Bitiruv malakaviy ishi Mavzu: «Past bosimli polietilen ishlab chiqarish texnologiyasini loyixalash»


Download 357.79 Kb.
bet1/2
Sana18.06.2023
Hajmi357.79 Kb.
#1590326
  1   2
Bog'liq
qaxramon


O’ZBEKISTON RESPUBLIKASI
OLIY VA O’RTA MAXSUS TA'LIM VAZIRLIGI
NAMANGAN MUHANDISLIK - TEXNOLOGIYA INSTITUTI

“KIMYO-TEXNOLOGIYA” FAKULTETI


“KIMYOVIY TEXNOLOGIYA” KAFEDRASI


Bitiruv malakaviy ishi
Mavzu: « Past bosimli polietilen ishlab chiqarish texnologiyasini loyixalash»

Rahbar : . Z.Dehkanov


NAMANGAN-2023


M U N D A R I J A






Kirish.




I

Texnоlоgik qism




1.2

Maxsulоt оlishning texnоlоgik jarayonini nazariy kimyoviy, fizikaviy-kimyoviy, texnоlоgik asоslari………………………………...




1.3

Xоm-ashyo va yordamchi materiallar…………………………………………




1.4

Ishlab chiqarishning texnоlоgik sxemasi va parametrlari....................




1.5

Tayyor mahsulоtga qo’yiladigan talablar…………………………………




1.6

Xоm-ashyo va materiallarning sarf balansi..............................................




1.7

Texnоlоgik jarayonda asоsiy jihоzni tanlash va uning issiqlik balansini xisоblash........................................................................................




II

Ishlab chiqarishni avtоmatlashtirish...................................................




III

Iqtisоdiy samaradоrlik ko’rsatkichlari………….................................




IV

Mexnat muhоfazasi va atrоf muhitni muhоfaza qilish……….........







Xulоsa................................................................................................................







Fоydalanilgan adabiyotlar..............................................................................



Kirish


Mamlakatimiz mustaqillikga erishgandan buyon juda ko’p yutuqlarga qo’lga kiritdi va ko’plab sohalarda o’zing peshqadamligini namoyot etib kelmoqda. Kimyo sanoati ham huddi shu rivojlanayotgan sohalarni biri desak mubolag’a bo’lmaydi.
Yurtimiz ijtimoiy-iqtisodiy taraqqiyotida qo‘lga kiritilayotgan yuksak natijalar, eng avvalo, yangidan-yangi zamonaviy tarmoq va ishlab chiqarish quvvatlarining yo‘lga qo‘yilishi, buning ta’sirida mamlakatimiz iqtisodiy salohiyatining sezilarli darajada ortib borayotgani, yaratilayotgan mahsulot va ko‘rsatilayotgan xizmat turlarining ko‘payib, sifatining tubdan yaxshilanib borishi, bir so‘z bilan aytganda, iqtisodiyotimizning yangicha mazmun va mohiyat kasb etib borishida mustaqil taraqqiyot yo‘lining to‘g‘ri tanlangani, amalga oshirilayotgan iqtisodiy siyosat strategiyasining har tomonlama puxta asoslangan hamda xalqimizning fidokorona mehnati eng muhim va asosiy omil bo‘lib xizmat qilmoqda.
Shu sababdan ham mamlakatimiz salohiyati yuksaklarga tobora ko‘tarilmoqda. Prezidentimiz Islom Karimov rahnamoligida iqtisodiyotni modernizatsiyalash va diversifikatsiyalash, zamonaviy biznes infratuzilmasini rivojlantirish borasida ulkan ishlar amalga oshirilmoqda. Yurtimizdagi makroiqtisodiy barqarorlik va qulay sarmoyaviy muhit ta’sirida eng rivojlangan davlatlar, nufuzli moliya muassasalari mamlakatimiz bilan hamkorlik qilmoqda.
S hunday hamkorlikda qurilgan korxonalardan biri bu – “ShO’RTANG GAZ-KIMYO” majmuasidir.


Mamlakatimizning neft va gaz sanoati tarmog‘ida tabiiy gaz xom ashyosi komponentlaridan samarali va oqilona foydalanish, (metan, etan, propan, butan kabi xom ashyo mahsulotlarini ajratib olish) import o‘rnini bosuvchi va eksport mahsulotlari ishlab chiqarishga mo‘ljallangan korxonalarni qurish maqsadida Vazirlar Mahkamasining 1996 yil 11- noyabrdagi 395-sonli “Polietilen ishlab chiqarish bo‘yicha Sho‘rtan gaz kimyo majmuasining qurilishi to‘g‘risida”gi qarori qabul qilindi va 2001 yilning 21 dekabrda majmuaning ishga tushirilishi bo‘yicha rasmiy taqdimot marosimi bo‘lib o‘tdi.
Poliolifen birikmalarning eng oddiy vakillaridan biri polietilen, etilenni polimerlash yo’li bilan olinadi.
Ma’lumki, dunyoda individual uglevodorodlar ichida ishlatilishi hajmi bo’yicha etilen birinchi o’rinda turadi.
Buning sababi etilen asosida katta hajmda va oddiy organik birikmalar sintez qilinadi. Bular qatoriga polietilen va polivinilxlorid, polistrol va boshqalar kiradi.
Sho’rtangaz kimyo kompleksi (ShGKM) 2001 yildan boshlab yiliga:

  • 125 ming tonna polietilen xom – ashyosi;

  • 120 ming tonna gaz kondentsati;

  • 142 ming tonna suyultirilgan gaz maxsulotlarini ishlab chiqarmoqda.

“SKLERTEK” texnologiyasi bo’yicha polietilenni hosil qilish quyidagi bosqichlar orqali amalga oshiriladi:

  1. Polimerlash jarayoni;

  2. Dezaktizatsiya jarayoni;

  3. Separatsiyalash jarayoni;

  4. Distillatsiya jarayoni;

  5. Ekstruder yordamida granulalash;

  6. Yuvish jarayoni;

  7. Turlash jarayoni.

-Molekula og’irlik ko’rsatkichi keng diopozonni tashkil etadi va bu ko’rsatkich peaktor ishlash sharoitini va uni o’zgartirish orqali erishish mumkin;
-Eritma polimerlanishiga uchrayotgan fraktsiyalarni bir xil aralashtirish imkoniyatini beradi;
-Katalizator qoldig’i oson yo’l bilan (filtiratsiya, adsorbsiya) ajratib olish mumkin;
-Har xil qo’shimchalarni polietilen granulasiga kiritish mumkin bu esa qo’shimcha bir tekisda polimerlanishga taqsimlanadi va buning uchun uskuna qo’shishning keragi yo’q bo’ladi. Tozalangan granulalar quritilib, qadoqlash bo’limiga uzatiladi.
Majmua haqida qisqacha ma’lumot.
2001 yilda Rerespublikamizning Qashqadaryo viloyati “ShGKM” qurib bitkazildi. Ushbu majmua qurilishining Qashqadaryo hududida joylashishdan asosiy maqsad O’zbekiston respublikasining 88% tabiiy gazi va 92% neftini ishlab chiqariladi.
“ShGKM”ning umumiy yer maydoni 130 gektarni tashkil qiladi.
Majmuaning qurilishga chet el kompaniyalaridan “ABB SDIMI (Italiya), Vnish gaz, Sayuz vneshtrans (Rossiya), Mzitsuis Co LTD” “Nissoi Wo! Gorp”, “Toy Enginesing Conp” (Yaponiya) o’z sarmoyasi bilan ishtirok etgan.
“ShGKM”ning asosiy mahsulot ba’zasi sifatida tarkibida kam oltingugurtli sho’rtan gaz koni hisoblanadi. Sho’rtan G’uzar tumaning shimoliy g’arbida joylashgan.
O’zbekiston Respublikasida ishlab chiqarilayotgan gazni 30% ni shu kon beradi. “ShGKM” qurilishi mustaqillikka erishilgandan keyingi “O’zbekneftgaz” MKX sining eng yaxshi sanoati sanoat rivojlantirishdagi loyihasi hisoblanadi.
Polietilen ishlab chiqarishning bir qancha usullari mavjud bo’lib, bularga:

  • Yuqori bosimli;

  • O’rta bosimli;

  • Past bosimli;

  • Yunipol texnologiya;

  • SKLERTEK texnologiyasi kiradi.

Mening mavzuyim Past bosimli polietilen ishlab chiqarish texnologiyasini loyixalash) dan iborat.

Maxsulоt оlishning texnоlоgik jarayonini nazariy kimyoviy, fizikaviy-kimyoviy, texnоlоgik asоslari


Hozirgi vaqtda dunyoda polietilen olishning 4 ta usuli mavjud.
Eng avval ishlab chiqilgan usul etilen gazini yuqori bosimda siqish. Bu usul bilan olingan polietilen yuqori bosimli polietilen.
(O’zbekcha YuBPE yoki PZPE, puscha PEVD yoki PENP, inglizcha LDPE) nomi bilan ataladi.
Ikkinchi va uchinchi usullarda etilen gazini past bosimda maxsus katalizator yordamida polimerlashga uchratiladi. Bu usullarda olingan polietilenning nomi past va o’rta bosimli polietilen deb yuritiladi.
To’rtinchi usul “Yunipol” texnologiyasi bo’yicha polietilen ishlab chiqarish usuli hisoblanadi.
Yuqori bosim ostida etilenni polimerlash texnologiyasi.
Yuqori bosimda radikal initsiatorlar ishtirokida olingan polietilenni yuqori bosimli polietilen deb ataladi (YuBPE). Buning uchun avvalo etilenni kompressorlarga 150 – 300 MPa (1500 – 3000 kg\sm2) bosim ostida siqib maxsus reaktorlarga uzatiladi. So’ngra suyultirilgan etilenga juda oz miqdorda (0,002 – 0,006%) kislorod initsiatori qo’shilib aralashma 180 – 2000C gacha qizdiriladi. Natijada etilenning 12 – 15% i polimerlanadi, qolgan qismi esa polimerdan ajratib olinadi va qaytadan kompressorga yuboriladi.
Etilenni polimerlash jarayonini izotermik reaktsiya bo’lib bunda ajralib chiqadigan issiqlik (93 kj\mol) polimer makromalekulalariga salbiy ta’sir ko’rsatishi ya’ni uning fizik – mexanik xossalarini yomonlashtirishi mumkin. Shuning uchun bu issiqlikni sovitish suv yordamida reaktsiya chiqarib turiladi. Polimerlanish jarayoni uzluksiz bo’lib, maxsus reaktorlarda amalgam oshiriladi. Bu reaktorlar soatiga 0,5 m dan to 2 m gacha polietilen ishlab chiqarishi mumkin.
Uning asosiy bosqichlari quyidagilardan iborat:

  1. Etilenni kompressorlarga siqish;

  2. Initsiatorini tegishli miqdorda berish;

  3. Modifikator (zanjir uzuvchi ) ni maxsus moslama orqali berish;

  4. Etilenni polimerlash;

  5. Polimerga aylanmagan etilenni ajratish;

  6. Reaktsiyaga kirishmagan etilenni sovitish va uni tozalash;

  7. Olingan polietilenni granulaga aylantirish;

  8. Granulani quritish har xil qo’shimchalar berish, qoplash va maxsulotni talabga javob berishni nazorat qilish.

Etilen maxsus saqlagichdan 1 – 2 MPa bosimda 20 – 400C resiverga uzatib o’zi reaktsiyadan ajratilgan qaytar etilen qo’shiladi, buni texnologik jarayonda past bosimdan qaytar etilen deb ataladi. Initsiator kislorod ham shu yerda qo’shiladi. Aralashma kompressorlar yordamida siqiladi 25 – 30 MPa gacha va “oraliq bosimli” ega bo’lgan qaytar etilen bilan aralashtirib reaktsion bosim berish uchun maxsus kompressorlarga uzatiladi va undan chiqayotgan etilen 150 – 350 MPa bo’lib trubasimon reaktorga boradi. Polimerlanish natijasida hosil bo’lgan (reaktorda) aralashma polietilen va reaktsiya kirishmagan etilen uzluksiz reaktordan olinadi. Polimerlanish jarayonida 1 tonna polietilen hosil bo’ladi. Suyuq polietilen “past bosim ajratgich”dan ekstruderga o’tadi va granulaga aylantiriladi. Granulalangan polietilen suv bilan aralashtirilib maxsus moslamaga uzatiladi, u yerda suv ajratiladi va quriladi.
Past bosim ostida polietilen to’yingan yoki aromatik uglevodorod muhitida (ekstraktsion benzin, siklogeksan), kompleks katalizator (Al(C2H5)2ClQTiCl4) aralashmasi ishtirokida polimerlanish orqali olinadi. Odatda katalizator suspenziyasi oldindan tayyorlanadi (1% benzindagi eritmasi) va 1% miqdorida reaktorga uzatiladi.
Katalizator tarkibini olinadigan polietilen turiga qarab o’zgarish mumkin.
Polimerlanish umuman 2 – 5 kg\km2 atmosfera bosimda va 60 – 800C temperaturada aralashtiruvchi moslamasi bor reaktorga olib boriladi. Reaktsiya natijasida ajralib chiqadigan issiqlik reaktor devori hajmi bug’langan reaktsiyaga kirishmagan issiqlik reaktor devori hamda bug’lardan, reaktsiyaga kirishmagan etilen benzin orqali muhitdan olib ketiladi. Bu etilen kondensatsiyalanib, so’ngra sovitilgandan keyin qaytadan reaktorga yuboriladi. Dezaktivatsiya izopropil spirtni (C3H7OH) benzin bilan amalga oshiriladi. Bundan ajratilgan polietilen yuviladi va sentrufugada ajratiladi.
Qattiqlik koeffisentining parchalanishini (dezaktivatsiya) quyidagi reaktsiya orqali tushintirish mumkin:


(C2H5)2Al(C2H4)nC2H5TiCl3 Q4C3H7OH Al(OC3H7)3 Q Ti(OC3H7)Cl2 Q H2

Bu parchalangan katalizatordan siqib va yuvish orqali polietilen tozalanadi. Tozalangan polietilen maxsus quritkichlarda quritiladi.


YuZPE egilishdagi plastik moduli 200C da past zichlikli polietilendagidan 3 marta 500C da esa 1,5 marta katta.
Polietilen va undan tayyorlangan buyumlar havo, yorug’lik va ultra binafsha nur bilan qizdirilganda barqaror bo’lmaydi. Bu faktorlar ta’sirida polietilen mo’rt bo’lib, uni mustahkamligi yomonlashadi. Tashqi ta’sirga chidamliligini oshirish uchun polietilenga antioksidantlar va har xil qo’shimcha (perisatka) lar beriladi.
O’rta bosimli polietilen ishlab chiqarish texnologiyasi.
Etilenni o’rta bosimda polimerlash 130 – 1700C haroratda katalizator ishtirokida eritmada amalga oshiriladi. Katalizator sifatida metal oksidlarni inert to’ldiruvchini yuzasiga shimdirish orqali qo’llaniladi (xrom oksidi va alyumiysilikad). Bu texnologiya bilan olingan polietilen o’zini xossalari bilan past bosimda olingan polietilenga o’xshash bo’ladi.
O’rta bosim texnologiyasi AQShda “Fillins” firmasi tomonidan ishlab chiqilgan. O’rta bosimda etilenni polimerlash xususiyatlari jarayonni effektivligi katalizator sifatiga va uning aktivligiga bog’liqdir. Katalizator xrom angidridni suvdagi eritmasini alyumosilikat yuzasiga o’tirish orqali olingan tayyor katalizator xrom angidrit 3 – 6% tashkil qiladi. Undan so’ng katalizator quritiladi va qizdiriladi (175 – 5500C), bunda ajralish bilan bir qatorda VI valentli xrom III valentligiga o’tadi.


4CrO3 2Cr2O3 + O2

O’rta bosimli polietilen ishlab chiqarish bu jarayon uzlukli va uzluksiz bo’lishi mumkin. Katalizatorni benzindagi suspenziyasi maxsus jihozda tayyorlanib u yig’uvchi moslamaga uzatiladi va undan uzluksiz birinchi polimerizatoriga nasos orqali yuboriladi. Bu polimerizatorga bir paytda etilen va benzin oldindan 1200C isitilib berilib turadi. Polimerlanish jarayonida 8% polietilen hosil bo’ladi. Bu hosil bo’lgan aralashma (etilen – benzin – polietilen) truba va isitish moslamasi orqali ikkinchi reaktorga tushadi. Bu reaktorda polietilen miqdori 14% gacha ko’tariladi. Xuddi shunday aralashma uchinchi reaktorga uzatiladi va unda polietilen konsentratsiyasi 20% gacha yetadi. Reaktorlar bir xil konsentratsiyaga ega bo’lib ularni hajmi 16 m3 ni tashkil etadi va issiqlik o’tkazuvchi ikki pardali devordan iborat sintez qilingan eritma kondensatorga uzatilib, unda 600C gacha sovitiladi va undan so’ng separatorga tushib katalizatorni ajratib olinadi. Separatorga polietilen va benzin reaktsiyaga kirishmagan etilendan ham ajratiladi. Olingan polietilen maxsus moslamada (etilendan ham ajratiladi) granulaga aylantiriladi. Benzin va etilen sikilga qaytariladi.


Sintez qilib olingan polietilen ko’rsatkichlari:
-zichligi 0,950 – 0,970 g\sm3;
-molekulyar massasi 10000 – 30000;
-yumshalish temperaturasi 125 – 1320C;
-kristallik darajasi 80 – 90%.
“SKLERTEK” texnologiyasi bo’yicha bo’yicha ishlovchi bir necha qurilmani ko’rib chiqaylik.
1000 raqamli qurilma.
Bu qurilmadan quyidagi gaz ko’rinishdagi chiqindilar chiqadi.
Peroliz pechidan chiqadigan domna gazi. Uning tarkibida azot va oltingugurt oksidlari konsertratsiyalari tegishli 120- 150 mgg’m3 ega.
Qurilmadan suyuqchiqindi sifatida polimer joyi ajraladi. Uning miqdori kuniga 300 kg ni tashkil qiladi.
Bu moyni utilizatsiya qilish maqsadida piroliz uchun mo’ljallangan kokslash pechining ham ashyosiga quyiladi.
Tozalash – bug’latish injektorini tozalash natijasida 175 kg qattiq nam uglerod hosil bo’ladi.
Uni tozalash yiliga atigi 2 marotaba amalga oshiriladi.
Bu koks Navoiy shaxridagi semant zavodiga xom – ashyo sifatida ishlatish uchun yuboriladi.
Katalizator saqlagichni xaftasiga 1 marta shamollatish natijasida soatiga 315 kg (2,48 nm3g’g) gaz chiqadi. Bu gaz tarkibi quyidagicha:



  • Suv – 4,2%;

  • N2 – 95,8%;

  • Siklogeksan – 2,2%;

  • H2 – 0,8% bo’ladi.

Suyuq chiqindi.
Polimerlar chiqindilari (qovushqoq smazkolar) miqdori 200 kgg’soat (me‘yor), 1215 kgg’soat (max) chiqindi 40% siklogeksan 25% etil siklogeksan va 5% past molekulali polimerdan iborat bo’lib ular bug’ generatorida yoqiladi.
Qattiq chiqindi.
Yiliga 165 metrik tonna sifatsiz polietilen hosil bo’lib, uning tarkibida 91% polietilen va 9% suv bo’ladi.
Bu chiqindi utalizatsiyasi kompleksdan tashqarida amalga oshiriladi.
Zavoddan yiliga 1120 tonna Al2O3 hosil bo’ladi. U sement zavodining pishirish pechiga qo’shimcha sifatida yuorib turiladi.
Qoplarni yirtilishi natijasida yiliga 600 metrik tonna polietilen granulalari to’kiladi. Bu chiqindilar ham kompleks tashqarisida utilizatsiya qilinadi.
Qadoqlash materiali sifatida polietilen paketlar va plonka ishlatiladi, yiliga 6000 kg sarf bo’ladi.
Sho’rtan gaz – kimyo majmuasida har xil chiqindilarni yoqotish uchun bir qancha tadbirlar ko’zda tutilgan, shulardan biri chiqindilarni yondirish moslamasidir.
Bu moslama majmuaning har xil nuqtalaridan quvurlar orqali yoqish uchun chiqindilar yuboriladi. Bu chiqindilar qatoriga pastki molekula og’irlikka ega bo’lgan polietilen ham kiradi. Xullas, suyuq holdagi chiqindilar yoqishga yuboriladi.
Ekstruderdan chiqayotgan chiqindi va klassifikatordan chiqayotgan nostandart granulalar Qarshi termoplast zavodiga yuboriladi. U yerda maydalanib, ikkinchi xom – ashyo sifatida ishlatiladi.

Xоm-ashyo va yordamchi materiallar


„SKLERTEK“ texnologiyasi bo’yicha polietilen ishlab chiqarishda quyidagi xom ashyolar ishlatiladi;

  • Etilen (Ch2 = Ch2)n;

  • Siklogeksan (C2H12);

  • Buten – 1 (Ch2=Ch – Ch – Ch3);

  • Katalizatorlar (sigler – nata, qo‘shimchalar);

  • G – 84 va melamid (silika) va boshqalar ishlatiladi.

Etilen asosan Sho’rtan gaz-kimyo majmuasida etilen sexidan olinadi.
Etilen etandan piroliz usuli bilan olinadi:



Ch3 – Ch3 1500 C – H2 Ch2= Ch2

Agregat holati gazsimonn, molekulyar massasi 28,03 gr\mol, etilenni zichligi har xil bosim va haroratda har xil masalan:



  • 1 atm. bosim 00C da 1,260 mg\sm3 (1,2 60 kg\m3);

  • 1500C da 1 atm.bosimda esa 0,8043 mg\sm3;

  • 100 atm.bosim va 00C da 406,1 mg\sm3;

  • 1500C va 100 atm.bosimda 95,84 mg\sm3.

Etilenni atmosfera bosimda suyuq holatda qaynash harorati – 103,710C, suyuq etilenning zichligi ( - 1100C) 610 kg\m3, etilanni suvda erishi 200C 12,2 % 1 ml da.
Polimerlash uchun olingan etilen o’ta toza bo’lishi shart. Buning uchun etilen inert qoshimcha azot va aralashmalaridan tozalanadi. Ishlab chiqarishda inert birikmalar qaytarma etilendan yig’ilib uni muhitga yangi toza etilen qo’shiladi.
Etilen tarkibidagi faol aralashmalar somonomer hosil qilishi va polietilen xossasini o’zgartirib yuborishi mumkin. Masalan, kislorod 1500C dan past haroratda ingibitor rolini o’ynaydi.

Siklogeksan.


Siklogeksan organik modda bo’lib atsiklik guruhiga kiradi. Siklogeksan Kavkaz neftini tarkibida ko’proq uchraydi. Siklogeksan 82 – 830C da qaynashda davom etib, bog’lari mustahkam bo’ladi. Ular yonganda CO2 va H2O hosil bo’ladi. Ular ShGKM da siklogeksanni polimer olishda ertivchi sifatida ishlatishadi. Siklogeksan 17 – 18% C2H4 eritiladi. Biz siklogeksanni ishlatishimizga sabab shuki, uni polimer tarkibidan oson ajratib olish mumkin.
Salbiy tomoni agar polimer tarkibida 0,05% dan ortib ketsa polimerni qayta ishlatishda havo kislorodida yonib ketishi mumkin.
Siklogeksan ShGKM ga Rossiya davlatidan keltiriladi.
Buten – 1.
Buten – 1 (Ch2 = Ch – Ch2 – Ch3) polietilen ishlab chiqarishda somonomer sifatida ishlatiladi. Bunga polietilenni zichligini kamaytirish (rostlash) uchun qollaniladi. Buten – 1 ni asosan plonyanka markalariga ko’p ishlatiladi. Buten – 1 korxonada ishlab chiqiladi. Yiliga 6000 tanna buten – 1 xom ashyosi kerak bo’ladi.



Ch2 = Ch2 + Ch2 = Ch2 t*k Ch2= Ch – Ch2 – Ch3

Buten – 1 organik modda bo’lib olifen qatori uglevodorodlarga kiradi molekulyar massasi 56 gr\sm3, zichligi 1,9568 gr\sm3, qaynash temperaturasi – 630C.


Katalizatorlar.


Sigler-Natta katalizatorlari polimerlanish jarayonining kaliti xisoblanadi. Sklertek texnologiyasida ikki katalizator sistemasi ishlatiladi; bular quyidagicha ataladi:

  1. Standart katalizator sistemasi (CTD) yoki (STD);

  2. Termik ishlov berilgan katalizator sistemasi (HTC) yoki (TIB).

Katalizatorlar sifatida:
SA – tetraxlortitan (TiCl4) va SV – oksitrixlorid vannadiy (VOCl3).
SA, SV yuqori faolikka ega bo’lgan birikmalar xisoblanadi. Bu moddalar xar xil nisbatda aralashtirilishi bilan yuqorida keltirilgan ikki xil katalitik sistema xosil qilinadi.
Katalitik sistema quyidagi tarkibga ega: SAV – 80% (massoviy) SV va 20% (massoviy) SA dan iborat. SAV-2 – 50%, SV va 50% SA dan iborat.
SAV aralashmasi standart katalizator rejimda, SAV-2 aralashmasi esa termik ishlov berilmagan katalizator rejimida ishlatiladi.
Ushbu katalizatrlar sistemasini faollashtiruvchilari sifatida sokatalizatorlar ishlatiladi. Sokatalizatorlar katalizatorlarni faollashtirishda muxim rol o’ynaydi. Sokatalizator sifatida alyuminiyning alkillari ishlatiladi. Ular asosan ikki vazifani, ya’ni metallni qaytarish va alkillashni bajaradilar.
Sokatalizatorlarni xillari va ularni shartli belgilari quyida keltirilgan:
ST – uch etil alyuminiy (TEAL) – Al (C2H5)3
CD – alyuminiy dietilxloridi (DEAS) – Al(C2H5)2Cl
SJ – alyuminiy dietiletoksidi (DEAL-E) Al(C2H5)2 OC2H5.
Katalizator tarkibidagi metallarni uchetil alyuminiy ishtirokida qaytarilishi va faolligini reakstiyalarini quyidagicha tushuntirish mumkin:



Metallarni qaytarilish reakstiyasi boshlanishi bilan alyumiiy alkil xloridlari xam xosil bo’ladi. Bu moddalarni o’zi xam juda yaxshi faol sokatalizatorlar xisoblanadi. Ular titan va vanadiyni qaytaradi va alkillaydi. Sokatalizator qo’shilgandan so’ng umumiy qaytarilish va alkillash reakstiyalari uchun 10 sekund vaqt kerak bo’lsa, VOCl3 ni VOCl2 ga o’tishi uchun 2 sekund etarli bo’ladi. Shuning uchun xam sokatalizator miqdorini keragidan ozgina ortib ketishi, titan va vannadiyni katalitik inert xolgacha qaytarilishiga olib kelishi mumkin. Demak katalizatorlar aralashmasini tayyorlashda sokatalizatorning optimal miqdorini aniqlab olish muxim axamiyatga ega. Bu komponentlarni aralashtirishdan oldin ularni siklogeksanda eritib olingan bo’lishi kerak.

Polietilen ishlab chiqarishda vodorod (H2) o’rni.


„SKLERTEK“ texnologiyasi bo’yicha polimerlanish kompleks katalizatorlari ishtirokida ionli mehanzlar bo’yicha ketadi. Ion polimerlanishi radikal polimerlanishga o’xshash zanjirli reaktsiyalardan bo’lib faqat o’sayotgan zanjir uchidagi radikal o’rniga kation yoki anion polimerlanish bo’ladi o’sayotgan makro ion o’zining musbat yoki manfiy zaryat orqali polimer zanjirni o’sishiga imkoniyat tug’diradi
Ma’lumki olifenlarni kompleks katalizator ishtirokida polimerlanishi jarayoni polimer titan atomi bilan koordinatsion bog‘ xosil qilib faol markazga aylanadi va boshlab beradi. Zanjirni uzishi uchun texnologiyada vodorod (H2) ishlatiladi vodorod reaksiyani to’xtatishda muxim axamyatga ega .
O’sayotgan faol markaz H2 ni biriktirib olagach, faolligi yoqoladi. Bu jarayon reaktorlarga uzatuvchi nasoslardan oldin beriladi. Shunday qilib ushbu texnologiyada H2ni polimerlanishni pastlagichi sifatida ishlatilib, u polimer molekula massasini xamda molekula massaviy taqsimotini berilgan natijada bo‘lishini taminlab beradi.
Katalizatorlarni faollansizlantiruvchi mexanizmlar.
Ikkita faolsizlantiruvchilar pelargon kislotasi (PG) yoki uning o’rindoshi PG-C-810 (kapril va kapril kislotalari aralashmasi ) va asatsetelatseton birgalikda reaktor qurilmasidan keyin qolgan istilgan katalizatorlarni faolsizlantirish uchun qo’llaniladilar. Pelargon kislotalari aralashmasi aralashtirgichga isitkichga kiraverishda beriladi. Ikkila faolsizlantiruvchi texnologik jarayon oqimiga qaratilgan jumrakdan beriladi. Ikki turdagi faolsizlantiruvchi kerak, chunki:

  1. Maxsus isitgichda oldin to’xtatish kerak uchastkaga atseilatsetonni berish quvurlarini korroziyaga va ifloslanishga olib keladi;

  2. Pelargon kislotalarining aralashmasi adsorberning eritma qatlamini maksimal ishlash muddatini tanimlay olmaydi;

  3. Atsetilatseton qo’shimchada keton qo’shimchalarining yuqori darajasini keltirib chiqaradi va ulardan tozalanish zarur;

  4. Umuman qatlamning maksimal rangini va ishlash muddatini ifloslanishni va keton saqlovchilarni minimal darajasini faolsizlantiruvchilarning oldindan o’rnatilgandan keyin erishish mumkin.

Ishlab chiqarishning texnologik smemasi va parametrlari
Oraliq bosimli (LPS) sparatoridan chiqayotgan eritma 50% li erituvchidan iborat LPS sparatoriga kelib tushadi, sparatorda qolgan siklogeksan tozalanadi, o’rtasida stka bor undan polimer oqib tushadi, 2 – stupendan ekstruderga tushadi.
Asosiy ekstruderga potok (polimer) 220 – 2250C da bo’ladi. Asosiy ekstruder 4 ta zonadan iborat :

  1. Uzatish zanasi;

  2. Siqish zonasi;

  3. meyorlash zonasi;

  4. aralashtirish zonalaridan iborat.

Asosiy ekstruderda temperatura zonalar bo’ylab quyidagicha bo’ladi:

  1. temperatura 190 – 2150C bosim esa 0,2 kPa;

  2. temperatura 215 – 2200C bosim esa 800 – 900 kPa;

  3. temperatura 220 – 2300C bosim esa 30000 – 40000 kPa;

  4. temperatura 230 – 2400C bosim esa 100000 – 120000 kPa gacha bo’ladi.

Ekstruder zonalari issiq (Doyterin) moy bilan qizdiriladi. Oralarini sovuq suv bilan sovitiladi.
Adapter issiq par bilan qizdiriladi. Ekstruderni asosiy vazifasi kelayotgan suyuq polimerni zichlashtirish va uni granulyatorga uzatishdir.
Ekstruderni shnekini aylantirish uchun maxsus elektrodvigatel o’ranatilgan, snekni aylanishlar soni 174 aylg’min.
Polimer granulyatorga uzatiladi, granulyatorni 1784 teshigidan polimer oqib chiqaveradi va uni 16 ta pichoq yordamida kesadi, unga doimiy suv berilib turiladi, suv harorati 35 – 400C atrofida atmosfera bosimda bo’ladi va azot ham qo’shiladi, azotni vazifasi granulyatordagi pichoqlarni aylanishini yaxshilashdan iborat.
Shu yerda yana bir narsaga to’xtalib o’tsak.
“SKLERTEK” texnologiyasida yordamchi ekstruder ham faoliyat olib boradi. Yordamchi ekstruderni asosiy ekstruderga siklga qaytarilayotgan polimer va qattiq holatdagi qo’shimchalarni kiritishga mo’ljallangan.
Polimerga yakunlovchi ishlov berish qurilmasida qattiq holatdagi qo’shimchalar sifatida G-84 – ekstruzion qo’shimcha (yakuniy maxsulotga g’adir – budur izlar qolishini oldini oladi) kremniy ikki oksidi (SiO2 – polimer pardasini yopishib qolishini oldini oladi) ishltiladi.
Qattiq holatdagi qo’shimchalar maxsus bunkerlardan havo bilan ta’minlovchilarga qo’shimchalar uzatiladi. Asosiy ekstruderga shnekning aylanish tezligi bilan belgilanadi. Qo’shimchalar bilan ta’minlovchilar prisadpalarni og’irligi bo’yicha yordamchi ekstrudernini bo’g’ziga beradi.
Yana suyuq qo’shimcha sifatida antioksidantlar (AO), rabinafsha barqarorlovchi (stabilizator) lari (UVS), melamid (SLIP) ishlatiladi, ular polimerni qizdirishda, oksidlanishda, quyosh nurlari ta’sirida fotooksidlanishda destruktsiyalanishga uchrashini oldini oladi, ular polimer pardalarining bir – biriga nisbatan sirpanishni yaxshilaydi va ularning sirtida chang to’planishini oldini oladi.
Qo’shimchalarni o’lchab berish nasoslari qo’shimchalarni IPS chiqishiga yoki asosiy ekstruder nasosiga beradi.
Tizim eritmani istalgan idishdan istalgan nasos bilan haydash imkonini beradi va shu bilan to’xtovsiz yetkazib berishni ta’minlaydi.
Termik ishlov berilgan katalizotor sistemasi nomi metall katalizatorlarini qaytarish va alkillash reakstiyasini amalga oshiruvchi usulni qo’llashdan kelib chiqqan. Bu usul bo’yicha qaytarilayotgan katalizatorlar birikmasini, katalizator strukturasini, barqarorlashga va alkillashga tayyorlash maqsadida yuqori xaroratgachan qizdiriladi.
TIB katalizator sistemasi tarkibi quyidagidan iborat:
TIB (NTS) – SAV-2G’SDG’SU
Yuqorida aytib o’tilganidek STD sistemasida ST sokatalizatorlar qo’llash tufayli qaytarish va alkillash reakstiyalari bir bosqichda olib boriladi. Ushbu bir bosqichli reakstiya keragidan ortiq qaytarilish reakstiyasini ketishi natijasida ishlatilayotgan katalizator miqdorini oshishiga, xamda metall katalizatori faolligini kamayib ketishiga olib keladi. Reaktorga berilayotgan katalizator faolligini aniq optimallash uchun, ishlatilayotgan xamma katalizator kerakli oksidlanish darajasigacha qaytarilganligiga, so’ngra esa metallni boshqa qaytarmasdan turib to’la alillanganiga ishonch xosil qilish kerak. Termik ishlov berilgan katalizator sistemasida aytilganlarga qaytarilish va alkillash jarayonlarini ikki bosqichda amalga oshirish orqali erishiladi.
Birinchi bosqichda katalizatorni kerakli darajada qaytarish maqsadida ST kabi juda kuchli bo’lmagan qaytaruvchi modda SD (alyuminiy dietilxlorid) ishlatiladi. SD birikmasida ST birikmasiga nisbatan bitta etil guruhi kam bo’lganligi sababli uning qaytaruvchanlik xossalari ST ning qaytaruvchanlik xossalarini 2G’3 siga teng bo’ladi. qaytarilish reakstiyasi tugallaganidan so’ng termik ishlov berish amalga oshiriladi. Termik ishlov berish katalizator kristallik panjarasini oson parchalanuvchi shaklga o’tkazish natijasida, polimerlanishda katalizator soxasi yuzasini oshirishga va demak uning faolligini oshirishga olib keladi.
Ikkinchi bosqichda SU (alyuminiy dietiloksidi) sokatalizatori yordamida alkillash reakstiyasi amalga oshiriladi. Alkillash reakstiyalarida SG (alyuminiy oksidining tetraizobutili), CS (alyuminiy dietil-etil siloksani), ST – (uchetil alyuminiy), SS (alyuminiy uch izobutili), SE (alyuminiy uch izopropili) larni xam sokatalizatorlar sifatida ishlatilgan. Bu sokatalizatorni xar birini ishlab chiqarilayotgan polimer xiliga qarab o’z yutuq va kamchiliklari bor. Xar bir sokatalizatorni katalizatorga nisbatan optimal nisbatlari bo’lib, sokatalizatorni tanlashda asosan reakstiya balansi va iqtisodiy ko’rsatkichlar ko’zda tutiladi.
Ushbu ko’rsatkichlarni xisobga olganda, xozirgi kunda SU sokatalizatorini ishlatish maqsadga muvofiq deb topilgan.
Termik ishlov berilgan katalizatorni faoligi ortishi bilan bir qatorda ushbu katalizatorni ishlatish energiyasi kamroq xarajat qilinishiga olib keladi. Chunki ishlov berilgan katalizator sistemasini yuqoriroq xaroratda ishlatilishi mumkinligi sababli, reakstiyaga olingan eritmada etilen konstentrastiyasini oshirish va demak reaktorlarni polimer ishlab chiqarish unumdorligini (polimerni chiqishi ortishi, xamda polimerlanishni tezroq tugallanishi xisobiga) oshirishga erishiladi. Polimerlanish reakstiyalarini tezlashish esa ajralib chiqayotgan issiqlik miqdorini vaqt birligida oshiradi va isitgichga tushayotgan yukni kamaytirib kamaytirib, isitgichdan olinayotgan energiya miqdorini kamaytiradi.
Quyidagi jadvallarda katalizatorlar xiliga qarab ularning har xil haroratdagi faolligi va reaktordagi xarorat keltirilgan.
Katalizator faolligini xaroratga va katalizator xiliga bog’liqligi.

Katalizator xili

Katalizatorning faolliligi

STD (SAV, ST)

4,5 (CSTR 2060C da)

TOK (SAV-4*, ST)

3,5 (CSTR 2400C da)

TOK (SAV-2, ST)

6,0 (CSTR 2400C da)

TOK (SAV-2, SD, CG)

10,0 (CSTR 2400C da)




*STD – standart katalizator; TIB – termik ishlov berilgan katalizator.
**SAV-4-15% SV va 85% SA.
Katalizator xilini polimerlanishdagi energetik samaraga ta’siri (parda olish uchun ishlatiladigan polieitlen misolida).



Katalizator xili

Etilen eritmadagi kon­stentrastiyasi (%)

Reaktordagi xarorat 0C

TIB

16%

2400C

STD

13%

2060C

Termik ishlov berilgan katalizator sistemasi (HTC) yoki (TIB).


Katalizatorlar sifatida:
SA – tetraxlortitan (TiCl4) va SV – oksitrixlorid vannadiy (VOCl3).
SA, SV yuqori faolikka ega bo’lgan birikmalar xisoblanadi. Bu moddalar xar xil nisbatda aralashtirilishi bilan yuqorida keltirilgan ikki xil katalitik sistema xosil qilinadi.
Katalitik sistema quyidagi tarkibga ega: SAV – 80% (massoviy) SV va 20% (massoviy) SA dan iborat. SAV-2 – 50%, SV va 50% SA dan iborat.
SAV aralashmasi standart katalizator rejimda, SAV-2 aralashmasi esa termik ishlov berilmagan katalizator rejimida ishlatiladi.
Ushbu katalizatrlar sistemasini faollashtiruvchilari sifatida sokatalizatorlar ishlatiladi. Sokatalizatorlar katalizatorlarni faollashtirishda muxim rol o’ynaydi. Sokatalizator sifatida alyuminiyning alkillari ishlatiladi. Ular asosan ikki vazifani, ya’ni metallni qaytarish va alkillashni bajaradilar.
Sokatalizatorlarni xillari va ularni shartli belgilari quyida keltirilgan:
ST – uch etil alyuminiy (TEAL) – Al (C2H5)3
CD – alyuminiy dietilxloridi (DEAS) – Al(C2H5)2Cl
SJ – alyuminiy dietiletoksidi (DEAL-E) Al(C2H5)2 OC2H5.
O’rta bosimdaolingan polietilen pastbosimda sintez qilingan polietilenga nisbatan makromolekulalari tartibli joylashishi bilan yuqori ko’rsatkichga ega.

Tayyor mahsulotga qo’yiladigan talablar

Polietilen xossasi birinchi navbatda uni molekulyar massasi, zichligi va kimyoviy tarkibiga bog’liqdir.
Polietilen zichligi 910 – 970 kg\m3, yumshash harorati 110 – 1300C bo‘lgan termoplastik polimerdir.
Sanoatda turli usullarda ishlab chiqarilayotgan polietilen bir-biridan zichligi, molekula massasi va kristallik darajasi bilan farqlanadi.



Ko‘rsatkichlar

Quyi zichlikli polietilen

Yuqori zichlikli polietilen

Zichlik, kg\m3

910-930

950-970

Molekula massasi

80000-500000

80000-800000

Kristallik darajasi, %

50-65

75-90

Xossalari va ishlatilish joyiga qarab polietilen bir-biridan zichligi, suyuqlanmasini oquvchanlik ko‘rsatkichi, barqarorlovchi qo‘shilgan va qo‘shilmaganligi bilan farqlanuvchi turli markalar ostida chiqariladi.


Quyida polietilenlarni asosiy fizikaviy-mexanik xususiyatlari keltiriladi:



Ko‘rsatkichlar

Quyi zichlikli polietilen

Yuqori zichlikli polietilen

Buzilish kuchlanshi, MPa

10.2

15.7

Cho‘zilishda

9.8-16.7

21.6-32.4

Yegilishda

11.8-16.7

19.6-39.2

Uzilishdagi nisbiy uzayish, %

500-600

300-800

Cho‘zilishdagi qayishoqlik moduli, MPa

147-245

540-981

Yegilishdagi qayishoqlik moduli, MPa

118-255

636-735

Brinell bo‘yicha qattiqlik, MPa

13.7-24.5

44.2-63.8

180o ga egilish soni

3000

1500-2000

Past, o’rta va yuqori bosimda olingan politelen xossalari



Ko‘rsatkichlar

Politelen olish

usullari







Yuqori bosim

Past bosim AlReClQTiCl4

O’rta bosim
Al2O3QCr2O3

Zichlik kgG’m3

920

950-960

950-970

Molikulyar massasi

1500-35000

70000-350000

10000-100000

Kistallik darajasi %

55-60

80-87

90-93

Suyuqlanish temperaturasi

103-120

125-130

123-133

Ruxsat etilgan yuklanish kgG’sm2

120-160

280-400

285

Egilishni elastuk modeli kgG’sm2

12000-26000

65000-75000

80000-100000

Elektr bardoshliligi kvG’mm

40

28-36

40-45

Dielektrikli

2*10-4 5*10-4

2*10-4 3*10-4




Polimerlash jarayoni har xil tezlikda olib borish mumkin


Yuqori tezlikda olib borilsa.
Yuqori tezlanish koefisentiga (Miq40) ertish mumkin. Past suyuqlanish koefisenti (Miq0,3 – 0,4) olishda ishlab chiqarish tezligiga pasayadi yani ishlab chiqarish uchun xarajatlar yuqori bo’ladi.
„SKLERTEK“texnologiyasida bu jarayonida xossasi asosan uch ko’rsatkich orqali xarakterlanadi: Zichlik g\sm3
Suyuqlanish koefisenti 2\10min kuchlanish ko’rsatkichi (S*Ex) zichlik kristallik darajasiga to’gri proporsinal.
Kuchlanish ko’rsatkichi molekulyar massasini taqsimotga proporsional. Suyuqlanish koefisenti har xil usullar bilan aniqlash ko‘zda tutilgan. Masalan, suyuqlanish koefisenti 12 – 2160 g og’irlikga ega bo‘lgan kuch tasiriga aniqlash tezligi orqali aniqlanadi.
Suyuqlanish koefisenti – 15, og’irligi – 5000 g bo‘lgan qo’zg’alish kuchi ostida oqish tezligi xosil bo‘lishi (yuqori zichlikga ega bo’lgan politilen uchun qo’laniladi) orqali qo’llaniladi.
Suyuqlanish koefisenti – 16, og’irligi – 6480 g bo’lgan katta qo’zg’alish kuchi ostida oqish tezligi aniqlanadi.
Suyuqlanish koefisenti – 121, og’irligi – 21600 g bo’lgan juda katta qo’zg’alish kuchi ostida oqish tezligi xosil bo’lishi orqali aniqlanadi.
Kuchlanish ko’rsatkichli deb, ikki sharoit (M12 va M*16) aniqlangan oquvchanlik ko’rsatkichining nisbati va quydagi formula orqali xisoblanadi ( formulani kiritish kerak alvastijon|)41 bet
M12 Standart ta’sir qilayotgan kuch 2160g
M16 Standart ta’sir etayotgan kuch 6440g
Politelen zichligini o’zgarishini polimerlanish jarayonida ishtirok etayotgan somonamer miqdiri orqali nazorat qilish mumkin.
Buten – 1
(Ch2 = Ch – Ch2 – Ch2) miqdoriga qarab somonamerni tarmoqlanishni yoki yon zanjirlari qancha hosil bo’lishni kuzatish mumkin. Tarmoqlanish yoki yon zanjir qancha ko’p bo’lsa shuncha somonamerni zichligi kam buladi. Buni somonomer zichligi orqali aniqlash mumkin.
Qattiq xolatdagi polietilenni kristallik darajasi uning zichligiga bo’g’liq.
Yuqori zichlikli polietilin yuqori kristallik darajasiga ega aksincha past zichlikli polimer past strukturasiga ega.
Masalan, 0.972grG’sm3 zichlikligi 90% ga ega bo’lsa, 0,912 grG’sm3 zichlikli politilen kristallik darajasi 40% ni tashkil etadi.
Uchuvchan moddalar miqdori va namligini aniqlash.
Buyum ko’rinishida keltirilgan polimerlar tarkibida ma’lum miqdorda uchuvchan moddalar va namlik bo‘lishi mumkin.
Ularning miqdori qancha ko‘p bo’lsa, shuncha olish jarayonini qiyinlashtiradi.
Material tarkibidagi namlik va uchuvchan moddalar ma’lum massadagi polimerni quritish shkoflarida quritishdan oldingi va keyingi massalarning ayrmasiga qarab aniqlanadi
Polimerlarning molekulyar massaviy taqsimoti.
Polietilenni sintez qilishda polimerlanish darajasi har xil bo’lgan makromolekulyarning vujudga kelishi, ularning xosil bo’lish mexanizimiga bevosita bogliq bo’ladi. Shuning uchun polimerlarning molekulyar massasi o’rtacha statistik qiymatga ega.
O’rtachalashtirish usuliga ko’ra o’tacha molekulyar massa o’rtaga o’rtacha molikulyar o’rtacha arifmetik (l\n) o’rtacha vazniy (mw)va Z- polietilen namunasi umimiy massasining umumiy makro molekulyar soniga nisbatan aniqlanadi.

Xom – ashyo va materiallarni sarf balansi

Yiliga 175 000 tonna polietilen ishlab chiqarishda xom ashyoni sarf balansi.

Texnologik jarayon bo‘yicha yiliga 8400 tonna buten-1 ishlab chiqarilib, turli markali polietilen olishda buten-1 har xil miqdorda somonomer sifatida ishlatiladi.


Buten-1 ishlab chiqarishda etilenni buten-1 ga aylanish miqdori 85%ni tashkil etadi. Demak, yiliga 8400 t buten-1 ishlab chiqarish uchun sarf bo‘ladigan etilen miqdori
8400t --- 85%

X t --- 100% xq8400t*100%G’85%q9882 t.ni tashkil etadi. Reaksiyaga kirishmagan etilen yoqilgi gazlari sifatida ajralib chiqadi va yoqib yuboriladi.


Demak, buten-1 ishlab chiqarishda etilenni ishlatish (xarajatqilish) koeffitsienti 9882 t : 8400 t q 1.1764 ga teng.

  1. 175 000 tonna polietilen olishda ishlatiladigan etilen miqdorini aniqlaymiz. Bir yilda sarf bo‘ladigan etilenning umumi ymiqdori 191 800 t.ni tashkil etadi.

191 800 t – 9882 t q181918 tonna etilen.

Demak, 175 000 tonna polietilen ishlab chiqarish uchun 181918 tonna etilen va 8400 tonna buten -1 sarfqilinadi.



  1. 175 000 tonna polietilen ishlab chiqarish uchun xarajat qilinayotgan monomerlarni miqdorini aniqlaymiz

181918tQ8400tq190318 tonna


  1. Texnologik jarayonda monomerlarning polimerga aylanish miqdori (konversiya) 95% ni tashkiletadi. Demak, 190318 tonna monomerlar aralashmasidan polimerga aylanadigan miqdorini topamiz.

190318 -----100%
Xt ------- 95% xq 180802 tonna

Demak, polmerlanish jarayonida polimerga aylanmagan monomerlar aralashmasi (etilenQ buten -1) miqdori:


190318t- 180802tq9516 tonnani tashkil etadi.

Bu miqdordagi monomerlar aralashmasi texnologik jarayonda qaytmas yo‘qotiladi.

Demak, buten -1 va polietilen ishlab chiqarish jarayonida hammasi bo‘lib 1482tQ9516t q 10998 tonna etilen (etilenQbuten-1 aralashmasi) qaytmas yo‘qotilayapti.
Endi polietilen ishlab chiqarish texnologik jarayoni oxiridan polimerlanishda hosil bo‘lgan yo‘qotishlarni hisoblab topamiz.


  1. Hosilbo‘lgan polietilen granulalarini elashda kattaligi to‘g‘ri kelmagan granulalar miqdori, polimerga aylanayotgan monomerlar miqdorini 0.296 % ni tashkile tadi.

180802 t --- 100%
X t ------ 0.296 % Xq 180802t * 0.296%G’100%q 535 tonna

  1. Granulaga qirqish vaqtida sovutish suvida yig‘ilib qolgan polimerni mayda zarrachalari, polimerga aylanayotgan monomerlar miqdorini 0.23% ini tashkil etadi.

180802t --- 100%
Xt --- 0.23% x q 180802t * 0.23% G’ 100% q 416


  1. Ekstruderlash jarayonida uchib chiqayotgan siklogeksanni chiqarib yuborish tirqishidan yo‘qotilayotgan polimer miqdori, polimerga aylanayotgan monomerlar miqdorini 1.150 % initashkil etadi.

180802 ---- 100%
Xt --- 0.6574%

Xq180802t * 0.6574%G’100%q1189 tonna




  1. Qoldiq siklogeksandan tozalashda (bug‘latgichda) siklogeksan bug‘lari bilan olib chiqilayotgan polimer miqdori, polimerga aylanayotgan monomerlar miqdorini 0.183% ni tashkil etadi.

180802 --- 100%
Xt --- 0.183%

Xq 180802t * 0.183%G’100%q 331 tonna




  1. Siklogeksanda erigan monomolekular (past molekulali) polietilen miqdori, polimerga aylanayotgan monomerlar miqdorini 1.8% ini tashkil etadi.

180802t --- 100%
Xt ------1.8%
Xq 103315t * 1.8%G’100%q 3254 tonna


  1. Faolsizlantirilgan katalizatorlar bilan cho‘kmaga tushib, olib chiqib ketilayotgan polimer miqdori, polimerga aylanayotgan monomerlar miqdorini 0.0742 % ini tashkil etadi.

180802t --- 100%
Xt ---0.0424%
Xq 180802t * 0.0424%G’100%q77 tonna

Buten -1 ishlab chiqarish material balansi jadvali.





Kirish

Chiqish

Nomi

Miqdori

Nomi

Miqdori

Etilen

98827 t.

  1. Buten – 1




  1. Yoqilg‘I gazlar bilan chiqadigan va qaytmas gazlar

8400 t.

1482t. (qaytmas)

Jami

9882 t.




9882 t.

Polietilen ishlab chiqarish jarayoni material balansi jadvali.4-jadval





Kirish

Chiqish

Nomi

Miqdori (t)

Nomi

Miqdori (t)

  1. etilen




  1. buten-1

181918

8400


  1. Polietilen




  1. Polimerlashda polimerga aylanmay yo‘qoladigan monomerlar

  2. Elashda kattaligi to‘g‘ri kelmagan granulalar

  3. Granulaga qirqilayotganda hosil bo‘ladigan polietilen mayda zarrachalari

  4. Ekstruder tirqishidan chiqayotgan polietilen

175000

1482 (qaytmas)


535 (qaytar)


416 (qaytar)


1189 (qaytar)


679.2 (qaytar)







  1. Siklogeksanda erigan past molekula massali polietilen

  2. Past molekulali polietilen




  1. Faolsizlantirilgan katalizator qoldiqlari bilan chiqibketayotgan polietilen

331 (qaytmas)


3254 (qaytmas)


77 (qaytmas)

Jami

190318

Jami

190318

4-jadval

Buten -1 va polietilen ishlab chiqarishning umumiy material balansi jadvali.(5- jadval)




Kirish

Chiqish

Nomi

Miqdori

Nomi

Miqdori

1. Buten -1 olishuchun etilen
2.
Polimerlanishgaolingan etilen

9882 t.

181918


  1. Polietilen




  1. buten -1 olishda qaytmas yo‘qotiladigan etilen

  2. Polietilen ishlab chiqarishda hosil bo‘lgan qaytar chiqindilar

  3. Polietilen ishlab chiqarishdagi qaytmas yo‘qotishlar

175000

1482

2471

12847


Jami

191800

Jami

191800

Turli markali polietilen ishlab chiqarishda qo‘shimchalar (antioksidantlar, sirg‘anishagentlari, antiadgezivlar va x.k.) texnologik jarayonni turli bosqichlarida polietilen tarkibiga qo‘shiladilar. Qo‘shimchalarni qaysi bosqichda qo‘shilishigaqarab, shu bosqichdan boshlab ularni harajati va yo‘qotilishi material balans tarkibiga kiritilishi shart.

Texnologik jarayonda asosiy jihozni tanlash va uni issiqlik balansi

Ekstruder shnekining diametri 380 mmni tashkil qiladi, uzunligini topamiz


Lq380 * 13q49940 mm ekan.
Shnekni aylanishlar soni (min)
n q 174 aylg’min
En Q Esh q Em Q E0 Q En
En – isitgichlar yordamida berilayotgan issiqlik miqdori;
Esh – shnekni aylanishidan hosil bo’lgan issiqlik miqdori;
Em – isitiladigan modda bilan chiqib ketadigan issiqlik miqdori.
E0 q 0.

En – atrof – muhit ta’sirida yoqotilgan issiqlik miqdori;


Cm – monomerni issiqlik sig’imi;
Qm – 1 sekundda ishlab chiqarish miqdori
Em q Qm * Cm (tox - tbosh)
En q F2 q (ttezkor - tatrof);
Cm= 2.9 kJ (kg*k);
Qm =15000 kg g’ soat g’3600 q 4.2 kgg’s;
Em= 4.2 * 2.9 (240 – 200) q 487.2 kVt
ttezkor – korpusli izolyatsiya qilingan tashqi temperaturasi;
tatrof – atmosferada yo’qotilganligi
F – korpusli yoki glovkani ichki yuzasi
F = * de * lkor = 3.14 * 0.125 * 38 * 0.125 = 2.86 m2
D = 4.54 vt( m2 * k )
En = 2.86 * 11.54 * (60 * 20) q 1.3 kVt

En= Em \ En – Esh


Em =487.2 \ 2 \ 1.3 – 14.2 = 474.3 kVt

474.3 kVt \14.2 kVt 488.5 = 488.5 kVt.


Mehanik xisob

Berilgan chervik quyidagi gruppalar turiga kiradi;


11 \ 15; l1 = 0.4 L; l2 =0.35 L; l3= 0.25 L.
4 – chervik uzunligi
D – chervik diametric
l1, l2, l3 – yuklash, plastikatlash va dozalash zonalari uzunliklari.

Granulalashning xisobiy hajmini topamiz


V= : sm3


Bu yerda:
p – forma soni;
k – ugatsnomer bilan aniqlanadigan koofitsent
1.25\ 1.3;
4 – 1 ta tomon quyish uchun chiqarilgan maxsulot massasi 3.1 kg
V = = 4360 sm3
D =
C – 1.5 \ 3 chervik qadamining diametric diametrini bog’liqligi c q 2.
D =
h1 = D * 13 = 68.6 * 13 = 881.8 mm;
h1 = 0.4 * 881.8 = 312.13 mm;
h2 = 0.35 * 891.8 = 312.13 mm;
h3 = 0.25 * 891 * 8 = 222.95 mm.

Ishlab chiqarishni avtomatlashtirish


Ishlab chiqarishniavtomatlashtirishning asosiy negizi ish joylarini o’zgartirishdir. Bu texnologik jarayonni eng muhim yo’nalishlaridan biridir. Kimyo sanoatida texniki va texnologiyalarni rivojlantirish ishlab turgan va yangi qurilayotgan korxonalarni quvvati ko’payishini nazorat qilish, boshqaruvini xisoblash texnikasi keng qo’llab kompleks avtomatlashtirish kiritish talab etililmoqda.


Avtomatlashtirish ishlab chiqarish jarayonlarini jadallashtirish, unumdorligini oshiish va yuqori sifatli maxsulot olishni asosiy va yordamchi texnologik jarayonlarni xafsiz ishlashini ta’minlaydi.
Lokal va avtomatik boshqarish sistemalari katta ahamiyatga ega bo’lib, axborot va boshqarish funktsiyalarini me’yorida faoliyat ko’rsatishini ta’minlaydi.
Axborot funktsiyalarini vazifasi – axborotni texnik parametrlarini o’lchash , uzatish va ko’rsatishdan iborat.
Boshqarish funktsiyalarini vazifasi – xisob va uzatish, boshqaruvchi mehanizmga ta’sir ko’rsatish boshqaruvidan iborat bo’lib, sifatli maxsulot olinishida berilgan qiymatlarni saqlab turilishidan iborat.
Malakaviy bitiruv ishini bajarishda obyekt sifatida ekstruder qurilmasi tanlab olindi. Boshqaruvchi parametr sifatida – ekstrudr silindirini isituvchi moyni harorati olindi.
Polietilenni granulalash ekstruderga haroratni avtomatik rostlashni amalgam oshirish uchun, avvalo, indentifikatsiyalash masalasini yechilishi maqsadga muvofiq bo’ladi.
Indentifikatsiyalash – bu boshqarish abyektlarini matematik modellarini ishlab chiqish va ushbu modellarni boshqarish masalalarida qo’llash demakdir.
Biz berilgan obyektni avtomatik boshqarish masalasini yechishda indentifikatsiyalashning passiv usullaridan foydalanibyechamiz. Negaki, bu usulni qo’llash indentifikatsiyalashmasalasini yechishga avtomatlashtirish lozim bo’lgan obyektni kirishga qo’shimcha ta’sirlar berilmaydi. Bu usul obyektni normal faoliyatga kirish va chiqish signallari o’zgarishini o’lchash va nazorat qilish asosida boshqarish modellari olinadi.
Mazkur massaviy bitiruv ishida ko’rilayotgan determinlashgan obyekt sifatida qabul qilinib, quyidagi keltirilgan sxemaga aylantirilgan ko’rinishda tasvirlaymiz.



Boshqarub obyekti


X Y
Bu yerda:
x – kirish signali; y – chiqish signali.
Ya’ni ular y = 1 (x) funktsional boshlangan quyidagi moslamaning murakkabligiga qarab boshqarish obyektini bir, ikki va uch sig’imli obyektlarning ketma – ket ulangan zvenolar ko’rinishida tasvirlash mumkin. Bizning holatimizda boshqarish obyektini ikki ketma – ket ulangan zvenolar ko’rinishida tasvirlaymiz ya’ni, reaktorda issiqlik va modda almashinish jayonlari kechadi.



W2

W1


X Y

Bu yerda:


W1 va W2 – zvenolarning uzatish funktsiyasi, ular o’z navbatida quyidagicha ifodalanadi:
W1 = K1 \ T1 * P + 1; W2 = K2 \ T2 * P +1.
Bu yerda:
K1, K2 – zvenolarning kuchaytirish korffetsentlari;
T1, T2 – vaqt doimiysi/
Yuqorida strukturaviy sxema tasvirlangan ikki sig’imli obyektni avtomatik boshqarish uchun quyidagicha tasvirlangan strukturaviy sxema asosida xisoblash tajribasinio’tkazish talab etiladi:



W2

W1



P


Bu yerda:


P – rostlagich.
Polietilenni granulalashda kechadigan jarayonga ta’sir etuvchi ko’rsatkich deb ekstruder silindrini isituvchi moy harorati qabul qilinadi. Shuning uchun haroratni rostlash lokal tuzilishni ishlab chiqamiz. Jarayondagi o’zgartiriladigan obyektning asosiy ko’rsatkichi:
Tmax = 2400C; Tmin = 1800C; To’rt = 2100C miqdorda o’zgarishi mumkin, haroratni o’zgarish chegarasi Δt = ± 300C.
Boshqarish jarayonini xisoblash tajribasini MVTU dasturi yordamida kompyuterda ikki sig’imli obyekt uchun amalga oshiramiz. Obyektni optimal boshqarish rostlagich tanlanadi. Bu asosida quyida keltirilgan blok sxemaga asosan rostlash optimal ko’rinish tanlanadi, rostlagichni qiymatini aniqlashda datchik va ijrochi qurilmani kuchaytiruvchi bo’linma deb qarab ikki sig’imli obyektnirostlagich uchun xisoblanadi.



W2 = K2 \ T2 * P +1

W1 = K1 \ T1 * P + 1


m = Kp* DY + 1\T1 SDy * Δt






Iqtisodiy samaradorlik ko’rsatkichlari


Loyihaning iqtisodiy qismi yakunlovchi hisoblanib, loyihalashtirilgan ishlab chiqarishning sarf – harajatlari, ya’ni mahsulot tannarxining va ishlab chiqarishning samaradorligini belgilovchi asosiy texnik iqtisodiy ko’rsatkichlar hisobidan iborat.


Iqtisodiy qism quyidagilardan iborat:
1.Ishlab chiqarish dasturi – loyiha bo’yicha ishlab chiqarilgan maxsulotning yillik hajmi (natural va qiymat ifodasi bo’yicha);
2. Mahsulot – ishlab chiqarish tannarxidagi to’g’ri moddiy sarflarni, xom – ashyo va asosiy materiallar, quvvatlar va yoqilgi sarfining hisobi (qayta ishlanadigan chiqindi ayrilgan holda). Bu ma’lumotlar korxonaning reglamenti va loyihaning moddiy balansidan olingan.

3.Mahsulot tannarxidagi boshqa to’g’ri, yondosh sarflar, asosiy fondlarning amortizatsiyasi va qolgan shu jumladan ustama sarflar asosida mahsulot tannarxining (1 o’lcham va yillik) xisobi – korxon maxsulotlari asosida (1 o’lcham mahsulot ishlab chiqarish tannarxining kalkulyatsiyasi).
4. Mahsulot tannarxi asosida loyiha bo’yicha foydasi, mahsulotning ulgurji bahosi, erkin sotish bojxonasining hisobi.
5. Asosiy ko’rsatkichlar hisobi.
Ishlab chiqarish asosiy texnik – iqtisodiy ko’rsatkichlari, mahsulotning yillik hajmi (natural va qiymat ifoda bo’yicha), 1 o’lcham va yillik mahsulotningishlab chiqarish tannarxi, foyda, rentabillik ko’rsatkichlari, 1 o’lcham mahsulotning erkin bahosi, bir ishchi va sex xodimlarining o’rtacha oyligi, moddiy sarflarning tannarxdagi ulushi.
Ishlab chiqarish dasturi – mahsulotning yillik ishlab chiqarish hajmi (natural va qiymat ifodasi).

№

Mahsulot nomi

O’lchami

1 o’lcham narxi(so’m)

Natural ifodasi(tonna)

Qiymat ifodasi (so’m)

1

2

3

4

5

6

1

PE – 0120 marka

tonna

4183200

175000

732060000

Mahsulot ishlab chiqarish tannarxining kalkulyatsiyasi.
Yillik ishlab chiqarish hajmi – 175000 tonna.
Mahsulotning kalkulyatsion o’lchami – 1 tonna polietilen.









Sarflar

qiymati

№

Sarf moddalar

1 o’lcham mahsulot uchun (so’mda)

Yillik mahsulot uchun (so’mda)

1

2

3

4

1

To’g’ri moddiy sarflar

785934

137538450

2

Mehnatga doir to’gri sarflar, jumladan;

126763,2

2218556

2.1

Ishlab chiqarish ishchilarining ish haqqi

101409,6

17746680

2.2

Sug’irta ajratmalari, yagona ijtimoiy to’lov – 25%

25354,8

4437090

3

Materialga doir yondosh sarflar

12133,2

2123310

4

Mehtanga doir yondosh sarflar

12133,2

2123310

5

Asosiy fondlar amartizatsiyasi

259964,8

45493840

6

Boshqa (jumladan, ustama) sarflar

82940,4

14514570

6.1

Ishlab chiqarish tannarni

1267635,6

221836230

6.2

Davr harajatlari

1521164,4

266203770

6.3

Umumiy sarflar

2788800

488040000

6.4

Foyda

697200

122010000

6.5

Mahsulot rentaviyligi

25

25

6.6

Korxonaning ulgurji bahosi

3486000

610050000

6.7

Aktksiz

-

-

6.8

Kelishilgan (erkin sotish) baho 20% QQS bilan

4183200

732060000

Asosiy iqtisodoy ko’rsatkichlar hisobi



№

Ko’rsatkichlar

O’lchash

Loyiha bo’yicha

1

2

3

4

1

Yillik ishg’ch. maxsulot:
a)natural ifoda;
b)tovar maxsulotning qiymati

Ming so’m

175000
732060000

2

1 o’lcham maxsulotning ishG’ch tannarxi
(ishg’ch sarflari)

so’m g’ o’lcham


so’m g’ o’lcham

1267635,6


2788800

3

Yillik maxsulotning tannarxi

Ming so’m

221836230

4

Maxsulotning erkin sotish bahosi

Ming so’m

4183200

5

Yillik foyda

Ming so’m

122010000

6

Maxsulotning rentabilligi (samaradorligi)

%

25

7

1 ishlovchining o’rtacha oylik ish haqqi

Ming so’m

778,2

8

1 ta ishchining o’rtacha oylik ish haqqi

Ming so’m

710,7

9

Moddiy sarflarning ishG’ch tannarxlardagi ulushi

%

61

Ko’rsatkichlar hisoboti.
1.Yillik mahsulot hajmi (natural ifoda (tonna) va tovar maxsulotning qiymati(so’m))
175000 va 73206000

  1. Mahsulot ishlab chiqarish tannarxi va umumiy sarflar hisobi:

a) to’g’ri moddiy sarflar;
b) mehnatga doir to’g’ri sarflar;
c) yondosh moddiy va mehnatga doir sarflar;
d) asosiy fondlar ammartizatsiyasi;
e) boshqa qolgan (jumladan, ustama) xarajatlar.
Jami sarflarning yig’indisi yoki ishlab chiqarish tannarxi:
∑ sarflar I – V q 1267635,6
Umumiy sarflar (to’la tannarx) q ishg’ch t davr xarajatlari q 2788800.

