Bitkoin kriptovalyutasi

1. 
   SECP256k1 egri chizigi Bitkoin va boshqa kriptovalyuta tizimlarida katta ahamiyatga ega bo'lib, odatda raqamli imzolash uchun ishlatiladi. Bu egri chizigi kriptografiya sohasida ishlatiladigan asosiy ko'rsatkichlar, yani a va b ko'ordinatalari va qanday qilib u ko'ordinatalari hisoblanganiga dair tafsilotlar bilan ajralib chiqiladi.
   

Bitkoin tizimida raqamli imzo 2 xil formatda ishlatiladi: qisqa va uzun. Qisqa format, 160 bitlik hash qiymati hisobidan hosil qilingan P2PKH manzillari uchun ishlatiladi, uzun format esa 256 bitlik hash qiymati hisobidan hosil qilingan P2SH manzillari uchun ishlatiladi.
Manzillar, Bitkoin tizimida pul o'tkazmalari uchun foydalaniladigan identifikatsiya raqamlaridir. Bitkoin manzillari, 25-34 belgidan iborat algoritmik raqamlardir. Manzillar asosan bechuvchi va oluvchi uchun bo'lgan belgilar bilan boshlanadi.

2. 
   Bitkoin tizimida har qanday pul o'tkazmasi o'ziga xos unspent transaction output (UTXO) to'plami bilan amalga oshiriladi. UTXO, bir nechta Bitkoin tizimidan kelgan va to'lov yoki boshqa amallar bilan ishlatilmagan tranzaksiyalar kabi barcha mavjud kirimlarni (input) o'z ichiga oladi. UTXO'larning jami qiymati foydalanilgan pul miqdorini ta'minlaydi.
   

Komissiya, Bitkoin tranzaksiyalarida o'tkazma amalga oshirishga qo'yilgan to'lov hisoblanadi. Bu to'lov, tranzaksiya blokcheynga qo'shilishini ta'minlaydi va blokcheyndagi xodimlar tomonidan bir tranzaksiyaning o'tkazilishi uchun sarflanadigan vaqt va kuchni hisoblash uchun ishlatiladi.
Tranzaksiyani qulflash va qulfni ochish skriptlari Bitkoin tizimida ishlatiladigan amallardan biridir. Qulflash skripti, tranzaksiyani qulflash uchun kerakli bo'lgan imzolash algoritmasini ta'minlaydi. Qulfni ochish skripti esa qulfni ochish uchun kerakli bo'lgan podpisini yoki kalitini olish uchun ishlatiladi.

5. 
   Bitkoin kriptovalyutasi
   

Bitkoin kriptovalyuta, 2008-yilda Satoshi Nakamoto nomli avtor (kimligi bilinmeyen) tomonidan yaratilgan va 2009-yilning yanvar oyida dunyoga taqdim etilgan. Bu kriptovalyuta bir qancha innovatsion hodisalar asosida yaratilgan, masalan, blokcheyn texnologiyasi, Proof-of-Work kabi algoitmlar kripto valyutalarni tashkil etishda ahamiyatli qatnashgan.
Bitkoinning maqsadi, birinchi bo’lib, elektron pul miqdorining o’zida to’plash bo’lganligi va uni o’zaro almashinuv to’xtatmasligi, shuningdek, global almashinuv va tashqi faktorlardan tashqari uchun qo’llanishiga imkon berishdir. Bitkoin tashqi tizimlarda, changelly.com, coinbase.com va boshqa tashqi fondlarda savdogarlik qilinadi.
Bitkoinning asosiy xususiyatlari quyidagilardir:

• 
  Bitkoinning soni cheklanmagan va chiqarilish chegarasi mavjud emas, shunga ko’ra, tizim o’zaro almashinuv to’xtamaydi va bitkoin tashqi tizimlardagi birlikdoshlari hisobga oladi.
  
• 
  Bitkoinning blokcheyn texnologiyasi yordamida tuzilgan elektron ro’yhat bilan bitkoin tashqi xaridorlar tizimi hisobiga olib kelinishi mumkin.
  
• 
  Bitkoinning tashqi almashinuvi yuzaga kelsa, bitkoin savdo qiymati o’zgarishi mumkin, shuningdek, butun dunyo xabarlari, siyosat va boshqa tashqi xavfsizlik holati bitkoin qiymatlariga ta’sir ko’rsatishi mumkin.
  
• 
  Bitkoinning almashinuv tizimi xavfsizlik uchun Proof-of-Work algoritmini qo’llaydi. Ushbu algoritm kriptovalyuta transaksiyalarining yig’ilish jarayonida, yangi bloklarni qayta yasash, tashqi malumotlar o’zgartirilgan va blokcheynning bo’sh xotirasi va qurilmalar to’xtatilganinga ishontirish uchun qo’llaniladi.
  
• 
  Bitkoin transaksiyalari haqida ma’lumotlar tashqi tizimlarda o’zgaradi, shuningdek, blokcheynning hammasi haqida ham ma’lumotlar e’lon qilinadi. Buning o’rniga, tizim boshqalari bilan birlashish, tashqi fondlarda ishlash, kredit liniyalarini taqdim etish va boshqa xizmatlarda ishlatish mumkin.
  

6. 
   Bitkoin protokoli xabarlari, uzellarni qidirish, aloqani o‘rnatish, tranzaksiyani uzatish.
   

Bitkoin protokoli, bir necha tizimlarning (uchraydi, sha`hrlararo to‘lov, block-explorerlar va boshqa tizimlar) orasida boshqa nodlarga xabarni uzatish va olgan xabarlar bilan birlashish uchun ishlatiladigan bir qo'llanma tizimi hisoblanadi. Bitkoin tarmog'ining xususiyatlari odatda birlashmagan to'plamlar sifatida ko'rsatiladi, ya'ni ularning bir-biriga bog'liqligi yo'q. Shu sababli, bitkoin xabarlarini uzatish uchun, har bir nodning kundalik blok va transaksiya bazasi bilan ozaro almashish kerak.
Bitkoin tarmog'idagi uzellarni qidirish uchun, ularning o'z IP manziliga ega bo'lishi kerak. Bitkoin nodlarini qidirish uchun odatda public node directory tizimlari, shuningdek, bitcointalk.org forumdagi tarmoq mavzulari yoki IRC tarmog'ida aloqa qilish mumkin.
Bitkoin tarmog'idagi aloqa ko'rsatkichlari, ya'ni nodlar o'rtasida bo'lgan bog'lanishlar, odatda Peer-to-Peer (P2P) tarmoqda amalga oshiriladi. Bu tarmoq, xususan, Bitkoin tarmog'idagi bloklarni va transaksiyalarni uzatish va nizomga kiritish uchun yaxshi qulayliklar taqdim etadi.
Tranzaksiyalarni uzatish Bitkoin tarmog'idagi nodlar o'rtasida amalga oshiriladi. Har bir nod, xodimining blokchainida ro'yxatdan o'tkazilgan transaksiyalar to'plamini tekshirib, qaytadan uzatish uchun qaror qabul qiladi. Transaksiyalar ko'proq uzoq vaqt o'tkazilmagan holda qolib ketgan holda, avtomatik ravishda bekor qilinadi.
Uzatilayotgan tranzaksiyalar tarmog'ining boshqa uzellari tomonidan qabul qilinganda, ular blokda ishlatilish uchun yig'iladi. Uzatilgan tranzaksiyalar uchun to'lovlar "coinbase transaction" deb nomlanadi.

3. 
   Blokcheyn tushunchasi odatda o'z ichiga bir nechta transaktsiyalar to'plamlarini (bloklar) yig'ib, shu bloklarning tarixini saqlaydigan distributiv tizimdir. Blokcheynning asosiy xususiyati, o'zini nazorat qiladigan asosiy tizim (network) yo'q, barcha foydalanuvchilar o'zaro birlashish orqali o'zaro ishlaydilar. Bu tizimni istalgan kishi o'rnatishi mumkin. Blokcheynning bu jihatidan avvalgi asosiy ta'siri Bitkoinning kriptovalyutasining yaratilishida bo'ldi. Blokcheyn tizimi haqida ko'p qo'llanmalar yaratilgan, uning eng mashhur misolida esa Bitkoin blokcheyni kelsa bo'ladi.
   

Kriptovalyuta esa elektronik valyuta turi hisoblanadi. Bu valyutalar, qo'shimcha tizimlarni (blokcheyn tizimi va kriptografiya) ishlatib, qog'oz valyutalarga qaraganda ko'p tashvishli xususiyatlar bilan ta'minlangan. Mamlakatlarda qog'oz valyutalarga qaraganda kriptovalyutalar xizmatlarni yaxshilash, moliyaviy operatsiyalar va undan tashqari, savdo operatsiyalarini amalga oshirishga yordam beradi.

4. 
   Ethereum kriptovalyutasida "Gas" deb nomlangan bitta yo'qilg'i yordamida tranzaksiyalar to'lash va Smart kontraktlarni ishga tushirish mumkin. Gas valyutasining limiti esa tranzaksiya yoki Smart kontrakt jarayonini amalga oshirish uchun sarflanadigan maximal summani belgilaydi. Buning sababi, tranzaksiyalar va Smart kontraktlarni ishga tushirish jarayoni blokcheyn tizimida bajariladi va bunga kompyuter kuchlari ham sarflanadi. Gas limiti katta bo'lsa, jarayon tez ishlaydi, ammo unda ko'p mablag' sarflanadi. Gas limiti kam bo'lsa, jarayon tez ishlamaydi, ammo unda kam mablag' sarflanadi.
   

1. 
   Kriptovalyutalar afzalliklari:
   

• 
  Anonimlik va xavfsizlik: Kriptovalyutalar transaksiyalar uchun bir qo‘llab-quvvatlab, foydalanuvchilarga anonimlik ko‘rsatish orqali, ishlatuvchilarning shaxsiy ma’lumotlari ko‘rsatilmaydi.
  
• 
  O‘zgarishli mablag‘ va tijorat: Kriptovalyutalar bilan xarid qilish va sotib olishning muhim afzalliklari mavjud. O‘zgarishli mablag‘lar bilan, tijorat yuritish hamda xususan xalqaro shaxslar bilan savdo qilish osonlashadi.
  
• 
  Muddatlar va minimal komissiyalar: Kriptovalyutalar tijorat jarayonlarida muddatlar va minimal komissiyalar so‘ngra o‘rtacha va uni ishlatuvchilarning tezroq va qulay ishlatishiga imkon beradi.
  

Kamchiliklari:

• 
  Stabilitet: Kriptovalyutalar dunyodagi siyosiy va iqtisodiy o‘zgarishlarga o‘zaro bog‘liqdir. Bu sababli, kriptovalyutalar uzun muddatda nisbiylik va bo‘lg‘a ko‘rinishini olishi mumkin.
  
• 
  Teknologiyalarning ishlayishi: Kriptovalyutalar, IT sohasidagi tezroq o‘zgaruvchilik xususiyatiga asoslangan bo‘lib, bu esa bir necha tekshiruvlar va modifikatsiyalar o‘tkazishni talab qiladi.
  

2. 
   Bitkoin tushunchalari:
   

• 
  Mayning: Bitkoin mayningi - yangi bloklarni kiritish va shularni tasdiqlash, kriptovalyuta tarmog‘ining muhim qismini tashkil etadi.
  
• 
  Pul massasi: Bitkoinning tijorat dasturlari transaksiyalarni amalga oshirish uchun ishlatiladi va bu uchun barcha bloklar ichida saqlanadi.
  
• 
  Mukofot: Bitkoin mayningi qilish mumkin bo‘lgan mukofotlar qo‘llanilgan (hozirgi holatda 6,25 BTC) va bu raqam muayyan muddatda pastroqroq bo‘lib, katta miqdorda mayning kuchini talab qiladi.
  
• 
  Mayning jarayoni: Bitkoin mayningi uchun “SHA-256” hashing algoritmi ishlatiladi va blok yakunlandikdan so‘ng mukofot tashkil etiladi.
  

5. 
   Blokcheyn turlari va avlodlari:
   

Bloklar tarixiy shaklda ketma-ketlikdagi bloklar to'plami hisoblanadi. Bloklar tarixiy va nutqiy bo'lib, blokning yaratilgan vaqti, hashi, ota bloki, transaksiyalar to'plami, va boshqa ma'lumotlarni o'z ichiga oladi. Bloklar avlodlarga bo'linadi. Odatda, barcha bloklar nutqiy avlodda joylashadi. Nutqiy avlodda bloklar chegaralangan tartibda joylashadi va har bir blok oldingisidan hash orqali tekshiriladi.
Oliy darajadagi blokcheynlar umumiy blokcheynlardan farqli tarzda ishlaydi. Oliy darajadagi blokcheynlarda, bir yoki bir nechta modifikatsiyalarni yaratishga imkon beruvchi yuqori darajadagi protokol yoki platformalar mavjud. Masalan, Ethereum olami smart kontraktlar yaratishga imkon beradi. Boshqa oliy darajadagi blokcheyn turlari misol uchun EOS, Cardano va boshqalar.

4. 
   Bitkoinda ishni tasdiqlash (Proof-of-Work (PoW)) algoritmi, target qiymati, Fork tushunchasi:
   

• 
  PoW algoritmi: PoW algoritmi, Bitkoin tarmog'idagi bloklarni tasdiqlash uchun ishlatiladi. Bu algoritm tizimga bir xil vazifani bajarish uchun ko'plab tashqi xodimlarning ishtirokida ishlaydigan bir tizimdir. Ushbu algoritm tashqi xodimlar ishtirokida bajarilgan to'plamlarining tuzilishi yoki 'hash' bo'lishi mumkin.
  
• 
  Target qiymati: Target qiymati, PoW algoritmining bir xil vazifani bajarishda talab qilinadigan vaqt turi. Bu qiymat tarmog'idagi bloklarni tasdiqlash jarayonida o'zgartiriladi. Bu o'zgarishlar PoW algoritmida bloklarni tasdiqlashni qiyinchilashtiradi.
  
• 
  Fork tushunchasi: Fork, blokchaenka (blockchain) tarmog'ida yuzaga keladigan o'zgarishlar. Ushbu o'zgarishlar bloklar yoki bloklar tarmog'idagi avlodlarning biridan boshqa avlodga o'tishiga olib keladi. Bunday o'zgarishlar tarmog'idagi bloklar va ularning tasdiqlovchi tizimlarining bir qismi uchun zaxirali o'zgarishlar bo'lishi mumkin.
  

3. 
   Chekli maydonda Elliptik egri chiziq nuqtalarini geometrik qo‘shish, algebraik qo‘shish, skalyar ko‘paytirish:
   

• 
  Geometrik qo'shish: Chekli maydonda elliptik kurb hisob-kitoblari hisoblashda nuqtalarni geometrik qo'shish usuli foydalaniladi. Bunda, ikkita nuqta chekli maydondagi kurb ustiga chiziladi va uning chekka bo'lgan nuqtalari topiladi.
  
• 
  Algebraik qo'shish: Algebraik qo'shish usuli esa elliptik kurb hisob-kitoblarida nuqtalar ustida amalga oshirilgan algebraik jarayon
  

nazoratga olingan ko'rsatmalar hisobida topiladi. Bu usul esa geometrik qo'shishdan farqli ravishda hisoblanadi.

• 
  Skalyar ko'paytirish: Skalyar ko'paytirish elliptik kurb hisob-kitoblarida keng ishlatiladi. Bu usulda bir nuqta k va bir son s ko'rsatiladi va s ga mos keluvchi k sonini topish uchun qidiriladi.