Biznesni boshqarish va axborot texnologiyalari fakulteti biznesni boshqarish kafedrasi

MONOPOL XOKIMIYaT VA JAMIYaT FAROVONLIGI
Monopol xokimiyatda narx chekli xarajatdan yukori buladi. Monopol xokimiyatda narx oshadi. Ishlab chikarshi xajmi kamayadi, natijada bu firmaning daromadini oshishiga va iste’molchilar turmush darajasining pasayishiga olib kelishi mumkin.
Iste’molchilar va ishlab chikaruvchilar ortikchalarini monopol va rakobatlashgan bozor sharoitlarida karaymiz.
Rakobatlashgan bozordagi ishlab chikaruvchilar va monopol ishlab chikarishning chekli xarajatlari (MS) bir xil deb faraz kilaylik.
Ma’lumki monopolist uz foydasini MS=MR bulishini (V nukta) ta’minlaydigan ishlab chikarish xajmida maksimallashtiradi. Monopolistning optimal ishlab chikarish xajmi Q_m va u belgilaydigan narx R_mga teng. Rakobatlashgan bozorda R=MS bulgandagi ishlab chikarish xajmi maksimal foydani ta’minlaydi va talab chizigi Bilan taklif chizigi kesishgan nukta Ye da muvozanat narx Re va muvozanat ishlab chikarish xajmi Q aniklanadi.
Monopol narxda iste’molchilar kamrok maxsulot sotib oladilar. Maxsulotni monopol narxdan sotib olgan xaridorlar uzlarining iste’mol ortikchasini ma’lum kismini yukotadi, bu yukotish 10,3 rasmda R_m ReAS tugri turtburchak yuzasiga teng. Maxsulotni Re narzda sotib olishni xoxlagan, lekin R_m narxda sotib olaolmagan iste’molchilar xam, iste’mol ortikchasining kismini yukotadi, bu yukotish AYeS uchburchak yuzasiga teng. Iste’molchilarning iste’mol ortikchasining umumiy yukotish Re R_mAS turtburchak yuzi Bilan AYeV uchburchak yuzi yigindisiga teng. Ishlab chikaruvchi esa maxsulotni yukori R_m narxga sotib Re R_mAS turtburchak yuzi Bilan ifodalangan foydani oladi, ammo shu Bilan birga u ishlab chikarish ortikchasining VSE uchburchak yuzasiga teng bulgan ksmini yukotadi, ya’ni u kushimcha (Q_e-Q_m) ,birlik maxsulot ishlab chikarib, uni Re narxda sotib olish mumkin bulgan kushimcha foydasini yukotadi.
Shunday kilib, ishlab chikaruvchining umumiy foydasi Re R_mAS turt burchak yuzidan VSE uchburchak yuzasini ayirmasiga teng. Endi ishlab chikaruvchining umumiy foydasidan iste’mol yukotgan iste’mol ortikchasini ayirsak (AVE=AYeS+VSE) AVE uchburchak yuzasiga teng buogan sof yukotishni olamiz. Bu sof yukotish monopol xokimiyatidankelib chikadi.
AVE uchburchak yuzasiga teng sof yukotish monopoliyaning «ulik yuki» bulib, u jamiyatning yukotishi yoki jamiyatning monopoliyadan kuradigan zararini ifodalaydi.
Monopol firma uz monopoliyasini saklab kolish uchun boshka firmalarni tarmokka kirishiga tusiklar yaratish uchun Yana xarajatlar kilsa, u bu Bilan jamiyat yukotishlarini yanada oshirishi mumkin.