. XXI asr oilasi konsepsiyasi. Respublika “Oila” ilmiy-amaliy markazi. – T.: NISIM, 2002. – 28 b. Ayol, oila va jamiyat / Ilmiy-amaliy konferensiya materiallari / Mas’ul muh. F. Otaxonov. – T.: 2007 – 260 b. Авдеева Н.Н., Хаймовская Н.А. Зависимость типа привязанности ребенка к взрослому от особенностей их взаимодействия (в семье и Доме ребенка) // Психологический журнал. 1999. Т. 20, № 1. Адлер А. Помощь родителям в воспитании детей. – М.: 1992. O‘zbekiston Respublikasining Oila kodeksi. – T.: Adolat, 1998. – 302 b. XXI asr oilasi konsepsiyasi. Respublika “Oila” ilmiy-amaliy markazi. – T.: NISIM, 2002. – 28 b. Ayol, oila va jamiyat / Ilmiy-amaliy konferensiya materiallari / Mas’ul muh. F. Otaxonov. – T.: 2007 – 260 b. Алешина Ю.Е. Индивидуальное и семейное консультирование. – М.: 1999. Андреева Т.В. Семейная психология. – СПб.: 2004. Антонов А.И. Микросоциология семьи. – М.: 1998. Антонов А.И. Эволюция норм детности и типов демографического поведения// Детность семьи: вчера, сегодня, завтра. – М.: 1986. – С. 10-25. Антонов А.И., Медков В.М. Второй ребенок. – М.: 1987. Антонов А.И., Сорокин С.А. Судьба семьи в России ХХI века. – М.: 2000 (гл.6 “Семья и здоровье”). Антонов А.И., Борисов В.А. Кризис семьи и пути его преодоления. – М.: 1990. Бейкер К. Теория семейных систем М. Боуэна // Вопросы психологии. 1991. № 6. Бердников Т.В., Степашов Н.С., Сидоров Г.А. Юное материнство в современной семье. – Курск: Изд-во Курск. гос.мед.ин-та, 2000. – С. 164. Бодалев А.А., Столин В.В. Семья в психологической консультации. – М.: 1989. Борисов В.А. Демография. – М.: 2002 Бразингтон Р. Порядок рождения // Психологическая энциклопедия. Изд. 2-е / Под ред. Р. Корсини, А. Ауэрбаха. – СПб.: 2003. Брутман В.И., Филиппова Г.Г., Хамитова И.Ю. Динамика психологического состояния женщин во время беременности и после родов // Вопросы психологии. 2002. № 1. Брутман В.И., Филиппова Г.Г., Хамитова И.Ю. Методика изучения психологического состояния женшин во время беременности и после родов // Вопросы психологии. 2002. № 3. Бўриев Очил. Ўзбек оиласи тарихидан. – Т.: Ўқитувчи, 1995. – 128 б. Видра Д.О., Фигдор Г. Помощь разведенным родителям и их детям: От трагедии к надежде. – М.: 2000. Винникотт Д.В. Маленькие дети и их матери. – М.: 1998. Волков А.Г., Сороко Е.Л. Типология семей и домохозяйств в России: Развитие и анализ (по данным микропереписи 1994г.) // Вопросы статистики. 1999. № 5. Гозман Л.Я. Психология эмоциональных отношений. – М.: 1987. Голод С.И. Семья и брак: Историко-социологический анализ. – СПб.: 1998. Демоз Л. Психоистория. – Ростов-на-Дону: 2000. Диксон Р. Колебания возраста вступления в брак и доли никогда не состоявшихся в браке в странах разных культур // Брак и семья: демографический аспект. – М.: 1975. – С. 45-59. Дмитриева Е.В. Социология здоровья. – М.: 2002 Download 88.15 Kb. Do'stlaringiz bilan baham: 
|