  1. Maxsulotning erkin sotish bahosi:

Eb q Ubk Q A Q QQS q 3486000 * 1,2 q 4183200.
Ubk – mahsulotning ulgurji bahosi – 3486000;
A – aktsiz solig’i (ayrim mahsulotlarga berilgan) – (yo’q);
QQS – qo’shimcha qiymat solig’i (barcha sanoat korxonalariga berilgan – 20%).
4. Yillik foyda
F q (Ukb – t\n) * N ishg’ch q (3486000 – 2788800) * 175 q 122010000
5. Maxsulotning rentabilligi (samaradorligi):
Rn = F \ tg’n * 100 = 697200 \ 2788800 * 100 = 25% .
6. O’rtacha oylik ish haqi – korxona ma’lumoti
7. To’g’ri moddiy sarflarning ishlab chiqarish tannarxidagi ulushi:
To’g’ri moddiy sarf ,ish\ch t\n * 100 = 785934\ 126735,6 * 61,99.

Mehnat muhofazasi va atrof – muhitni muhofaza qilish



Prezdintimiz o`z asarlarida ,,siyosatimizning asil mohiyati aholi xavsizligini taminlash, ularni turli ofatlar va FV lardan himoyalashdir” deb takidlaganlar. Shuday ekan FV larni oldindan aniqlash aholini ushbu xaflardan ogohlantirish, FV lar yuz berganda tezroq harakat qilish, insonlarning qurbon bo`lishiga yo`l qo`ymaslik hamda iqtisodiy zararni kamaytirish vazifalari dolzarb masala bo`lib kelmoqda.
Barcha korxonalar singari ShGKM da ham favqulodda vaziyatlar ro’y berishi mumkin. Negaki, jarayon kuchli bosim, yuqori harorat ostida borishi sababli kichik yo’l qo‘yilgan xatolik, mahsulot sathi, harorati, bosimi, konsentratsiyasi va aralashma nisbatining o‘zgarishi ishlab chiqarishda yong‘in, portlash, turli og‘ir va yengil jarohatlar va hattoki o‘limga olib kelishi mumkin .
Korxona binolarining o’tga chidamliligi darajasi I-II ni tashkil etadi. Sho’rtan Gaz Kimyo Majmuasi yong’inga va portlashga xavfliligi bo’yicha "A" kategoriyaga mansub bo’lib, korxona binolari yonishi bo’yicha P-1, P-3 , portlash bo‘yicha esa V-1 va V-1g sinflangan . Korxonada kommunal tizimlardan biror - biri buzilgan taqdirda shu qismda tezkorlik bilan tuzatish jaryoni ketadi, chunki bu korxona gigant korxonalar sirasiga kirib, bu yerda barcha tizimlar o’zaro chambarchas bog’liq.
Yong’in sanoat korxonalari, xalq xo’jaligining barcha tarmoqlarida yuz berib yetkazadigan zarari jihatidan tabiiy ofatlarga tenglashishi mumkin bo’lga hodisa hisoblanadi. Ular katta moddiy zarar keltirishi bilan birga o’gir bahtsiz xodisalarga sabab bo’lishi mumkin.
Yong’ing aqarshi kurash ishlari davlat miqyosida amalga oshiriladi.yog’in havsizligini tamirlash,unig rivojlanib, tarqalib ketmasligi chora tadbirlarini oldindan ko’rish unga qardhi samarali kurash olib boorish yong’inni o’chirishda qo’llaniladigan birlamchi vositalardan to’g’ri foydalanishga qaratilgan. Murakkab oksidlanish jarayonida yonuvchi moddalardagi bir moddaning ikkinchi moddaga aylanishi oqibatida katta miqdorda issiqlik va nurlanish ajralishi bilan kechadigan holatga yonish deyiladi.
Yong’in asosan 3 omil;

  1. Yonuvchi modda;

  2. Yondiruvchi muhid;

  3. Qizdirish jarayoni sabab bo’ladi.

Yonish quyidagi turlarga bo’linadi:

  • Yonuvchi aralashmaning bir lahzada yonib o’chishi;

  • Qizdirish natijasida yonishning vujudga kelishi;

  • Uchqunlanish natijasida alangaga aylanish;

  • Organik moddalar ichida ekzotermik reaktsiyalar natijasda yonuvchi aralashmaning tashqaridan qizdirish o’z – o’zidan yonib ketish;

  • o’z – o’zidan alangalanish, o’z – o’zidan yonishning alanga bilan davom etishi;

  • portlash – kimyoviy jarayonning bosim va quvvat bilan o’tishi.

Yonish jarayoni yonuvchi modda malekulalarining kislorod molekulalari bilan birikish hodisasi hisoblanadi.
Kimyoviy reaktsiya tezligi sifatida ma’lum vaqt birligida ma’lum hajmdagi moddaning birikishi miqdori qabul qilingan.
Reaktsiya natijasida ajralib chiqayotgan issiqlik yonuvchi aralashmani qizishiga olib keladi. Aralashmaning harorati idish devorlari haroratidan oshib ketsa undan ajralayotgan issiqlik atrof – muhidga tarqala boshlaydi. Ma’lum vaqt birligida idish devorlari orqali tarqalayotgan issiqlik miqdori idish devoir va aralashma harorati orasidagi ayirmaga to’g’ri propartsional bo’ldi.

V = A * S (T - Tn).


Bu yerda:
V – idish devoir orqali tarqalayotgan issiqlik miqdori;
A – issiqlik tarqatish koeffitsenti ;
S – idish devorli yuzasi;
T – aralashma harorati;
Tn – idish devoir harorati. 4000C;
Moddalar uchun o’z – o’zidan alangalanish harorati har xil bo’ladi. Masalan:
A – 73 benzinning o’z – o’zidan alanganish harorati 2550C;
Yog’och - 4000C;
Linoleumniki 4000C.

Korxonada fuqaro muhofazasini ta’minlash maqsadida moddiy texnika bazasidan kelib chiqib quyidagi bo’lim va xizmatlar tashkil etilgan:


Umumiy aloqa xizmati (telefon)
Jamoa tinchligini ta’minlash (qo‘riqlash xizmati)
Yong‘inga qarshi kurash bo‘limi
Tibbiy bo‘lim Avariyaviy texnik xizmat
Moddiy texnik ta’minot bo’limi Transport xizmati
Markaziy tahlil laboratoriyasi

Korxonada KTZM (kuchli ta’sir etuvchi zaxarli moddalar) ishlatiladi. Bularga zaxarli gazlar, kislotalar, katalizatorlar, dezaktivatorlar, har xil qo’shimchalar (prisadka), erituvchilar, yog’lar va yana shu kabi ko’plab reagentlar kiradi. Bu moddalar inson organizmiga kuchli ta’sir ko’rsatadi.

Texnologik jarayonni normal sharoitini ishlab turadigan parametrlar bilan aniklanadi. Texnologik jarayonni avtomatlashtirish – bu avtomatik tekshirish, boshkarish, ximoyalash, tusiklash, rejimiga solish va signalizatsiyalashdir. Asbob uskunalarni shu jumladan reaktorlarni joylashtirishda ular urtasida masofa va ularni boshkarish kulay bulishi tasodifiy vaziyatlarda odamlarni evakuatsiya kilish sharoitlari xisobga olinishi lozim.


Texnika xavfsizligini sanoat sanitariyasi va gigiensi yong‘inga qarshi kurash texnikasini ishlab chiqishdan texnologik jarayonlar mehnatni muhofaza qilishni asosiy vazifasiga kiradi . Shuning uchun ham sanoat korxonalarining muhim talabi sifatli mahsulot ishlab chiqarish bo‘lmasdan , balki ishlab chiqarish sharoitlarini va kasb kasalliklarini oldini olishdan iboratdir .
Sho‘rtan Gaz Kimyo Majmuasida mehnatni muhofaza qilish uchun barcha chora – tadbirlar yuqori sifatda tashkil qilingan. Sho‘rtan Gaz Kimyo Majmuasi Qashqadaryo viloyatining G‘uzor tumanida joylashgan . Korxonada zamonaviy texnologiyalar asosida yuqori , past , o‘rta zichlikli , xossalari rostlangan polietilen granulalarini ishlab chiqarish yo‘lga qo‘yilgan .
Atrof – muhitga zaharli moddalar chiqarilishiga qarab SN – 245 – 71 va SN
– 4088 – 96 ga asosan ushbu kimyo zonasi 1000 m ga tengdir . Majmua atrofida atmosferaga tashlanadigan zaharli gazlarning ta’sirini kamaytirish maqsadida
o‘rmon xo‘jaligi barpo etilgan . Bu ko‘kalamzorlashtirilgan hudud majmuaning sanitar – himoya zonasining bir qismini tashkil qiladi .
Korxonada ishlab chiqarish ketayotgan ekan , texnologik jarayonni va ish zonasini zaxarli moddalarsiz tasavvur qilib bo‘lmaydi . Korxona sanitariya norma va koidalar (SN 245-71, SN 4088-86) ga amal kiladi va sanitariya normasida ko‘rsatilgan yul kuyilgan chegara konsentratsiya oxirgi darajasidan (mgG’m3) oshib ketmasligini nazorat qilib turadi . Shu normalarga asosan korxonada ishlatiladigan moddalarning yo‘l qo‘ysa bo‘ladigan konsentratsiyasi quyida keltirilgan :
1. Siklogeksan ------------------- 80 mgG’m3
2. Izobutan ------------------- 300 mgG’m3
3. Metan ------------------------ 300 mgG’m3
4. Etan ------------------------- 300 mgG’m3
5. Propan ----------------------- 300 mgG’m3
6. Butan ----------------------- 300 mgG’m3
7. Etilen ------------------------ 100 mgG’m3
8. Dietanolamin ------------- 5 mgG’m3
9. Sulfat kislota ------------- 1 mgG’m3 10. Ammiak --------------------- 20 gG’m3 11.Benzol ---------------------- 5 mgG’m3 12.Ksilol ----------------------- 50 mgG’m3 13.Toluol --------------------- 50 mgG’m3 14.Buten-1 -------------------- 100 gG’m3 15.Dietilenglikol ----------- 10 mgG’m3 16.Sokatalizator ST ---------- 2,0 mgG’m3 17.Sokatalizator SD ---------- 2,0 mgG’m3 18.Sokatalizator CJ ----------- 2,0 mgG’m3 19.Katalizator SAV ------------ 1 mgG’m3
20.Katalizator SAV-2 --------- 1 mgG’m3 21.Mono-2-etil geksilamin ------- 10 mgG’m3 22.Aseton ---------------------------- 200 mgG’m3
23.Simob ----------------------------- 0,01 mgG’m3
24.Kerosin (traktor) -------------------------- 300 mgG’m3
Bu moddalar o‘z- o‘zidan alangalanuvchan hamda portlash xususiyatiga ega bo‘lgan xavfli moddalardir . Bu moddalar inson organizmiga kuchli ta’sir ko‘rsatadi . Shu sababli bu moddalar maxsus omborlarda va sig‘imlarda saqlanadi.

Shamol tezligi sharqdan g‘arbga va g‘arbiy – shimoliy tomonga yo‘nalgan bo‘lib , o‘rtacha yillik shamol tezligi 1-3.4mG’sek ni tashkil etadi . Shamol tezligi may , avgust oylarida intensivlashib , tezlashib 7-12.5 mG’sek. Gacha yetadi va chang miqdorini 34 mG’sek gacha bo‘lishiga olib keladi . Qashqadaryo viloyatida shamolning yo‘nalishini hisobga olgan holda qurilish normasi va qoidasi SNIP -


2.01.01.93 asosida loyihalash nazarda tutilgan .

SKLERTEK texnologiyasi iqlimning o‘zgaruvchanligi , havo haroratining bir muncha yuqoriligi , ya’ni bu hududning cho‘l zonasiga tegishliligi va yana ko‘plab boshqa omillarga qarab tanlangan . Korxonada texnologik jarayon yuqori harorat va bosimda ishlaydi va , albatta , bu ko‘rsatgichlarni nazorat qilish tizimi ham amal qiladi .


Korxonada asbob – uskunalar ham shunga mos ravishda GOST 12.2.03.91
, QMQ-3-05-05-98 ga asosan zichligi yuqori , turli ta’sirlarga chidamli materiallardan yasalgan mustahkam hamda germetikligi tekshirilib tanlangan . Qizib ketishi mumkin bo‘lgan yuzalarni past harorat darajasida ushlab turadigan va xuddi shunday bosimni rostlaydigan moslamalar ham mavjud . Uskunalar maxsus himoya to‘siqlari bilan qoplangan .
Korxona loyihasida moslamalarni joylashtirishda ularning shovqin va tebranishlarini hisobga olib , shovqin yutuvchi materiallar bilan to‘silishi , tebranish beruvchi asbob – uskunalar ostida amortizatorlar qo‘yilishi hisobga olingan . Sinovdan o‘tkazish uchun laboratoriya usullari bilan shovqin darajasini o‘lchab turib Sanitar normalari SanPIN - 0120-01 va SanPIN 122-01larga asosan uning miqdorini 80 db dan oshib ketmasligi nazorat qilinadi .
Texnologik jarayonning xavfsigini ta’minlash , ish unumdorligini oshirish
,ishchilar sog‘ligini saqlash ,jarohat va baxtsiz hodisalarni oldini olishda – ish joylarini to‘g‘ri yoritish katta ahamiyatga ega . Shu tufayli ushbu ishlab chiqarish korxonasida quyidagi yoritish turlari hisobga olingan : tabiiy , sun’iy , aralash va avariya uchun mo‘ljallangan yoritilganlikdir . Tabiiy yoritilganlik koeffitsienti SNIP 2-01-05.98 asosida 4-razryad uchun 1.5-2% qilib belgilangan . Tun vaqtida yorug‘likni mo‘tadil ushlab turish uchun portlashdan xavfsiz yorug‘lik chiroqlari qo‘llaniladi.
Korxonada normal metereologik sharoitni yaratish uchun va ortiqcha issiqlik , namlik va zaxarli moddalardan himoya qilish maqsadida SanPIN -0058-
96 , QMQ 2.04.05.97 ,GOST.121.005-98 normalari asosida operator havo almashinish karralisi 8 ga teng bo‘lgan sun’iy havo almashtirgich o‘rnatilgan . Ishlab chiqarish xonalarida havo muhitini mo‘tadil sharoitda ushlab turish uchun toza havo kirish–chiqarish ventilyatsiyalari xizmat qiladi.
Elektr zaryadlari hosil bo‘lishi moddalar deformatsiyalanganda, maydalanganda (sochilish), suyuq va kukunsimon moddalarning bir– biriganisbatan siljishi, tez aylanishi, moddalar uchib chiqib bug‘lanishi sababli yuzaga keladi . Ishlab chiqarish korxonasi hududi xavfli bo‘lganligi sababli barcha qurilmalar maxsus qoplamalar bilan qoplangan ,maxsus qutilarga joylashtirilgan , trubalar ichidan va yer tagidan o‘tkazilgan elektr simlari orqali elektr energiyasi bilan ta’minlangan .Elektr energiyasi va statistik elektrdan himoyalash uchun
korxonadagi barcha apparat, jihoz, quvurlar va metall himoya konturlari yerga o‘tkazib yuboruvchi moslamalar bilan ta’minlangan .
Korxonada asosan umumiy foydalanadigan himoya vositalariga namdan himoyalaydigan , suv o‘tkazmaydigan , issiqqa va sovuqqa chidamli himoya vositalaridan foydalaniladi . Bularga himoya kaskalari , protivogazlar , maxsus charmdan tikilgan oyoq kiyimlar , maxsus pidjaklar va hokazolar kiradi . Korxonada ishlab chiqarish jarayoni mobaynida zaxarli moddalar tarqalganligi sababli gazniqoblar va respiratorlardan foydalaniladi .Qurilmalar daxavfsiz ishlashni ta’minlash uchun ishchilarga quyidagi shaxsiy ximoyalash anjomlar iberiladi:

  1. Maxsuskiyim:

  1. Brezentkostyum;



  1. L – 1 respiratori (apparatichinitozalashuchun);

v) katalizatorlarbilanishlagandakiyiladiganximoyalanishkiyimi:

- katalizatorbilanishlashkostyumi;


  • kemtyuji (kombinezon, qo‘lqop, ustkikostyum, kopyushondaniborat);



  • balandligi 15 dyuym (38 sm) bo‘lganrezinasaqlashetigi;



  1. sokatalizatorlarbilanishlashdatalabqilinadi:



    • shimuchunpastialyuminlanganyechiluvchanqism;



    • alyuminlanganishchixalat;



    • alyuminlangankopyushon;



  • kaftisaqlanganalyuminlanganqo‘lqop.



  1. Maxsusoyoqkiyim: rezinataglicharmbotinka.

  2. Qo‘lnisaqlashanjomi: brezentqo‘lqop.

  3. Boshnisaqlashanjomi: ichkiqismibo‘lgansaqlashkaskasi.

  4. Ko‘znisaqlashanjomi: saqlovchiko‘zoynak.

  5. Nafasolishorganlarinisaqlashanjomlari:

  1. changgaqarshirespirator;



  1. BKF, U, Mrusumlifiltrlovchiprotivogazlar;

v) PSh – 1 vaPSh – 2 rusumlishlangliprotivogazlar;

g) ASV – 2 rusumlisaqlovchiapparat.

7. Saqlovchianjomlar: saqlovchibelbog‘.



Sanitariya va gigiena talablariga muvofiq ushbu korxona ishchi va xizmatchilar uchun sanitariya kiyinish xonalari , dam olish, ovkatlanish, uy va ish kiyimlarini saklash, zararsizlantirish, tuzatish, yuvish, yuvinish va boshka madaniy sanitariya xizmatlari uchun muljalangan kushimcha binolar mavjud .Ishchi va xizmatchilarni extiyojini koniktiradigan sanitariya-maishiy xizmat ko‘rsatish uylarini-xonalarini tarkibi, xajmi SNiP 2.02.04-87, SN 245-71va SNIP -2.08.12.98 normalariga asosan aniqlangan va kurilgan .
Sho‘rtan Gaz Kimyo Majmuasi yong‘inga va portlashga xavfliligi bo‘yicha SNIP-2.01.02-85, ONTP-24G’86 ga asosan "A" kategoriyaga mansub bo‘lib , korxona binolari yonishi bo‘yicha P-1, P-3 , portlash bo‘yicha esa V-1 va V-1g sinflangan .
Korxona binolari SNIP -2.09.12-98va SNIP -2.01.02.04 yong‘inga chidamlilik normasiga asosan yong‘in paytida yuqori haroratga bardosh beradigan va o‘z ish faoliyati , ko‘rinishini ancha vaqtgacha saqlaydigan qurilish materiallari tanlangan va qurilgan . Tanlangan qurilish materiallarining o‘tga chidamliligi darajasi I-II ni tashkil etadi . Materiallarning o‘tga chidamliligi vaqt birligida , ko‘tarish-chidash qobiliyatini pasayishi , to‘liq yorilishi – darz hosil bo‘lishi yoki sovuq yuza haroratining 140 ˚S dan ortib ketishi bilan baholanadi .
Asbob – uskunalarni , ular o‘rtasidagi masofa , ularni joylashtirish va boshqarish qulay bo‘lishi – tasodifiy vaziyatlarda odamlarni evakuatsiya qilish sharoitlarini yengillashtirishga yordam beradi . Korxona yong‘in xavfsizligi norma
, qoidalariga asosan evakuatsiya yo‘llari o‘tga chidamli materiallardan tayyorlangan , harakat yo‘lida begona to‘siqlar yo‘q . Ish joyidan chiqish joyiga masofa SNIP – 2.09.02-85 ga asosan 50 m qilib belgilangan .
Korxona SNIP -2.04.02.86 yong‘inga qarshi sanitar normasiga asosan gidrantlar , ichki va tashqi tomondan suv ta’minoti bilan ta’minlangan .
Zavodda yong‘inni o‘chirish uchun mayda tomchi holatdagi suv , suvning kimyoviy eritmalari , ko‘pik , inert gazlar , gaz tarkibli kukunsimon moddalar , turli aralashmalar ishlatiladi . Bulardan birlamchi o‘t o‘chirish vositalari sifatida : ko‘pikli (OXP-10,OP-5) , karbonat angidridli, quruq poroshokli (OVS-1,OPS-100) o‘t o‘chirgichlar ishlatiladi .
Korxonada yong‘in haqida xabar berish uchun yuqori xavfli hisoblangan texnologik uskunalarda , ishlab chiqarish binolarida , omborlarda darakchi vositalar tufayli ishga tushuvchi avtomat serenalar SNIP-2.04.02-85 asosida o‘rnatilgan .
Korxona yong‘in xavfsizligini ta’minlash maqsadida harbiylashgan o‘t o‘chirish bo‘limi bilan ta’minlangan .
SNIP-2.01.03-96 ga asosan korxona atmosfera elektridan o‘rnatilgan yashin qaytargich qurilmalari yordamida himoyalangan .


Download 357.79 Kb.

Do'stlaringiz bilan baham:
  1   2



Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©fayllar.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling