“Бизнес” таълим йуналиши талабалари учун


Савдо устидан назорат этиш шакллари


Download 1.54 Mb.
Pdf ko'rish
bet26/85
Sana05.11.2023
Hajmi1.54 Mb.
#1749849
1   ...   22   23   24   25   26   27   28   29   ...   85
Bog'liq
xalqaro biznes (1)

4.2. Савдо устидан назорат этиш шакллари. 
Маълумки бирор бир давлат томонидан ташки савдога таъсир 
курсатилса, албатта бошка давлатлар томонидан бунга карши жавоб чора-
тадбирлари амалга оширилади. Шунинг учун савдо масалаларини амалга 
ошириш инстументларини танлаш мухим касб этади. Савдога таъсир этиш 
йулларидан бири нархни бошкариш билан харакатдаги махсулот хажмига 
таъсир курсатиш, иккинчиси эса тугридан тугри махсулотлар окимини 
хажмига таъсир курсатишдан иборат. Шунингдек, тариф ва нотариф 
тусиклар савдога турлича таъсир этадилар. Тариф тусиклар нархга, 
нотариф тусиклар эса нархга ёки махсулот хажмига таъсир этади.
1-расмда хар бир тусик нархга ва сотилган махсулот хажмига, хамда 
ишлаб чикарувчиларга кандай тартибда ва даражада тасир этиши 
курсатилган. Иккала а) ва б) графикда талаб ва таклиф эгри чизиклари 
курсатилган. Нарх канча паст булса, шунча куп микдорда махсулот талаб 
этилади. Нарх канча юкори булса, шунча куп микдорда махсулот сотивга 
таклиф килинади. 1-расмнинг а) графигида S ва D чизикларни кесишиш 
нукталари P

ва Q
1
давлатни аралашуви булмаганда мос равишда махсулот 
нархи ва сотилган махсулотлар хажмини курсатади. 


42 
D S D S
1
S
2
Р
2
Р
1
0 Q
2
Q
1
0 Q
2
Q
1
а) нархга тугридан-тугри таъсири б) сонига тугридан-тугри таъсири 
1-расм. Савдо чекламаларини таккослаш. 
Нарх P

дан P

га кутарилганда истеъмолчиларнинг талаби Q
1
дан Q
2
га камаяди. Сотувчилар эса куп махсулот сотишдан бош тортадилар, чунки 
нархни усиши солик билан ютиб юборилади. 1-расмнинг в) графигида 
таклифга чегара куилганлиги курсатилган. Шунинг учун бу ерда янги 
таклиф эгри чизиги S
1
вужудга келади. Энди сотиладиган махсулотни 
хажми Q
1
дан Q
2
га камаяди. Таклиф камайганда махсулот нархи P

дан P

га усади. Бу эса S
1
ва D эгри чизиклар кесишган нуктасида уз аксини 
топган. Икки ёндашувнинг асосий фарки ишлаб чикарувчилар б) графикда 
хам нархни кутарадалар, бу эса сотиш хажмини компенсация килишга 
ёрдам беради. Курсатилган а) график холида ишлаб чикарувчилар сотиш 
хажмини камайтирадилар ва нархни юкорига кутара олмайдилар, чунки 
соликлар юкорига кутарилгандир.
Савдони назорат этишнинг кенг кулланган тури бу таъриф ёки 
пошлина, яъни давлат чегарасидан утаётган махсулотларга давлат 
солигини солишдир. Агар бу солик махсулотни олиб чикаётган давлат 
томонидан солинса экспорт солиги (export tariff), агар бу солик товар олиб 
кетилаётган территорияга тегишли булган мамлакат оркали солинса 
транзит солиги (transit tariff), агар солик махсулотни олиб кетаётган давлат 
оркали солинса импорт солиги (import tariff) деб юритилади. Импорт 
солиги жуда кенг таркалгандир. Махаллий товарлар (ракобатдош) нарх 
буйича нисбий устунликка эга булиш учун хамда импорт килинаётган 
махсулотнинг нархини ошириш максадида импорт солиги солинади. Бу 


43 
соликни хатто махаллий товар хорижий товар билан ракобатдош булмаган 
холда хам химоя воситаси деб аташ мумкин.
Божхона соликлари давлатлар даромад олиш воситаси сифатида хам 
фойдаланилади. Ривожланган давлатлар ривожланаётган давлатлардан хом 
ашёлар сотиб оладилар. Импорт соликлари ривожланаётган давлатларнинг 
валюта тушумларини купайтиради. Савдони назорат этишда нотариф 
баръерлар хам ишлатилади. 
Бож туловлари (тариф) махсулотнинг бир бирлигига караб 
урнатилиши махсус бож туловлари (specific duty). Туловларни махсулот 
нархининг малум фоизи микдорида урнатиши тан нархидаги тулов ёки ад 
валорем (ad valorem duty) тулови деб аталади. Куп холларда бир вактнинг 
узида махсус бож ва тан нархидаги туловлар урнатилади. Божхона 
ходимлари учун махсус бож туловларини аниклаш осондир.
Саноати ривожланган давлатлар томонидан ривожланаётган 
мамлакатлар хом ёшёларини кайта ишлаш саноатига нисбатан тулов 
режимлари бахслашадиган муаммолар мавжуд. Ривожланган давлатлар 
экспорт килинадиган махсулотга ишлаб чикариш харажатларини кушиш 
хисобига даромадларини оширишга харакаат киладилар. Куп холларда 
саноати ривожланган давлатлар бозорига хом ашёлар пошлинасиз (бож 
туловларисиз) келиб тушади. Бу хом ашёлар ишлов бериб махсулот 
даражасига еткизилгандан сунг уларга бож тулов солиги солинади. 
Масалан, кофе махсулотини олиш мумкин. Кофе донини импорт килаётган 
давлат бу хом ашёга бож тулови солигини солмаслиги мумкин, лекин уни 
кайта ишлаб кахва даражасига келгандан сунг уни либ чикаётган 
давлатларга махсулот нархининг 10 % микдорида солик солади. Бу эса 
унга кушимча даромад келтиради. Айтайлик бир банка кахванинг нархи 5 
доллар булиб, унга 2,5 долларлик кафе дони ва 2,5 долларлик ишлаб 
чикариш харажатлари саарф этилган дейлик. Бу холда 1 банка кахва учун 
бож тулов солиг 0,5 долларни ташкил этади, бу эса ишлаб чикариш 
харажатларининг 20%ни ташкил килади. Кахвани кофе дони 
етиштириладиган давлатларда кайта ишлаш самаралирок булиши мумкин. 
Бирок бу ишни саноати ривожланган давлатлар хам киладилар. Ракобат 
натижасида ривожланаётган давлатларнинг масулотларини ёке хом 
ашелари ташки бозорларда мулжалланган нархда сотилмаслиги мумкин.

Download 1.54 Mb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   ...   22   23   24   25   26   27   28   29   ...   85




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©fayllar.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling