Biznesde isletiletuǵın kuyidagi informaciya sistemalar túrleri ámeldegi: elektron kommerciya sistemaları, tranzaktsiyalarni qayta islew (processing), basqarıw at, qararlardı qabıl qılıwdı qollap-quwatlaw sistemaları

Tizimlar turlari: Foydalanuvchilar guruhlari:
- ES; - yuqori rahbariyat;
- DDS; - rahbarlar;
- MIS. – mutaxassislar va ijrochilar.

Qayd etilgan konsepsiyalardan tashqari turli xil tizimlarning ayrim xususiyatlarini o’zida u yoki bu darajada mujassamlashtirgan boshqa konsepsiyalar ham bo’ladi. Masalan, axborot resurslarini boshqarish konsepsiyasi (IRM – Information Resource Management). U tashqi yoki

ichki axborot mahsulotlari asosida qaror qabul qilish, axborot mahsulotlarini yaratishmanbaivvositalarini boshqarish imkoniyatlarini namoyon qiladi.
Barcha turdagi tizimlar oqibat natijasida, vaqt o’tishi bilan boshqaruv qarorlarini ishlab
chiqish jarayonlarini yaxshilash, osonlashtirish va arzonlashtirish. Bu – avtomatlashtirilgan
axborot tizimi bajaradigan «yordam funksiyasi»dir.

47) Biznes-qarıydarlar ushın elektron sawda

B2B “biznes -tutınıwchi” modeli. Kommerciya noqatı nazaridan B2C “biznes tutınıwchi” modeli elektron kommerciyanıń eń perspektivalı baǵdarı esaplanadı, sebebi uniń tiykarın elektron usaqlap satıw sawda toshhkil etedi. Internet arqalı usaqlap satıw sawda ekonomikanıń tez rawajlanıp atırǵan tarawı bolıp, elektron kommerciya bo'zorining úlken ulushini toshhkil etedi.
Internet magazinlar. Elektron internet magazinlarning informaciya texnologiyaları Internetten paydalana alıwshı qarıydarǵa úyinen chiqmasdan turıp túrli firmalardıń tavar hám hizmat sortları menen tanısıwǵa, olardıń sapası hám bahası boyınsha informaciya alıwǵa, internet arqalı tólewdi ámelge asırıwǵa hám uyge jetkiziw menen satıp alıwǵa múmkinshilik beredi. Ulıwma halda Internet-magazinning tiykarǵı wazıypaları qarıydarǵa -informaciya xızmetin kórsetiw, buyırtpalardı islew, tólewlerdi ámelgem asırıw hám de túrli statistikalıq informaciyalardı jıynaw hám analizlew.
48) Biznesti islep shıǵıw sistemaları
Informaciya sistemaların engiziw texnologiyası.
- ámeldegi algoritmlardı programmalastırıwǵa urınbastan, sistemanı " kerek
bolǵanda" uyqas túrde qurıw texnologiyası. " Tap sonday" modeline muwapıq
sistemalardı jaratıw ámeliyatı sonı kórsetedi, biznes processlerin qayta kórip
chiqmasdan hám ámeldegi basqarıw sistemasın modernizaciya etpesten
avtomatlastırıw kerekli nátiyjelerge alıp kelmeydi hám nátiyjeli emes. Óytkeni, programmada
ámeliy programmalardan paydalanıw tekǵana qaǵazlı hújjetler hám ápiwayı operatsiyalardı kemeytiw, bálki hújjet aylanıwı, buxgalteriya esabı hám esabattıń jańa formalarına ótiw bolıp tabıladı.
- Joqarıdan tómenge yondashgan halda qurılıs sistemaları texnologiyası Eger
avtomatlastırıw tuwrısında qarar joqarı administraciya tárepinen qabıl etilgen hám
tastıyıqlanǵan bolsa, ol jaǵdayda programmalıq modullardı ámelge asırıw bas kárxana hám bólindiler tárepinen ámelge asıriladı hám korporativ sistemanı jaratıw procesi daslep sistemanıń tómen bólindilerine kiritilgennen kóre tezirek hám natiyjelilew boladı. Tek " joqarıdan-tómenge" hám basqarıwdıń aktiv járdemi engiziliwi menen daslep joybarlastırılǵan ǵárejetlersiz barlıq islerdi tuwrı bahalaw hám orınlaw múmkin.

50) Basqa sistemanı basqarıw programmaları

Basqarıw sistemasınıń tariypi júdá ápiwayı bolıp shıǵadı ; sebebi olar jaysha basqa sistemalardı basqarıw maqsetine iye bolǵan mashinalar kompleksinen ibarat. Ádetde, basqarıw sistemaları elektr shınjırlarınan ibarat bolıp, olar ózleriniń qarawındaǵı sistemalardı basqarıw ushın programmalastırıwtirilgan.
Bul mashinalar insan miynetine salıstırǵanda júdá kóp pazıyletlerge iye, tiykarǵısı bul joqarı tabıs dárejesi; sebebi, eger basqarıw sisteması tuwrı programmalastırıwtirilgan bolsa, siz hár qanday qatege jol qo'ymaysiz. Basqarıw sisteması haqqında sóylegende; biz onıń maqseti programmalastırıwtirilgan anıq wazıypanı orınlaw ekenligin anıqlaymız. Bul maqsetke erisiw múmkinshilikleri ush ózgeriwshige baylanıslı boladı ; birinshiden, wazıypanı orınlaw qanshellilik qıyın, onıń basqarıw múmkinshilikleri hám aqır-aqıbetde, programmalastırıw qanday. Basqarıw sistemalarınıń túrleri haqqında sóylegende, tiykarınan eki klassifikaciya ámeldegi bolıwı zárúrli bolıp tabıladı; ashıq cikl hám jabıq cikl dep ataladı. Bul parq sistemanı basqarıw ushın ózgeriwshige tásir qılıw usılı tiykarında ámelge asıriladı.
51) Basqa qáwipsizlik ilájları
Axborot xavfsizligi (inglizcha: Information Security, shuningdek, inglizcha: InfoSec) — axborotni ruxsatsiz kirish, foydalanish, oshkor qilish, buzish, o'zlargartirish, tadqiq qilish, yozib uish yoki yóq qilishning udini uish amaliyotidir. Uchtalarbu universal kontseptsiya malumotlar qanday shaklda bólishidan qat'iy ishvaar (masalan, elektron yoki, jismoniy) amal qiladi. Axborot xavfsizligini táminlashning asosiy maqsadi malumotlarning konfidensialligi, yaxlitligi va mavjudligini muvozanatli,[1] qóllashning maqsadga muvofiqligini hisobga ugan holda va toshhkilot faoliyatiga hech qanday zarar yetkazmasdan himoya qilishdir[2]. Bunga, birinichi navbatda, asosiy vositalar va nomoddiy aktivlar, tahdid manbalari, zaifliklar, potensial ta'sirlar va mavjud xavflarni boshqarish imkoniyatlarini aniqlaydigan ko'p bosqichli xavflarni boshqarish yarayoni orqali erishiladi. Bu yarayon xavflarni boshqarish rejasining katta tovoqadorligini baholash bilan bittaga uib boriladi. Uchtalarbu faoliyatni standartlashtirish maqsadida ilmiy va kasbiy hamjamiyatlar texnik axborot xavfsizligi choralari, yuridik javobgarlik, shuningdek, foydalanuvchi va mamurlarni toyyorlash standartlari sohasida asosiy metodologiya, siyosat va tormoq standartlarini ichlab chiqishga qaratilgan doimiy hamkorlik asosida ich uib boradi. Uchtalarbu standartlashtirishga asosan malumotlarga kirish, takroriy ichlash, saqlash va uzatishni jalb qilibga soluvchi keng ko'llaramli jamg'armasiunlar va qoidalar ta'sir kórsatadi. Bittaoq, toshhkilotda agar doimiy takomillashtirish madaniyati tóǵri shakllantirilmagan bólsa, har qanday standartlar va metodologiyalarni joriy etish yuzaki ta'sir kórsatishi mumkin .
53) Basqarıw informaciya sistemaları
Informaciya sisteması tiyisli ekonomikalıq ob'ektler (ob'ektler) de iskerlik kórsetiwshi hám túrlishe tuziluvchi informaciyalar kompleksi onıń informaciya sistemasın quraydı.Informaciya sistemalarınıń tiykarǵı waziypası - barlıq resursların nátiyjeli basqarıw ushın ekonomikalıq ob'ektlerge kerekli bolǵan informaciyalardı islep shıǵıw, ekonomikalıq ob'ektti basqarıw ushın informaciya hám texnikalıq ortalıqtı jaratıwdan ibarat. Basqarıw sistemasın kórip shıǵıw dawamında basqarıwdıń tómendegi ush dárejesin ajıratıp kórsetiw múmkin: strategiyalıq, taktik hám operativ . Bul hár bir dárejelerdiń óz wazıypaları bolıp olardı sheshiwde informaciyaǵa bolǵan mútajlik, yaǵnıy informaciya sistemasına salıstırǵanda talap júzege keledi. Bul talaplar informaciya sistemasındaǵı
tiyisli informaciyalarǵa qaratılǵan. Informaciya texnologiyaları talaplardı qayta islew hám ámeldegi informaciyalardan paydalanıp juwaplardı qáliplestiriw imkaniyatın beredi. SHunday etip, basqarıwdıń hár bir dárejesinde kerekli qararn-i qabıllaw ushın tiykar bóliwshi informaciya payda boladı.
Basqarıw dárejesi áhmiyetligiga kóre qansha joqarı bolsa, mutahassislar hám menejerlerdiń informaciya texnologiyaları járdeminde atqaratuǵın jumıs kólemi sonsha kem boladı. Biraq, bul halda, informaciya sistemasınıń quramalılıǵı hám intelektual múmkinshilikleri hám de menejerdiń qarar qabıllaw sıyaqlı daǵı roli artadı. Basqarıwdıń hár qanday dárejesi túrli muǵdar hám túrli dárejedegi informaciyaǵa mútáj boladı.Piramida tiykarın sonday informaciya sisteması quraydıki, onıń járdeminde atqarıwshı - xızmetkerler maǵlıwmatlardı qayta islew menen, tómen buwın daǵı menejerler bolsa - operativ basqarıw menen shuǵıllanıwadı. Piramida yuqo-risida - strategiyalıq basqarıw dárejesinde informaciya sistemaları óz rolin ózger-tiradi hám belgilengen wazıypa jaman orınlanǵan sharayatta qarar qabıllaw boyınsha joqarı buwın iskerligin qollap -quwatlaytuǵın strategiyalıq dárejege aylanadı.
54) Elektron kommerciyanıń dástúriy sawda túrlerinde ayırmashılıǵı.
- qarıydar ózine qolay waqıt, jay hám tezlikte ónimdi tańlaw hám satıp alıw múmkinshiligine iye.
- sawda-satıq iskerligin jumıs iskerligi menen birge parallel túrde yaǵnıy óndiris shıǵarıwdan ajralmagan halda alıp boorish múmkinshiligi.
-kóp sonly qarıydarlardıń bir waqtıniń ozida bir neshe firmalarǵa shaqırıq qılıw, ete alıw múmkinshiligi.
- kerekli ónimlerdi tezlikte izlep tappish hám bul ónimler ámeldegi bolǵan kárxanalarǵa shaqırıq qılıwda texnika hám transport qurallarından nátiyjeli paydalanıw múmkinshiligi.
- qarıydardıń jasaw jayı den sawlıǵın hám materiallıq támiyinlew dárejesinden qaramastan hámme qatarı teń haqılı bolıp tabıladı.
Elektron to`lov tizimlari: Texnika vositalaridan, axborot texnologiyalaridan va axborot tizimlari xizmatlaridan foydalangan holda elektron to`lov hujjatlari vositasidan naqd pulsiz hisob-kitoblarni amalga oshirish elektron to`lovdir.
Elektron to`lov turlari:
- Websum
- iPAY – bu UzExdagi birja savdolarida foydalaniladi.
- PAYNET
- WEBMONEY
- Intellect Money
- Perfect Money
- RBK Money
- V-Money
- Payme.

55) Business -to-Business (B2 B) modeli kompaniyalar ortasında tavar hám xızmetler islep shıǵarıw processinde ámeliy islerdi shólkemlestiriwge jóneltirilgen bólimdi ózinde sáwlelendiredi. Elektron sawdanıń bul bólimi korporativ klientler ortasında sheki onim, yarım tayın ónimler, islep shıǵarıw hám xizmet kórsetiw ushın járdemshi ónimler sawdası menen birgelikte sawda daǵı seriklerdiń zárúrli integraciyasın támiyinleytuǵın maǵlıwmatlardı jıynaw hám uzatıwdıń arnawlı sistemaların islep shıǵıw hám olardan paydalanıw menen de shuǵıllanadılar.

Biznes-biznes kórinisindegi modellerde jetkizip beretuǵınlardıń esap hám tólewleri buyırtpalar ushın tarmaqtı qo'llovchi eki firma (yamasa kompaniya ) biznes procesi tolıq avtomatlastırılgan óz-ara baylanıslar sxemasında ámelge asıriladı. Shlyuzlar járdeminde biznes processleriniń Internet sisteması (sırtqı ortalıq ) menen avtomatikalıq baylanısı támiyinlenedi.
Biznes-biznes modeliniń ajralıp turvchi belgileri tómendegilerden ibarat :
1. Internettiń biznes sistemasınan avtomatikalıq túrde ajralıp shıǵıwın támiyinleytuǵın shlyuzning bar ekenligi;
2. Biznes processinde hám firma (kopaniya) dıń jumıs processinde kirisiw/chiqish maǵlıwmatlarınıń tuwrıdan-tuwrı integraciyası ;
3. Berilip atırǵan maǵlıwmatlardıń birden-bir standartı - EDI (Electronic Data InterExchange) den paydalanıw ;
4. Firmalar elektron biznes sistemasındaǵı qatnasıwshılardıń teń haqılılıq xarakterge iye ekenligi (distrib'yutor-diler, óndiriwshi - jetkizip beretuǵın sıyaqlı ierarxiyaning joq ekenligi).
B2 C ulgisinen kárxana óz ónim hám xızmetlerin tikkeley juwmaqlawshı qarıydarǵa sotayotganida paydalanıladı. Konseptual kózqarastan bul ulgi aldıngiga salıstırǵanda anıqlaw hám keń kópshilik ushın túsiniklilew, sol sebepli de házirde ol ǵalaba xabar qurallarında eń kóp tarqalǵan. Bul ulgi sheńberinde isleytuǵın iri kárxanalarǵa mısal bolıp, Amazon. com esaplanıwı múmkin, ol dúnya boyınsha 30 mln. den artıq klientke iye bolǵan, kitaplardı kótere satıwı menen shuǵıllanatuǵın amerika firması. Óz iskerligin keńeytiw processinde Amazon. com dúnyanıń qálegen mámleketindegi qarıydarlarǵa ónim jetkiziwdi támiyinleytuǵın satıw tarmaǵınıń jańa ulgisin jarattı.

56)
Esaplaw sisteması (kompyuter hám tarmaqlar ) quramı. Esaplaw sisteması quramı konfigurasiya dep ataladı. Ádetde esaplaw texnikasınıń apparat hám programmalıq quralları bólek alıp uyreniledi. Sol sebepli de uyqas túrde esaplaw sistemaları apparat konfigurasiyasi hám programmalıq konfigurasiyasi bólek alıp uyreniledi. Bunday bóliniw informaciya texnologiyaları ushın zárúrli áhmiyetke iye esaplanadı, sebebi kóp qallarda bólek alınǵan másele sheshimin de apparat, da programma quralları járdeminde támiyinlew múmkin. Apparat támiynatı. Esaplaw sistemalarınıń apparat támiynatı quramına, apparat konfigurasiyani quraytuǵın apparat hám ásbaplar kiredi. Zamanagóy kompyuter hám esaplaw kompleks (kompleks) lari blok -modullı konstruksiya (dúzılıw ) den ibarat. Málim islerdi orınlawǵa zárúr bolǵan apparat konfigurasiyani tayın blok hám bólimlerden jıynap alıw múmkin. Apparatlardıń, oraylıq prosessorga (Central Processing UNIT, CPU) salıstırǵanda jaylasıwına qaray sırtqı hám ishki apparatlarǵa ajratamız. Sırtqı apparatlar, qaǵıyda boyınsha, maǵlıwmatlardı kirgiziw hám shıǵarıw apparatları bolıp tabıladı, olardı ádetde periferik apparatlar da dep ataladı. Bunnan tısqarı maǵlıwmatlardı uzaq saqlawǵa mólsherlengen apparatlar da sırtqı apparatlarǵa kiredi. Bólek blok hám bólimler arasındaǵı shártlesiwchanlik, birgelikte islew degi maslanuvchanlik, apparatlı interfeys dep atalıwshı ótiw apparat -logikalıq apparatları járdeminde atqarıladı. Esaplaw texnikası daǵı apparat interfeysine belgilengen standartlar protokollar dep ataladı. Sonday etip, protokol - bul apparat jaratıwshıları tárepinen, bul apparattıń basqa apparatlar menen muvaffaqiyayatli hám kelisim halda birgilikda islewi ushın, islep shıǵılatuǵın texnikalıq shártler kompleksi bolıp tabıladı. Programmalıq támiynat Programma - buyrıqlardıń tártiplengen izbe-izligi bolıp tabıladı. Kompyuter ushın dúzilgen hár programma wazıypası - apparat qurallardı basqarıw bolıp tabıladı. Birinshi qarawda programmanıń apparatlar menen xesh qanday baylanıslılıǵı joq sıyaqlı kórinedi, yaǵnıy mısalı, programma kirgiziw qurılmlaridan maǵlıwmat kirgiziwdi hám shıǵarıw apparatlarına da maǵlıwmat shıǵarıwdı talap etpese de, baribir onıń jumısı kompyuterdiń apparat apparatların basqarıwǵa tiykarlanǵan. Kompyuterde, programmalıq hám apparat támiynat, mudami uzilmas baylanısda hám úzliksiz baylanısıwda isleydi. Biz bul eki kategoriyani bólek kórip shıǵıp atırǵanimizga qaramastan, olar arasında dialektik baylanıs bar ekenligi hám olardı bólek kórip shıǵıw shártli ekanlgini sedan shıǵarmaslik kerek. Kompyuterler hám esaplaw sistemalarınıń programmalıq támiynatı dúzilisin programmalıq konfigurasiya dep da ataladı

57)