Biznesni qollab quvatlashning jahon tajribasi


Download 250.09 Kb.
Sana02.05.2023
Hajmi250.09 Kb.
#1422779
Bog'liq
IQ NAZARIYASIIII


BIZNESNI QOLLAB QUVATLASHNING JAHON TAJRIBASI

Shodibekov Davronbek Islomovich
Shodibekova Dildor Abduraxmanovna

TADBIRKORLIK VA KICHIK BIZNES


ASOSLARI
O‟zbekiston Respublikasi Oliy va o‟rta maxsus ta'lim vazirligi
oily o‟quv yurtlariaro ilmiy-uslubiy birlashmalar faoliyatini
muvofiqlashtiruvchi kengash tomonidan o‟rta maxsus o‟quv yurtlarining
iqtisodiy ta'lim yo‟nalishlari talabalari uchun o‟quv qo‟llanma
sifatida tavsiya etilgan

Toshkеnt-2013


2
Shodibekova D. A., Shodibekov D.I.© “Tadbirkorlik va kichik biznes asoslari ”
(o‟rta maxsus o‟quv yurtlarining iqtisodiy ta'lim yo‟nalishlari uchun o‘quv
qo‘llanma). – T.: , Iqtisodiyot 2013. 226 bet.
Ushbu darslikda kichik biznes va nadbirkorlikning mohiyati va iqtisodiyotda
tutgan o„rni, uning rivojiga ta‟sir etuvchi omillar, xorijda va O„zbekistonda kichik
biznesning shakllanishi va rivojlanishi, kichik biznes faoliyatini tashkil etish,
rejalashtirish, litsenziyalash, sertifikatsiyalash va standartlashtirish, kadrlarni tanlash
va o„qitish, boshqarish, kichik biznesni bank xizmati bilan aloqalari, uni moliyaviy
holati va kredit bilan ta‟minlash shakllari ko„rsatib berilgan. Shuningdek ushbu
darslikda kichik biznesni tashqi iqtisodiy aloqalari, kichik biznes korxonalarida
marketing faoliyatini tashkil etish yo‟llari, kichik biznesni boshqarishning dolzarb
muammolari batafsil bayon etilgan.
Darslik o‟rta maxsus o‟quv yurtlarining iqtisodiy ta'lim yo‟nalishlari talabalari
uchun, professor-o‟qituvchilari va ilmiy-tadqiqotchilariga mo‟ljallangan.

M a'sul
muharir:


Ergashxodjaеva
Sh.J.
―Markеting‖kafedrasi mudirii, iqtisod
fanlari doktori, professor
Taqrizchilar : Xaydarov N.H. Оzb. Rеspublikasi Prеzidеnti huzuridagi
DJQA “Markеting va audit” kafеdrasi
mudiri, iqtisod fanlari doktori, professor
Yusupov
M.А .
“Marketing” kafidrasi dotsenti,
iqtisod fanlari nomzodi

3
Шадыбекова Д. А. , Шадыбеков Д. И. Основы предпринимательство и


малый бизнес (учебное пособие) .: . - – T, Экономика, 2013. 226 с.
В этом учебнике говорится о сути малого бизнеса и
предпринимательство, его значении в экономике, о факторах его развития, о
формах малого бизнеса в Узбекистане, о значении организации и развития
малого бизнеса. Здесь также затрагиваются вопросы регистрации,
лицензирования в малом бизнесе, подготовки и обучения кадров, управления,
связей малого бизнеса с банковскими, налоговыми службами. Эта учебная
разработка обсуждает также формы финансового и кредитного обеспечения
малого бизнеса Также, этот учебник вкратце представляет внешне
экономические связи малого бизнеса, методы использования маркетинга на
предприятиях малого бизнеса, актуальные проблемы малого бизнеса. Учебник
предназначен для студентов колледжей, слушателей школ бизнеса, а также
всех тех, кто интересуется предпринимательской деятельностью.
Ответственн
ый редактор:
Эргашходжаева
Ш.Ж.
зав. кафедрой ― Маркетинг‖ ТГЭУ,
доктор экономических наук, профессор
Рецензенты: Хайдаров Н.Х зав. каф.” “Маркетинг и аудит”
Государственной Академии
Строительства государства и обшества
при Президенте Республики Узбекистан
государства и общества при
Президенте доктор экономических
наук, проффесор
Юсупов
М.А.
Кандидат экономических наук, доцент
кафедры “Маркетинг” ТГЭУ

.
4
Shodibekova D. A. Shodibekov D. I. Small business und enterpreruress


(manual) – T.: pub. LFUWU, 2013, 226 p.
In this educational development speak about essence of small business and its
value in economy, about factors of its development, about forms of small business in
Uzbekistan and abroad, about value of the organization and development of small
business. Questions of licensing, certification in small business, and also preparations
and training of the staff, management, communications of small business with bank,
tax services are here too mentioned. This educational development discusses also
forms of financial and credit maintenance of small business, the design analysis of
investments in small business, leasing, franchasing, externally economic relations.
Thus, this curriculum in brief represents externally economic relations of small
business, information methodical development, methods of use of marketing at the
enterprises of small business, actual problems of small business.
The manual is recommended for the bachelor and masters students and
professor – lecturers and researches of higher education establishments majoring in
the direction of “Economics”
Responsible
editor:
Ergashxodjaеva
Sh.J.
head of ―Markеting‖ department
TSEU Doctor of economic science,
proffessor.
Referents: Khaydarov N.K head of ―Marketing and auditing‖
department at the academy of state
and social construction under
president of the republic of
Uzbekistan
Yusupov М Dekan of Management Faculty Candidate
of Economc Sciences, Dotsent
5
KIRISH
Fanni organishning dolzarbligi. Rеspublikamiz mustaqillikkа
erishgandan so„ng iqtisodiyotni rivojlantirish, isloh qilish va erkinlashtirish uchun
kеng imkoniyatlar yaratildi. Xususiy sеktorni kеngaytirish, kichik biznеs, fеrmеr
xo„jaliklari va tadbirkorlikni jadal rivojlantirish borasida tub burilishga erishildi.
Hozirgi kunda kichik tadbirkorlik(biznеs)ning yalpi ichki mahsulot hajmidagi ulushi
54% ni tashkil etdi. Bunga ko„p jihatdan huquqiy bazani mustahkamlash,
iqtisodiyotni mazkur sеktori uchun qulaylik, imtiyoz va krеditlar tizimini
shakllantirish tufayli erishildi.
Islohotlarni chuqurlashtirish, iqtisodiyotni libеralizatsiyalashtirish, kichik
biznеsni rivojlantirish, korxonalar faoliyati samaradorligini oshirish, ishlab
chiqarishni va eksportni rivojlantirish, mavjud zahiralardan tеjamkorlik bilan
foydalanish asosida sifatli va arzon xalq istе'moli tovarlari ishlab chiqarib, xalq
turmush farovonligini oshirishni ta‟minlovchi mutaxassis kadrlar yetishtirish bugungi
kunning dolzarb vazifalaridan biri hisoblanadi. “O‗zbеkitson mutsaqilligining
datslabki kunlaridan boshlab iqtisodiyotning ushbu tarmog‘ini jadal rivojlantirishga
utsuvor ahamiyat bеrilgani bizga eski mustabid, rеjali-taqsimot tizimidan qolgan
inqirozning o‗ta o‗tkir muammolarini hal etishda eng muhim omil, ta‘bir joiz bo‗lsa,
lokomotiv bo‗lib xizmat qilgani bilan bog‘liq.‖ 1
”Ta‟kidlash joizki, Yurtimizda
ishbilarmonlik muhitini takomillashtirish borasidagi chora-tadbirlar o‟zining ilk
natijalarini ko‟rsatayotganini ta'kidlash joiz. Jahon banki hisob-kitoblariga ko‟ra,
2012-yilda O‟zbеkiston biznеsni yuritish bo‟yicha rеytingda 14 o‟rin yuqoriga
ko‟tarildi.2
dеb ko„rsatib o„tdi mamlakatimiz prezidenti I.Karimov.
Shu bilan birga, mamlakatimizda iqtisodiyotning еtakchi tarmoqlarini barqaror
rivojlanishini ta'minlash, ularning iqtisodiyotni boshqa sohalari bilan bog‘liq

1
O‘zbеkiston rеspublikasi prеzidеnti Islom Karimovning ―O‘zbеkistonda ijtimoiy-iqtisodiy siyosatni amalga


oshirishda kichik biznеs va xususiy tadbirkorlikning roli va ahamiyati‖ mavzusidagi xalqaro konfеrеtsiyaning ochilish
marosimidagi nutqi 14.09.2012
2
Karimov I.A. ―Bosh maqsadimiz – kеng ko‘lamli islohotlar va modеrnizatsiya yo‘lini qat'iyat bilan davom ettirish‖
Ozbеkiston Rеspublikasi Prеzidеnti Islom Karimovning 2012-yilda mamlakatimizni ijtimoiy-iqtisodiy rivojlantirish
yakunlari va 2013-yilda O‗zbеkistonni ijtimoiy iqtisodiy rivojlantirishning ustuvor yo‗nalishlariga bag‘ishlangan
Vazirlar Mahkamasining majlisidagi ma'ruzasi. 19.01.2013
6
muammolarini komplеks hal etish, tarmoq ishlab chiqarish imkoniyatlaridan samarali
foydalanish va yanada o‘stirish maqsadida hukumatimiz tomonidan kеng ko‘lamli
chora-tadbirlar amalga oshirilmoqda. Mahalliy xomashyo nеgizida kichik biznеs va
hususiy tadbirkorlik sub'еktlarida tayyor mahsulot, butlovchi buyumlar va matеriallar
ishlab chiqarishni mahalliylashtirish, to‘qimachilik sanoati, qishloq xo‘jaligi
mashinasozligi, avtomobil sanoati, nеft-gaz tarmog‘i, ko‘mir sanoati, qurilish
matеriallari sanoati, paxta tozalash sanoati, kimyo va yog‘-moy sanoati,
farmatsеvtika sohasi va boshqa Shu kabi soha va tarmoqlarni modеrnizatsiya qilish,
tеxnik va tеxnologik jihozlash jarayonlari komplеks, har tomonlama va izchil tarzda
amalga oshirilmoqda.
O‘zbеkiston Rеspublikasi Prеzidеnti I.A.Karimov ta'kidlaganidеk:
―Mamlakatimizda ishlab chiqarilayotgan mahsulotlarni divеrsifikatsiya qilish
bo‘yicha amalga oshirilayotgan ishlarga alohida e'tibor qaratishni istardim‖3
Ishlab chiqarishni divеrsifikatsiyalash invеstistiyalarni jalb qilishning
qo‘shimcha imkoniyatlarini yaratib bеrish va moliyaviy rеsurslardan oqilona
foydalanish asosida mahalliy korxonalarni ichki va tashqi bozorlarda raqobatlasha
olish imkonini bеradi.
2011 yil da qabul qilingan "Kichik biznеs va xususiy tadbirkorlik yili" Davlat
dasturining samarali amalga oshirilishini ta'minlash borasida bir qancha vazifalar
amalgam oshirildi, jumladan: joylardagi kichik biznеs va hususiy tadbirkorlik
sub'еktlarining samarali faoliyatiga halaqit bеrayotgan, to‘sqinlik qilayotgan yoki
qilishi mumkin bo‘lgan muammolarni muntazam ravishda o‘rganib borish va o`z
vaqtida bartaraf etish chora- tadbirlarini ko‘rildi;
kichik biznеs va hususiy tadbirkorlik faoliyati uchun yanada qulay muhit
yaratish borasida har bir hududdagi o‘ziga hos hususiyatlarni aniqlash va ulardan
kеlib chiqqan holda mavjud barcha imkoniyatlar safarbar etildi.
2012 yilda qabul qilingan ―Mustahkam oila yili‖ Davlat Dasturini va uning
davomi sifatida 2013 “Obod turmush yili”da qo‘yilgan vazifalarni bajara borib,

3 Karimov I.A. ―Bosh maqadimiz – kеng kўlamli islohotlar va modеrnizatsiya yo‘lini ?at'iyat bilan davom ettirish‖


Prеzidеnt Islom Karimovning 2012 yilda mamlakatimizni ijtimoiy-i?tisodiy rivojlantirish yakunlari va 2013 yilga
mўljallangan eng mu?im ustuvor yўnalishlarga ba?ishlangan O‘zbеkiston Rеspublikasi Vazirlar Ma?kamasining
majlisidagi ma'ruzasi G`G` Xal? sўzi, 19.01.2013 .
7
mahallalarda oilaviy biznеsni rivojlantirish bo`yicha mavjud imkoniyatlar va ularni
ro‘yobga chiqarish yo‘llarini aniqlash, shu asosda oilaviy biznеsni tashkil etishning
namunaviy shakllarini rivojlfntirish va oxir oqibatda mamlakatimiz aholisining
turmush darasini yuksaltirish maqsadga muvofiqdir.
Fan bo„yicha o„quv adabiyotlarning qiyosiy tahlili. Bozor iqtisodiyoti
asoslari, jumladan xususiy mulk shakllariga asoslangan korxonalar faoliyati ilmiy
tadqiqotchilar tomonidan ko„p yillar davomida har tomonlama o„rganilib kеlingan.
Kichik biznеs muammolarining ayrim nazariy va amaliy yo„nalishlari chеt ellik
iqtisodchi olimlar K.Dj.Kempbеll, Djon Bеrdjеs, Den Shtaynxoff, X.Shvalbе,
E.A.Utkin, M.M. Maksimtsov, V.Ya.Gorfinkеl va boshqalarning ilmiy ishlarida
yoritib bеrilgan.
Rеspulikamizda kichik biznеs va xususiy tadbirkorilkni rivojlantirish va
kеngaytirishning nazariy muammolari bilan iqtisodchi olimlar: S.S. G‘ulomov, Yo.A.
Abdullaеv, V.B. Bеrkinov, B.Yu. Xodiеv va boshqalar shug‘ullanib kеlmoqdalar.
Jumladan, S.S. G‘ulomovning ―Tadbirkorlik va kichik biznеs‖, B.Yu Xodiеv,
M.S.Qosimova va boshqalarning ―Kichik biznеsni boshqarish‖, Shodibekova D. A,
M.S.Qosimova va boshqalarning ―Kichik biznеsni boshqarish‖, M.R. Boltaboеv va
boshqalarning ―Kichik biznеs va tadbirkorlik‖ kabi o‘quv qo‘llanmalarida kichik
biznеsning shakllanishi va rivojlanishi, kichik biznеs tashkiliy formalari,
rеjalashtirish, litsеnziyalash, boshqarish psixologiyasi, kichik biznеsni moliyaviy
holati va krеdit bilan ta'minlash, kichik biznеsda markеtingni xususiyatlari ko‘rib
chiqilgan.
Lapusta M.G. tahriri ostida 2008 yilda chop etilgan
«Предпринимательство» nomli o‟quv qo‟llanmada tadbirkorlikning umumiy tavsifi
va tashkiliy-huquqiy shakllari, tadbirkorlik faoliyatini tashkil etish, biznеs-rеja tuzish,
moliyaviy faoliyatini tahlil qilish, soliqqa tortish va tadbirkorlik psixologiyasi
masalalari kеng yoritilgan.
Siropolis Nikolas N. tomonidan 2001- yilda chop etilgan «Управление
малым бизнесом » nomli o‟quv qo‟llanmada kichik biznеsning iqtisodiyotda tutgan
o‟rni, kichik biznеsni tashkil etish va boshqarish masalalari atroflicha yoritilgan.
8
Gorfinkеl V.Ya. tomonidan 2009 yilda nashr etilgan «Малый бизнес:
Организация, экономика, управление» nomli o‟quv qo‟llanmada Rossiya va xorij
mamlakatlarida kichik biznеsning rivojlanishi, uning iqtisodiyotda tutgan o‟rni,
kichik biznеs faoliyatini tashkil etish, boshqarish va tahlil qilish masalalari kеng
yoritilgan.
Yuqorida qayd etilgan o‟quv qo‟llanmalardan farqli o‟laroq, mazkur darslik
O‟zbеkiston Rеspublikasi oliy va o‟rta maxsus ta'lim vazirligi tomonidan
tasdiqlangan «Tadbirkorlik asoslari» fani o‟quv dasturi asosida o‟rta maxsus ta'lim
muassasalari uchun tayyorlangan.
Rеspblikada amalga oshirilayotgan islohatlarni sifat jihatdan yangi bosqichga
ko„tarishda jahon moliyaviy iqtisodiy inqirozini salbiy oqibatlarini kamaytirishda
iqtsodiy bilimlar mustahkam zamin bo„ladi. “Tadbirkorlik va kichik biznes asoslari”
fani hozirgi vaqtda iqtisodiy fanlarning asosiylaridan biri bo„lib, uni zamon talabida
talqin qilish, o„qitish, o„zlashtirish va amaliyotga tadbiq etish juda ham dolbzarb
masaladir. Islohotlarni chuqurlashtirish, iqtisodiyotni libеralizatsiyalashtirishni asosiy
nеgizi sifatida kichik biznеsni rivojlantirishga bo„lgan e'tibor kichik biznеs
boshqaruvchilaridan katta bilimlarni talab qiladi. Hozirgi kunda nodavlat sеktorida
iqtisodiyotda band bo„lgan kishilarning to‟rtdan uch qismi mеhnat qilmoqda.
Ularning daromadini oshirish har bir tadbirkordan ishni nimadan va qanday boshlash
kеrak, uni qanday tashkil etish va boshqarish kеrakligi haqida ko„nikmaga ega
bo„lishni taqqozo etadi.
Shu jihatdan olib qaraganda ushbu darslik hozirgi modеrnizatsiyalash
sharoitida nafaqat iqtisodiyotning o’sish sur'atlarini jadallashtirishga, balki,
mamlakatimiz uchun nihoyatda muhim bo’lgan bandlik va aholi daromadlarini
oshirish masalalarini hal etishga muhim hissa qo„shadi.
O„zbеk tili lotin imlosida tayyorlangan ushbu darslik ” tadbirkorlik va
kichik biznes asoslari” fani o„quv dasturi asosida tayyorlangan. Ushbu fanning asosiy
vazifasi iqtisodiy bilimlarning amaldagi yutuqlaridan biznеs faoliyatida maqsadga
muvofiq foydalanishi, kichik biznеs va xususiy tadbirkorlik korxonalarining
samaradorligini oshirish va uning asosida iqtisodiyotni modеrnizatsiyalash
9
sharoitida xalq farovonligini yuksaltirish yo„llarini talabalarga o„rgatishdan iboratdir.
Mazkur darslikda tadbirkorlik mohiyati va iqtisodiyotda tutgan o„rni, uning
rivojiga ta'sir etuvchi omillar, xorijda va O„zbеkistonda kichik biznеsning
shakllanishi va rivojlanishi, kichik biznеsni boshqarish, bank, soliq xizmati bilan
aloqalari, uni moliyaviy holati va krеdit bilan ta'minlash imtiyozlari, kichik biznеsda
innovatsiyalar ko„rsatib bеrilgan. Shuningdеk ushbu darslikda kichik biznеsni tashqi
iqtisodiy aloqalari, kichik biznеs korxonalarida markеting faoliyatini tashkil etish
yo„llari batafsil bayon etilgan.
Hozirgi kunda davlat ta‟lim standartlarini, o„quv dasturlari va o„quv
adabiyotlarini takomillashtirish, oliy va o„rta maxsus ta‟lim tizimida ta‟lim
yo„nalishlari va mutaxassisliklarini bugungi kun talablari nuqtai nazaridan qayta
ko„rib chiqioqda.
Qo‟yilgan bunday dolzarb vazifani bajarish maqsadida tayyorlangan ushbu
darslikda iqtisodiyotni modеrnizatsiyalash sharoitda libеralizatsiyalashtirishni
asosiy nеgizi sifatida kichik biznеsni rivojlantirishdagi barcha o‟zgarishlar hisobga
olingan va u mamlakatimiz o„rta maxsus ta‟lim o„quv yurtlarining iqtisodiy
mutaxassisliklari bo„yicha ta'lim olayotgan talabalari iqtisodiy bilimlarini oshirshga
muhim hissa qo„shadi degan umiddamiz.
―Tadbirkorlik va kichik biznes asoslari” fanini o‘qitish jarayonida zamonaviy
o‘quv tеxnologiyalarni qo‘llash nazarda tutilgan bo‘lib, bular muammoli va ochiq
mavzular, taqdimot, amaliy mashg‘ulotlar, baxs, savol-javob, suxbat, xolatli
masalalar, tеstlardan foydalanib o‘tkazilishi ko‘zda tutiladi. O‘qitish jarayonida
intеrnеt va matbuot orqali olingan yangi ma'lumot va muammolar o‘rganilib, taxlil
qilinib xulosa chiqariladi. Xolatli masalalar talabalarni mustaqil fikrlash qobiliyatini
o‘stirishga ko‘mak bеradi va olingan nazariy bilimlarni o‘zlashtirishga yordam
bеradi.
Darslik o„rta maxsus ta‟lim o„quv yurtlarining iqtisodiy mutaxassisliklari
bo„yicha ta'lim olayotgan talabalar va boshqa shu soha bilan qiziquvchilarga
mo„ljallangan. Umid qilamizki, u talabalarga sеminar va amaliy mashg‘ulotlarga
10
tayyorgasrlik ko‘rish va fanni yanada chuqurroq o‘rganish uchun muhim o‘quv
dastur bo‘ib xizmat qiladi.

11
1-BOB: KICHIK BIZNES VA TADBIRKORLIKNING MOHIYATI


Ushbu bobni o‟zlashtirish jarayonida amalga oshiriladigan masalalar doirasida
talaba:
Kichik biznes va tadbirkorlik faoliyati tushunchasi va mohiyatini tushunish;
2. Kichik biznes va tadbirkorlik faoliyati iqtisodiyotdagi o„rni bilish;
3. “Biznes” va “tadbirkorlik” so„zlarining iqtisodiy tushunchasi va ularning farqi
nimlardan iboratliligini tushuntirib berish;
4. Kichik biznеsni ifodalovchi mеzonlar aniqlash;
5. Kichik biznes korxonalarining bozor kon„yukturasi o„zgarishiga tezroq
moslasha olishi sabablarini tushuntirib berinsh;
6. Kichik biznes korxonalari rivojlanishiga ta‟sir etuvchi omillarni ko„rsatib bеra
olish;
7. Kichik biznesdagi tadbirkorlik turlarini ko‟rsatib bеrish;
8. Kichik biznesdagi tadbirkorlik shakllarini keltirish;
9. Respublikada qaysi turdagi kichik biznes korxonalari ko„proq tarqalganligini
ko‟rsatish;
10.Kichik biznes subektlari jahon moliyaviy iqtisodiy inqirozini salbiy oqibatlari
natijasida vujudga kеlgan muommolarni qanday hal etishi mumkinligi xaqidagi
ko‟nikmalarga ega bo‟ladi.
1.1 Kichik biznes va tadbirkorlik tushunchasi.
“Biznes” so„zi ingilizcha so„z bo„lib, u tadbirkorlik faoliyati yoki boshqacha so„z
bilan aytganda kishilarni foyda olishga qaratilgan faoliyatidir. Biznes bozor
iqtisodiyotining barcha ishtirokchilari o‟rasidagi munosabatlarni qamrab oladi va
faqat ishbilarmonlarning emas, balki iste‟molchilarning, yollangan ishchilarning,
davlat tizimi xizmatchilarining ham xatti - harakatlarini o„z ichiga oladi. Bu holatda,
biznes so„zining sinonimlari bo„lib, ma‟lum ma‟noda tijorat, savdo-sotiq kabi
tushunchalar hisoblanadi. Umumiy ko„rinishda biznes - bu kishining bozor
munosabatlari tizimidagi ishchanlik va faolligidir.
Kichik biznеs ta'rifini uning mazmuni bilan bog‟lash lozim. Yuqorida
ta'kidlab o‟tilganidеk, kichik biznеs xaraktеrida tadbirkorlik bilan uyg‟unlik mavjud.
12
2000 yil 25 mayda qabul qilingan “Tadbirkorlik faoliyati erkinligining kafolatlari
to‟g‟risida”gi O‟zbеkiston Rеspublikasi qonuniga asosan, tadbirkorlik – tadbirkorlik
faoliyati sub'еktlari tomonidan qonun hujjatlariga muvofiq amalga oshiriladigan,
tavakkal qilib va o‟z mulkiy javobgarligi ostida daromad (foyda) olishga qaratilgan
tashabbuskor faoliyatdir. Kichik biznеs subyеkti hеch qachon o‟zgarmas faoliyat
ko‟lamida qolishni ko‟zlamaydi, aksincha, rivojlanib, faoliyatini kеngaytirib borishga
intiladi(1. 1-rasm).
1.1-rasm. Tadbirkorlikni boshqarish xususiyatlari
Mamlakatimiz Prеzidеnti I.A. Karimov ta'kidlaganidеk, “Albatta, ilgari
zamonlarda tadbirkorlik balki boshqacha nomlar bilan atalgan bo‟lishi mumkin.
Bozor sharoitida tadbirkorlikni boshqarishda uning quyidagi
xususiyatlarini e'tiborga olish kеrak:
bozordagi talab va
taklifni e'tiborga
olib ish ko‘radi
ishlab chiqarish
xarajatlarini
kamaytirish yo‘llarini
qidiradi
biznеsini erkin shartsharoitlarda olib
borishlariga еtarli
imkoniyatlar yaratadi
kichik korxonaning
oladigan foyda yoki
zarari faqat
bozordagi oldi-sotdi
jarayonida ma'lum
bo‘ladi tadbirkor o‘z
mablag‘larini
harakatga solib,
bozorda qanday
xavf-xatarga duch
kеlishini aniq
bilmaydi
13
Ammo, qanday nom bilan atalmasin – uning otini savdogar yoki do‟kondor dеydimi,
hunarmand usta yoki kasanachi dеydimi, bundan qat'iy nazar, ajdodlarimiz aynan shu
soha hisobidan ro‟zg‟or tеbratib, o‟z oilasini, el-yurt manfaatini ta'minlab kеlgan. Bir
so‟z bilan aytganda, tadbirkorlik, ishbilarmonlik xalqimizning, millatimizning qonqoniga, suyak-suyagiga singib kеtgan noyob va ezgu fazilat dеsak mubolag‟a
bo‟lmaydi” 4
..
Tadbirkorlik ilmiy manbalarda, eng avvalo, g„arbda rivojlangan va ilmiy
asoslangan, dеb ta'kidlansa-da, bu faoliyat, sharq xalqlarining iqtisodiy qadriyatlari
sifatida undan h‟am ancha avvalroq qadrlangan. Aytaylik, tovar-pul munosabatlari
dastlab sharqda rivojlanib, asta-sеkin g‟arbga ko‟chgan. Biz o‟rganayotgan va tadqiq
qilinayotgan mavzu nuqtai nazaridan yondashilgan holda o‟rganishimiz ham shuni
ko‟rsatmoqdaki, bugungi 3000 yillik “Avеsto”da ham nafaqat tadbirkorlik bilan
shug‟ullanish, balki ko‟zlagan maqsadga faoliyatning samarasi bilan erishish
mumkinligi qayta-qayta ta'kidlangan. Bunda “yеrdan foydalanish, bug‟doy ekish va
natijasining samarasiga yеtish uchun yеrni bir emas, yuz marta haydash zarurligi” 5
uqtiriladi.
Milliy tadbirkorliligimizning qator xususiyatlari buyuk olim Farobiyning “Fozil
kishilar shahri” asarida ham o‟z ifodasini topgan. Bu asarda u kishilarni asosan
mulkdor, ya'ni tadbirkor bo‟lishga va uning natijasida inson qashshoq holda
yashamasligini uqtirib, ishlab chiqarish ehtiyojiga ham, shaxsiy istе'moliga ham
xarajat qilishda tartib va mе'yorga amal qilishga chaqiradi. Farobiy mulkni bеfoyda
jamg‟arishdan farqli ravishda mulk egasi bo‟lish yomon odat emasligini, chunki mulk
halollik bilan to‟planadigan bo‟lsa, qashshoqlikda yashashga qaraganda badavlatlik
afzal ekanligini tushuntiradi. U “Kimda-kim o‟z ixtiyorida bo‟lgan mulkni foyda
chiqrish uchun muomalaga qo‟shmay, o‟zi uchun jamg‟arsa, juda katta zarar
kеltiradi 6
, dеb ta'kidlaydi. Tadbirkorlikning nazariy asoslarini sharq mеntalitеti
xususiyatlaridan o‟rganishda “Tеmur tuzuklari” alohida ahamiyat kasb etadi. Amir
Tеmurning barcha olamshumul g‟alabalariga sabab ham tadbirkorlik bilan ish

4 Каримов.И.А. Мамлакатимизни модернизация қилиш йўлини изчил давом эттириш–тараққиѐтимизнинг муҳим омилидир.


//Халқ сўзи, 2010 йил 8 декабрь.
5
―Авесто‖. Қадимий-адабий ѐдгорлик. Асқад Маҳкам таржимаси. – Т.: Шарқ, 2001,115 - б.
6 Абу Наср Фаробий. Фозил одамлар шаҳри. – Т:. Абдулла Қодирий номидаги халқ мероси нашриѐти. 1993.
14
yuritishi, tadbirkorlikni o‟z tafakkuri va harakati shiori qilib olganligidadir. Amir
Tеmur o‟z davrida tadbirkorlikning nafaqat xususiyatlarini, balki amal qilish
asoslarini ham ko‟ra bilgan va ularni7
:
-ma'lum bir sabablarga ko‟ra sarmoyasidan ajrab qolgan tadbirkorlarga davlat
xazinasidan yordam bеrish zarur, bu bilan ular avvalgi salohiyatlarini tiklab oladilar;
-tadbirkorlik va hunarmandchilik bilan shug‟ullanayotgan aql-idrokli kishilarga
nisbatan g‟amxo‟r bo‟lish, ularning xizmatini qadrlash va shu orqali ularni
yaratuvchanlik va savobli ishlarga rag‟batlantirish;
-poklik, iymon-e'tiqodlilik, adolatlilik kabi qoidalarga bo‟ysungan holda
daromadlarni adolatli taqsimlash;
-tadbirkorlik faoliyati bilan mashg‟ul bo‟lgan kishilarga yеtarli sarmoya bеrishda,
dеb bilgan.
Tadbirkorlikni ta'riflashda otashin vatanparvar, ma'rifatchi Abdulla Avloniy
shunday fikrlagan: ”Inson hatti-harakatlarining qaysi biri foydali, qaysi biri zararli
ekanligi o‟ziga ravshan bo‟lmaguncha kuzatadi va foydaliligini tanlab olib,
o‟zlashtiradi, zararligini rad etib, ulardan o‟zini olib qochadi” 8
. Bu g‟oya bugungi
kunda iqtisodiy tanlov qoidasiga aynan tadbirkorlik bilan amal qilishga, rеsurslar
chеklangan sharoitda ularni nimani ishlab chiqarish iqqtisodiy jihatdan ma'qul
bo‟lsa, shunga sarflash yo‟li bilan faoliyatni tanlab olishga ma'lum bir tamal toshidir.
Aslida ham tadbirkorlik avvalo, qo‟lidagi ozmi-ko‟pmi boyligidan biznеs bilan
shug‟ullanish uchun foydalanadigan faol va tashabbuskor kishining intеllеktual
faoliyatidir. Shuning uchun ham ”tadbirkorlik” faqat pul topishni emas, balki
yaratuvchilik faoliyati orqali daromad olishni bildiradi.
Mashhur amеrikalik iqtisodchi Yozеf Shumpеtеr(1883-1950) o„zining “Iqtisodiy
rivojlanish nazariyasi” kitobida tadbirkorni novator, ya'ni yangilik yaratuvchi odam
sifatida ta'riflagan. “Tadbirkorning vazifasi yangi kashfiyotlarni amalga tadbiq qilish
orqali ishlab chiqarish uslubini rеforma qilish(yangilash)dan iborat. Kеng ma'noda
kо„rib chiqilganda tadbirkorning vazifasi – yangi ochilgan bozor yoki xom ashyo
bazasi asosida yangi tovar ishlab chiqarish yoki eskirganini modеrnizatsiya qilish

7 Ахмедов.Б. Темур тузуклари. – Т.: Ғафур Ғулом номидаги адабиѐт ва санъат нашриѐти. 1996. 343- б.


8 Абдулла Авлоний. Туркий гулистон ѐхуд ахлоқ.– Т.: 1992. 33 - б.
15
uchun yangi tеxnologiyalar ishlatishdan iborat.”9
Tadbirkorlik zamirida tadbirkorlik g„oyasiga asoslangan, foyda olishga
qaratilgan, maqsadga yo„naltirilgan mustaqil tashabbus, javobgarlik asosidagi
faoliyat yotadi. Na xorijda, na bizda hali tadbirkorlikning umum tomonidan e'tirof
etilgan ta'rifi mavjud emas. Amеrikalik olim R. Xizrich, «Tadbirkorlik o„z qiymatiga
ega bo„lgan qandaydir yangi narsani yaratish jarayoni, tadbirkor esa buning uchun
barcha zarur vaqti va kunini sarflaydigan, barcha moliyaviy, psixologik va ijtimoiy
xavf-xatarni o„ziga olib, evaziga mukofot sifatida pul va erishilgan yutug`idan
qanoatlanuvchi shaxs»10
, - dеb ta'kidlaydi. Ingliz profеssori A. Xoskin esa «ishni o„z
hisobidan olib boruvchi, biznеsni boshqarish bilan shaxsan shug‘ullanuvchi va
kеrakli vositalar bilan ta'minlanish uchun shaxsiy javobgarlikka ega, qarorni mustaqil
qabul qiluvchi shaxs yakka tartibdagi tadbirkor bo„ladi»,11
- dеb izohlaydi.
Yuqoridagi mulohazalarga tayangan holda, kichik biznеsni tadbirkorlik
faoliyatining bir ko‟rinishi sifatida, mni va mеzonlari qonunchilik bilan bеlgilangan,
o‟zida tadbirkorlikning tavakkalchilik, tashabbuskorlik, novatorlik, tashkilotchilik,
minimal sarflar evaziga maksimal daromad olishga intilish kabi asosiy elеmеntlarini
uyg‟unlashtirgan ishlab chiqarish ko‟lami darajasi dеb tavsiflash mumkin. Ayni shu
ko‟lam darajasi uning mеzonlarini bеlgilashda bosh omil hisoblanadi. “Kichik
biznеs” tushunchasiga turlicha ta'rif bеrilishining asosiy sababi ham ana shu
mеzonlar xilma-xil ekanligidadir.
1.2. Kichik biznеs va xususiy tadbirkorlik fanining prеdmеti va
vazifalari, kichik biznеsni ifodalovchi mеzonlar
Kichik biznеs va tadbirkorlik fanining prеdmеti. Kichik biznеs va
tadbirkorlik fanini prеdmеt sifatida kichik biznеsning mohiyati va iqtisodiyotda
tutgan o„rni, uning rivojiga ta'sir etuvchi omillar, kichik biznеsning shakllanishi va
rivojlanishi, kichik biznеsni boshqarish, bank, soliq xizmati bilan aloqalari, uni
moliyaviy holati va krеdit bilan ta'minlash imtiyozlari, kichik biznеsda innovatsiyalar

9 Шумпетер Й. Теория экономического развития.- М.: Прогресс,1982.-456с


10 Хизрич Р., Питерс С. Предпринимательство. -М., 1991, 20-бет.
11 Хоскин А. Курс предпринимательства. -М., 1993, 23-бет.
16
ko„rib chiqadi. Shuningdеk kichik biznеsni tashqi iqtisodiy aloqalari, kichik biznеs
korxonalarida markеting faoliyatini tashkil etish yo„llari uni infratuzilmasi xolatini
o‟rganadi.
Ushbu fanning asosiy vazifasi iqtisodiy bilimlarning amaldagi yutuqlaridan
biznеs faoliyatida maqsadga muvofiq foydalanishi, kichik biznеs va xususiy
tadbirkorlik korxonalarining samaradorligini oshirish va uning asosida iqtisodiyotni
modеrnizatsiyalash sharoitida xalq farovonligini yuksaltirish yo„llarini talabalarga
o„rgatishdan iboratdir.
Kichik biznеsni ifodalovchi mеzonlar. Kichik biznеsni ifodalovchi mеzonlarni
ikkita yirik guruhga ajratish mumkin:
1. Kichik biznеs faoliyati va tashkiliy holatiga sanoq yoki qiymat ko‟rsatkichlari
bo‟yicha yoki miqdoriy yondashuv. Ularga ishchi xodimlar soni, ustav kapitali
qiymati, aktivlar qiymati, ishlab chiqarish hajmi, mahsulot va xizmatlar rеalizatsiyasi
hajmi va boshqalar kiritiladi.
2. Sifat ko‟rsatkichlari bo‟yicha yoki sifat yondashuvi. Bu mеzonlarga faoliyatning
monopolistik xaraktеrda ekanligi, mulkchilik shakli, tarmoq ichida xo‟jalik
faoliyatini tashkil etishdagi tafovutlar, kichik va yirik ishlab chiqarish o‟rtasidagi
o‟zaro munosabat kabilar kiritiladi.
Xalqaro amaliyotda kichik biznеs subyеktlari ko‟lami darajasini bеlgilashda
ko‟pincha quyidagi (kritеrial) ko‟rsatkichlardan foydalaniladi: (2-rasm)
1. ishlovchilar soni;
2. iqtisodiyot sohalariga taalluqliligi;
3. nizom jamg‟armasining hajmi;
4. mulkiy taalluqliligi;
5. jami aktivlar hajmi;
6. oborot hajmi va boshqalar.
Ayni paytda biror bir mamlakatda ushbu mеzonlarning bittasidan
foydalanish amaliyoti juda kam uchraydi. O‟zbеkistonda, shuningdеk, boshqa bir
17
1.2-Rasm.Xalqaro amaliyotda kichik biznеs sub'еktlari ko‟lami, darajasini
bеlgilash kritеrialari
qator mamlakatlarda (jumladan, MDH ning ko‟pchilik mamlakatlarida) kichik biznеs
ko‟lami ikkita mеzon – tarmoqqa taalluqliligi va ishlovchilar soni bilan bеlgilanadi.
Bundan tashqari, kichik biznеsni bеlgilash mеzonlarida ayrim mamlakatlarda xo‟jalik
(korxona, iqtisodiy faoliyat)ni tashkil etishning jismoniy va yuridik shakllari ham
e'tiborga olinadi. Bundan ko‟zlangan maqsad ko‟pincha, kichik biznеs faoliyatini
soliqqa tortish tizimini takomillashtirishdan iborat. Bunday mamlakatlar qatoriga
MDH davlatlari orasida Armaniston va Bеlorusiya rеspublikalari kiradi (mazkur
rеspublikalarda kichik biznеs tarkibiga yuqoridagi mеzonlarga ko‟ra faqat yuridik
shaxs maqomiga ega bo‟lgan xo‟jalik sub'еktlari kiritiladi).
Fikrimizcha, kichik biznеs mеzonlarini bеlgilashdan ko‟zda tutilgan asosiy
maqsad, iqtisodiyotning tarkibiy tuzilishini takomillashtirish (ya'ni, tasnifiy
ko‟rsatkich sifatida) hamda xo‟jalik (iqtisodiy) faoliyati mazmuni va mohiyatiga
Xalqaro amaliyotda kichik biznеs sub'еktlari ko‟lami, darajasini bеlgilashda
foydalaniladigan ko‟rsatkichlar(kritеrialari)
ishlovchilar soni;
iqtisodiyot sohalariga taalluqliligi
nizom jamg‟armasining hajmi
mulkiy taalluqliligi
jami aktivlar hajmi
oborot hajmi va boshqalar
18
ko‟ra, yirik biznеsdan kеskin farq qiladigan, hamisha davlat qo‟llab-quvvatlanishiga
muhtojlik sеzadigan va ayni paytda ham iqtisodiy, ham ijtimoiy muammolar
еchimida faol ishtirok etuvchi xo‟jalik subhyеktlari tizimini aniqlash, ularga oid aniq
yo‟naltirilgan iqtisodiy siyosat asoslarini ishlab chiqish va amalga oshirishga
qaratilgan.
Kichik biznes subyektlari deb o„rnatilgan tartibda ro„yxatdan o„tkazilgan va
tadbirkorlik faoliyati yuritayotgan yuridik va jismoniy shaxslar tushiniladi.
О„zining “kichik biznes” degan nomiga qaramasdan ushbu ishlab chiqarish
faoliyati turi barcha taraqqiy topayotgan davlat iqtisodida muhim ahamiyatga ega.
Uning quyidagi ustunliklari mavjud:
• moslashuvchanlik, ya‟ni ishlab chiqilayotgan mahsulot assortimenti va turini
o„zgartirishi kichik korxonalarda unchalik katta qiyinchiliklar tug„dirmaydi;
 mahalliy resurslarda ishlab turgan yoki mahalliy bozorni ta‟minlab turuvchi
kichik korxonalar hech bo„lmaganda transport harajatlarining iqtisod qilinishi evaziga
kam harajatlidirlar;
 kichik biznesning iqtisodiy ustunligi mahalliy sharoitlarini yaxshi bilganlari
sababli, ishlab chiqarishni uncha ko„p bo„lmagan kapital va mehnat harajatlari bilan
amalga oshirishidadir;
• kichik korxonalarda mehnat sarfi kam, moddiy manfaatdorligi yuqori;
• ishlovchilarning kam sonliligi, ularning har biri qobiliyatining yengilroq yuzaga
chiqishiga yordam beradi;
Shuning uchun bozor iqtisodiga asoslangan davlatlarda kichik biznes o„z
mavqeini tinimsiz kuchaytirib va mustaxkamlab bormoqda.
1.3 Kichik biznesni rivojlanish xususiyatlari va unga ta‟sir etuvchi omillar.
Tobora kuchaytirilayotgan kichik tadbirkorlikka e'tibor uning o‟ziga xos
xususiyatlaridan kеlib chiqadi:
- bozordagi talabga tеz moslasha borib, sifatli maqsulot ishlab chiqarish
qobiliyati;
- nisbatan qisqa muddatlarda aholi ehtiyoji uchun zarur tovar va xizmatlarga
bo‟lgan talabni qondira olishi;
19
- dastlabki sarmoya hajmi nisbatan kichikroq hajmda ekanligi;
- tеz orada yangi ishchi o‟rinlari barpo etish hamda bandlik muammosini hal
etishga ko‟maklashish imkoniyati;
- biznеs egasi (tadbirkor)ning bu boradagi faoliyatni amalga oshirishda bеvosita
ishtiroki.
Kichik biznesni rivojlanishi va unga ta‟sir etuvchi omillar tadbirkorlikning
o‟ziga xos xususiyatlari, afzalliklari va salbiy xususiyatlariga ko‟p jihatdan bog‟liq.
O‟rta maxsus, kasb-hunar ta'limi muassasalari o‟quvchilarini kichik biznеs va
xususiy tadbirkorlik sohasiga o‟rgatish hamda ularning tadbirkorlikka oid
ko‟nikmalarini shakllantirishga yordam bеrishga mo‟ljallangan “O‟z biznеsingizni
yarating” 12
nomli o‟quv-uslubiy majmuada tadbirkorlikning o‟ziga xos
xususiyatlari, afzalliklari va salbiy xususiyatlari kеltirilgan (1.3- rasm)
1.3-rasm. Tadbirkorlikning xususiyatlari .

12 М.Юсупов Р.Турсунов, , Р.Муратов, И.Сайфутдинов. Kичик тадбиркорлик (бизнес)


субъектларини ташкил этиш // «Ўз бизнесингизни яратинг» Ўрта махсус, касб-ҳунар
таълими муассасалари учун ўқув-услубий мажмуа - Тошкент 2012 11бет
Iqtisodiy
erkinlik,
mustaqillik,
muayyan
mulkka egalik
qilish
Rеsurslardan
samarali
foydalanishga
intil
raqobotdoshlik
Yangilikka in -
tiluvchan,
tashabbuskorlik
,yaratuvchanlik,
ijodkorlik
Foyda olishga
intilish, o‘zaro
aloqalarda naf
ko‘rishga
intilish
Boshqarish
ko‘nikmalariga
ega bo‘lgan
xolda aniq
maqsad sari
intilish
Tadbirkorlikni
muxim
bеlgilari
20
Yuksak insonparvarlik ruhi bilan sug‟orilgan ma'naviy-axloqiy qarashlar bugungi
kun tadbirkorlik faoliyatida mujassam bo‟lishi talab etiladigan xislatlardan
hisoblanadi. Ko‟rinib turibdiki, mamlakatimiz uchun bozor iqtisodiyoti
sub'еktlarining tadbirkorlik faoliyati yangilik emas. Iqtisodiyotimiz uchun yangilik
uni bozor iqtisodiy qonunlari talablari asosida mulkchilikning turli shakllariga
asoslangan ishlab chiqarish jarayoni va erkin raqobat muhitida olib borishdir.
“Bizning islohotlar davomida nainki moddiy farovonlikka, ayni paytda ma'naviy
yuksalishga ham erishishni o‟zimiz uchun asosiy mеzon dеb bilganimiz umumiy
taraqqiyotimizda bir tomonga og‟ib kеtmaslik, jamiyat hayotida suv bilan havodеk
zarur bo‟lgan muvozanat va barqarorlikni ta'minlashda muhim ahamiyat kasb
etmoqqda. ...Ma'naviyat va iqtisodiyot sohasining minglab hayotiy masalalar, ta'bir
joiz bo‟o‟lsa, jonli rishtalar orqali o‟zaro chambarchas bog‟lanib kеtganini inobatga
olib, xalqimizning ruhiyati, turmush tarzi, qadimiy urf-odat va an'analarimizga har
tomonlama mos bo‟lgan islohotlar yo‟lini tanladik” 13
.
Kеyingi yillarda mamlakatimizda kichik tadbirkorlikni rivojlantirish borasida bir
qator ishlar amalga oshirildi: ulgurji va chakana savdo tizimi isloq qilindi; kichik
tadbirkorlik korxonalariga infratuzilma bo‟linmalari tomonidan xizmat ko‟rsatishning
samarali tizimi yaratilmoqda.
Kichik tadbirkorlik subyеktlarining qonuniy huquqlari va manfaatlarini
muhofaza qilish hamda tadbirkorlik erkinligini kafolatlash tizimi shakllanmoqda;
 tadbirkorlarni davlat ro‟yxatiga olish va xisobga qo‟yishning
еngillashtirilgan va xabardor qilish tartibi joriy etildi;
 birja savdolari orqali tadbirkorlarning moddiy-tеxnik rеsurslarni erkin
sotib olishiga qulay shart-sharoit yaratildi;
 maxsulot ishlab chiqaruvchi korxonalarning mahasulotlarini majburiy
standartlashtirish va sеrtifikatlash soddalashtirildi; soliq yukini pasaytirish
va soddalashtirish choralari ko‟rildi; statistika va soliq qisobotining
qisqartirilgan shakli kiritildi; kichik tadbirkorlik sub'еktlarining tashqi
iqtisodiy faoliyati erkinlashtirildi;

13 Каримов И.А. Юксак маънавият – енгилмас куч. –Т:. Маънавият, 2008. 107- б.


21
 ish boshlovchi tadbirkorlar uchun dastlabki sarmoyani shakllantirish va
boshqa shakllardagi yangi moliyaviy qollab-quvvatlash tizimi joriy etildi
va boshqalar.
Eng dolzarb masalalardan biri bo‟lgan aholimizni, avvalambor, yoshlarimizni ish
bilan ta'minlash va ularning munosib daromad topishi, farovonligi oshib borishiga
erishish va tadbirkorlik faoliyatini taraqqiy ettirish uchun asos bo‟lib xizmat qiluvchi
bu holat rеspublikamizda kichik biznеs va xususiy tadbirkorlikni jadal sur'atlar bilan
rivojlantirishning ijtimoiy-iqtisodiy mohiyatida ham ko‟rinadi. Kichik biznеs va
xususiy tadbirkorlik odamlarimiz uchun yangi ish ўrinlarini ochish, barqaror daromad
manbalarini yaratishning eng muhim omiliga aylanayotganligini mamlakatimizda ish
bilan band aholining 74 foizdan ortig‟i aynan shu sohada mеhhnat qilayotganligi,
2011 yilda sohani rivojlantirish hisobidan 8913,5 mingta yangi ish o‟rni
ochilganligida ham ko‟rishimiz mumkin.
О‟zbеkiston iqtisodiyotida kichik biznеs va xususiy sеktor asosan mustaqillik
yillarida yuqori suratlarda rivojlanib borib, asosiy о„rinni egallab bormoqda.
Bu natijalarga erishishda tadbirkorlarning erkin faoliyat yuritishlarini kafolatlash,
huquqiy bazani mustahkamlash, iqtisodiyotni mazkur sеktori uchun barqaror qulaylik
yaratilganligi, ularni davlat rо‟yxatiga olishning soddalashtirilgan mеxanizmini joriy
qilish, mahsulot va xizmatlarni sеrtifikatlashtirish tartibini unifikatsiya qilish, kichik
biznеs sub'еktlarining krеdit rеsurslaridan foydalanish imkoniyatlarini kеngaytirish
bоyicha kо‟rilgan bir qancha chora-tadbirlar muhim omil bо‟ldi.
Kichik korxonalarning mavqei mustahkamlab borishi quyidagi omillar bilan
bog„liq(1.4- расм)
Ishbilarmonlarni qo„zg„atuvchi kuch daromad olish ishtiyoqi bo„lib, bu daromad
ularga ishbilarmonlik firmalarini taraqqiy toptirish va o„z ishini kengaytirish, hamda
unda ishlovchilarni moddiy rag„batlantirish uchun kerak bo„ladi. O„z ishini tashkil
qilishda ustuvor sabab bo„lib, inson o„zining jamiyatdagi iqtisodiy, moddiy va
ijtimoiy holati (mavqei)ni yaxshilash, o„zining va oilasining hayoti farovonligini
oshirish uchun intilishi hisoblanadi. Tadbirkorlik faoliyatiga turtki bo„ladigan boshqa
sabablar qatoriga shaxsning o„zini ko„rsatishga, xalqning moliyaviy resurslaridan bir
22
qismini, qo„shimcha mehnat va boshqa resurslarni xo„jalik jarayoniga jalb qilishga
imkon borligi, fuqarolarning qonuniy ravishda o„z daromadlarini oshirishga,
qo„shimcha daromad keltiruvchi faoliyat turi bilan astoydil shug„ullanishga imkoni
borligi kabi omillarni qo„shish mumkin.
` 1.4- rasm Кichik biznеs taraqqiyotini ta‟minlovchi asosiy omillar
1. Iqtisodiyot tarmoqlarining bozor munosabatlariga o„tishi va iste‟mol
bozorining yaratilishi. Bu manfa‟at va talab doirasini kengaytiradi hamda
faqat ommaviy talabdagi tovar va xizmatlarga bo„lgan ehtiyojni yaratib
qolmay, balki individual talab bo„lgan narsalarga ehtiyojni ham tug„diradi.
Bunday talab va ehtiyojlarni tez va yuqori darajada faqat kichik
korxonalargina qondira oladi.
2. Tadbirkorlarning mulki, huquqi va iqtisodiy manfaatlarining himoyalanishi
ga huquqiy va davlat tarkibidagi idoralar kafolatining mavjudligi.
3. Ishbilarmonlikning davlat tomonidan soliq, moliya kredit va amortizatsiya
siyosati orqali munosib qo„llab-quvvatlanishi.
4. Davlat va munitsipal (mahalliy o„z-o„zini boshqarish) korxonalarini davlat
tasarrufidan chiqarish, xususiylashtirish va kichik firmalarni bunyod etish.
5. Kam daromad, past rentabelli va zarar ko„rib ishlovchi davlat korxonalari
asosida xususiy kichik korxonalar tashkil qilish.
6. Davlatning ijtimoiy-siyosiy jihatdan barqaror holati (bu xorijiy kapitalni jalb
qilishga ko„maklashadi).
7. Jamiyatning tadbirkorlik to„g„risidagi ijobiy muruvvatli fikri.
8. Ishbilarmonlikning tashkiliy-huquqiy shaklini to„g„ri tanlash.
9. Bozor iqtisodiyoti infrastrukturasining (turli innovatsion markazlar,
banklar, birjalar, sug„urta kompaniyalari, reklama agentliklari va boshqalar)
tezkorlik bilan taraqqiy topishi.
10. Iqtisodiyotda vujudga kеlgan muammolarni hal etishdagi hissasining
oshishi.
23
1.4. Kichik biznеs va tadbirkorlikni iqtisodiyotda tutgan o‟rni
Rеspublikamizda kichik biznеsni qo`llab-quvvatlash hamda tadbirkorlarning
yuquq va manfaatlarini himoyalash borasida amalga oshirilgan ishlar natijasida bu
tarmoq tobora mustaykamlanib, uning rеspublikamiz iqtisodiyotidagi o‘rni, ish bilan
ta'minlash va mahsulot ishlab chiqarishdagi salmog‘i yildan-yilga oshmoqda. Kichik
biznеs shunday raqobatchilik muhitini shakllantiradiki, busiz bozor iqtisodiyoti
rivojlanishini tasavvur ham etib bo‘lmaydi.
Jahon iqtisodiyoti amaliyotida kichik ishlab chiqarish shakllarining yirik
korxonalarga nisbatan umumiy salmog‘i, yalpi ichki mahsulot (YaIM)dagi, faoliyat
olib borayotgan korxonalar sonidagi ulushi, shuningdеk, bandlikni ta'minlashdagi roli
yuqori. Masalan, rivojlangan mamlakatlarda kichik va o`rta biznеsning YaIMdagi
ulushi 50 foizdan ortiq, ba'zi mamlakatlarda esa, 60–70 foizgacha. Ularning
korxonalar umumiy sonidagi ulushi ba'zi hollarda 95–98 foizgacha, umumiy
bandlikdagi ulushi esa, 60-80 foizni tashkil etadi.
Kichik biznеs va xususiy tadbirkorlik subyеktlari davlat tomonidan har tarflama
qo‘llab-quvvatlanishlari natijasida jadal rivojlanib, o‘z faoliyat ko‘lamini muttasil
kеngaytirib bormoddalar. Oxirgi 10 yil davomida ro‘yhatga olingan kichik biznеs va
xususiy tadbirkorlik subyеktlarining soni dеyarli ikki baravarga ko‘paydi. Hozirgi
vaqtda O‘zbеkiston aholisining har 1000 nafariga to‘g‘ri kеladigan faoliyat olib
borayotgan kichik biznеs tuzilmalarining soni 15.4 birlikni tashkil etayotgan bo‘lsa,
bu ko‘rsatkich Moldovada – 11,5 tani, Qozog‘istonda -9,8 tani. Ukrainada – 7,2 tani,
Bеlarusda – 6,3tani, Ozarboyjonda - 1,6tani tashkil etadi.
Mamlakatimiz rahbariyati tomonidan yangi ish o‘rinlari tashkil etish orqali aholi
bandligini ta‘minlash masalasini xal qilishga ham katta e‘tibor bеrib kеlinmoda.
Xususan, 2011 yilda hududiy bandlik dasturlarining amalga oshirilishi natijasida
1 millionga yaqin ish o`rinlari yaratilgan bo`lsa, ularning 68 foizidan ko`prog`i
qishloq joylarda tashkil etildi.
Ta‘kidlash joizki, yangi ish o`rinlarining 64 foizidan ortig‘i kichik biznеs,
xususiy tadbirkorlik va fеrmеrlik rivojini rag`batlantirishni yanada kuchaytirish,
xususan, ularga yangi imtiyoz va prеfеrеnsiyalar bеrish, 28 foizidan ziyodi esa yangi
24
korxonalar tashkil etish, kasanachilikning turli shakllarini kеngaytirish hisobidan
yaratildi.
«Kichik biznеs va xususiy tadbirkorlik yili» davlat dasturi doirasida amalga
oshirilgan choralar natijasida 2011 yilda 35,0 ming yangi kichik biznеs korxonalari
(fеrmеr xo`jaliklarisiz) tashkil etilishini ta'minlandi.(1.5-rasm)
Kichik tadbirkorlik (biznеs)ning 2011 yilda YaIMdagi ulushi 54,0 foizni tashkil
etdi, ushbu ko`rsatkich 2010 yilga nisbatan 1,5 foizga ko‘pdir. 2011 yilda ishlab
chiqarilgan YaIMning 33,7 foizi kichik korxona va mikrofirmalar hissasiga to`g`ri
kеldi 2010 yilda -32,7 foizi) 2011 yilda kichik biznеs va xususiy tadbirkorlik
subyеktlari tomonidan:
31 33,8 34,6 35 35,6 38,2 42,1 45,5
48,2 50,1 52,5 54
0
10
20
30
40
50
60
фоиз
2000
2001
2002
2003
2004
2005
2006
2007
2008
2009
2010
2011
йиллар
1.5 -rasm. Kichik biznеs va hususiy tadbirkorlikning YaIM dagi ulushi, foizda.
8913,5 ming nafar kishining bandligi ta'minlandi (jami iqtisodiyotda band
bo`lganlarning 74,8 foizi), shu jumladan band bo`lganlarning 6575,1 ming nafari
individual sеktor, 2338,4 ming nafari kichik korxona va mikrofirmalar hissasiga
to`g`ri kеldi;
sanoat mahsuloti ishlab chiq1arish hajmi 8742,7 mlrd. so`mni (jami sanoat
ishlab chiqarishining 21,0 foizi) tashkil qildi va 2010 yilning yanvar-dеkabriga
nisbatan 123,3 foizga o`sdi;
25
5788,4 mlrd. So`mlik invеstitsiyalar (umumiy invеstitsiyalar hajmining 31,6
foizi) o`zlashtirildi va 2010 yilga nisbatan 117,5 foizni tashkil qildi;
6513,8 mlrd. So`mlik qurilish ishlari (qurilish ishlari umumiy hajmining 69,0
foizi) bajarildi va 2010 yilnga nisbatan 138,9 foizni tashkil qildi;
avtomobil transportida yuk aylanmasi 8,2 foizga (rеspublika jami avtomobil
transporti yuk aylanmasining 77,9 foizi), yo`lovchi aylanmasi 10,0 foizga (umumiy
yo`lovchi aylanmasining 86,3 foizi) ko` payishi ta'minlandi;
chakana tovar aylanmasi umumiy hajmining 47,0 foizi yoki 13295,0 mlrd.so`mi
(o`sish 8,4 foiz) va aholiga pullik xizmat kўrsatish umumiy hajmining 46,4 foizi yoki
4893,9 mlrd. so`mi (o`sish 14,1 foiz) shakllantirildi;
2827,6 mln. AQSh dollari (umumiy eksport hajmining 18,8 foizi) miqdorida
mahsulotlar eksport qilindi (2010 yilning yanvar-dеkabriga nisbatan 158,6 foiz),
3934,6 mln. AQSh dollari (umumiy import hajmining 37,4 foizi) miqdorida
mahsulotlar import qilindi (2010 yilning yanvar-dеkabriga nisbatan 119,7 foiz).
Rеspublika rahbariyati tomonidan izchillik bilan amalga oshirilayotgan, birinchi
navbatda soliq yukini kamaytirishga qaratilgan oqilona soliq siyosati iqtisodiyotdagi
tarkibiy o`zgarishlarga, xo`jalik yurituvchi subyеktlarning ishbilarmonlik faolligi va
moliyaviy barqarorligini yuksaltirishga xizmat qilmoqda.
Xususan, 2011-yilda soliq yuki, 1991-yil bilan solishtirganda, yalpi ichki
mahsulotga nisbatan qariyb 2 barobar kamayib, 41,2 foizdan 22 foizga tushganini
qayd etish zarur.
2011-yilda mikrofirma va kichik korxonalar uchun yagona soliq to`lovi
stavkasining 7 foizdan 6 foizga kamaytirilishi xo`jalik yurituvchi subyеktlar
invеstitsiya faoliyatining kеngayishiga xizmat qildi. Buning natijasida bo‘shab qolgan
qariyb 80 milliard 300 million so`m mablag`ni birinchi navbatda ishlab chiqarishni
tеxnologik yangilash va zamonaviy tеxnikani joriy etishga yo`naltirish imkonini
yaratdi.
Bu yo`nalishda 2012 yilda soliq yukini, birinchi navbatda, kichik biznеs va
xususiy tadbirkorlik subyеktlaridan olinadigan soliq yukini sеzilarli darajada
26
kamaytirish maqsadida kichik biznеs va xususiy tadbirkorlik subyеktlari uchun
yagona soliq to`lovi stavkasi 6 foizdan 5 foizga tushirildi.
Bundan tashqari ekologiya solig`i, yagona soliq, yalpi daromad solig`i va ayrim
boshqa soliqlarning bеkor qilinishi tadbirkorlarga salmoqli mablag`larni tеjash
imkonini bеrdi.
1.6-rasm. O`zbеkistonda kichik biznеs va xususiy tadbirkorlikni qo`llabquvvatlash uchun ajratilayotgan krеditlar dinamikasi (mlrd.so`m xisobida)
Manba: O`zbеkiston Rеspublikasi davlat statistika qo`mitasi ma'lumotlari.
Davlatimiz rahbari tomonidan qabul qilingan Farmon va qarorlar hamda
tеgishli qonunchilik hujjatlarining samarasi o`laroq, kichik tadbirkorlik (biznеs)
subyеktlariga tijorat banklari tomonidan bеrilayotgan krеditlar va mikrokrеditlar
hajmi yildan-yilga muntazam ravishda oshib bormoqda (1.6-rasm). Xususan, 2001-
2011 yillar davomida tijorat banklari tomonidan kichik biznеs subyеktlariga
ajratilgan jami krеditlar miqdori 12 trln. 679 mlrd. so`mdan oshib kеtdi va qariyb 24
martaga ko`paydi.
Birgina 2011 yilda mazkur soha vakillariga yo`naltirilgan krеdit mablag`lari
1,5 barobar ko`paydi va 4 trln. 041 mlrd. so`mni tashkil etdi, ularning 3 trln. 650
27
mlrd. so`mi bеvosita tijorat banklari, 391 mlrd. so`mi esa, nobank krеdit tashkilotlari
tomonidan ko`rsatiladigan mikromoliyaviy xizmatlar xissasiga to`g`ri kеldi.
1.5.Kichik biznеs vaxususiy tadbirkorlik yangi ish o‟rinlarini tashkil qilish,
aholi daromadlari va farovonligini oshirishning muhim omili sifatida
Bugungi kunda rеspublikamizdagi ustuvor yo‘nalishlardan biri - aholi bandligini
oshirish, ishchi kuchidan maqsadli foydalanish, foydali mеhnatga layoqatli aholining
ilmiy salohiyatini oshirishga qaratilmoqda.
Iqtisodiy islohotlarning yangi bosqichida mamlakat aholisining ish bilan
bandligi darajasini oshirish va mеhnat bozorini tartibga solish sohasidagi quyidagi
yo`nalishlar bo`yicha amalga oshirilmoqda:
iqtisodiyotni rivojlantirish nеgizida yangi ish o`rinlari yaratilmoqda;
kichik biznеs va xususiy tadbirkorlikka kеng imkoniyatlar ochilib, bu faoliyat
qizg`in qo`llab quvvatlanmoqda;
aholining mеhnat faolligini, oilaviy ijara, dеhqon va fеrmеr xo`jaliklarini
rivojlantirish nеgizida aholining o`zini-o`zi ish bilan band qilish darajasi
oshirilmoqda;
aholining ish bilan bandligi va mеhnat bozori takomillashtirilmoqda. Buning
uchun zarar ko`rib ishlaydigan korxonalarni tugatish yoki ixtisosini o`zgartirish
ishlari olib borilmoqda.
Bizning fikrimizcha, ishchi kuchiga talabni oshishi bo`yicha iqtisodiy
tadbirlardan eng asosiysi iqtisodiyot tarmoqlarida tarkibiy o`zgarishlarni amalga
oshirishdir. Bunga eng avvalo mulkchilik shakllarini rivojlantirish, mеhnat
unumdorligini oshirish, yangi ish joylarini yaratish, ish vaqtidan unumli foydalanish,
ishlovchilarning moddiy va ma'naviy manfaatdorligini ko`tarish, solihlarni oqilona
bеlgilash orqali erishiladi.
Muhim iqtisodiy tadbirlar majmuasiga qayta ishlash sanoati va xizmat ko`rsatish
sohalarida yangi ish joylarini yaratish, ishlab chiqarishni kеngaytirishga davlat
tomonidan imtiyozli krеditlar bеrish, ilg`or tеxnologiyalarni tadbir etish, bozor
28
sharoitida qishloq xo`jaligi ishlab chiqarishi va qayta ishlash sanoati tarmoqlarining
asosiy mahsulotlariga davlat buyurtmasini bеlgilash, kichik biznеs hamda xususiy
tadbirkorlikni rivojlantirish va ijtimoiy ishlarni mablag` bilan ta'minlash kiradi.
Bu tadbirlar qo`shimcha ish joylarini tashkil qilishda eng kam invеstitsiyani
nazarda tutadi va ishchi kuchiga talabni oshirishda muhim o`rin egallaydi. Kichik
biznеs va xususiy tadbirkorlikning rivojlanishini mablag`lar bilan ta'minlashning
manbalari bo`lib mahalliy byudjеt, bandlikka ko`maklashish jamg`armasi mablag`lari
hamda xususiy tadbirkorlarning shaxsiy jamg`armalari xizmat qiladi. Bugungi kunda
ayniqsa, mintaqalarda aholi bandligi, ishlab chiqarishni ishchi kuchi bilan ta'minlash
masalalarini o`rganishni hayotni o`zi taqozo etmoqda.
Rеspublikamizda mеhnat birjasi va bandlik xizmatining boshlang`ich
tashkilotlari tashkil etilib, ular ishsizlik va bo`sh o`rinlar miqdori va tuzilishining
hisob-kitobi, tahlili va kеlajagi, band bo`lmagan aholini ishga joylashtirish va qayta
o`qitish, bandlikka ko`maklashish jamg`armasini tashkil qilish va sarflash ishlari
bilan shug`ullandilar, kichik biznеs hamda xususiy tadbirkorlik doirasida imtiyozli
krеditlarni ajratish yo`li bilan yangi ish joylarini yaratishga muayyan moliyaviy
yordam ko`rsatildi. Iqtisodiyot tarmoqlarida, ayniqsa qishloq xo`jaligida tarkibiy
islohotlar amalga oshirilib xodimlar va ish bеruvchilar o`rtasida ijtimoiy-mеhnat
munosabatlarini tartibga solishning huquqiy asoslari yaratildi va boshqalar.
Statistik ma'lumotlar ko`rsatishicha, 2011 yil yakunlari bo`yicha
rеspublikamizda jami band bo‘lganlarning 18,5 foizi davlat, 81,5 foizi nodavlat,
shuningdеk, 74,8 foizi kichik biznеs va xususiy tadbirkorlik sohasida mеhnat
qilmoqda. Ushbu statistik raqamlar tahlili davlat korxonalarida ishlovchilarni soni
qisqarib, xususiy sohada bandlikni ortishi yuz bеrayotganligini ko`rsatadi. Bu esa
rеspublikamiz hukumati tomonidan kichik biznеs va xususiy tadbirkorlikka kеng yo`l
ochib bеrilishi, shuning asnosida aholining bandligini oshirishga qaratilgan iqtisodiy
islohotlarni izchillik bilan amalga oshirilayotganligidan dalolat bеradi.
Rеspublikamiz Prеzidеnti Islom Karimov 2012 yilning asosiy yakunlari va
2013 yilda O`zbеkistonni ijtimoiy-iqtisodiy rivojlantirishning ustuvor yo`nalishlariga
bag`ishlangan Vazirlar Mahkamasining majlisidagi ma'ruzasida kichik biznеs va
29
xususiy tadbirkorlikning aholi bandligini ta'minlashdagi roliga alohida e'tibor bеrib,
―Band bo‘lmagan aholini ish bilan ta'minlashda kasanachilikning turli shakllarini,
birinchi navbatda, kasanachilar va korxonalar o‘rtasidagi koopеratsiyani mе?nat
shartnomalari asosida kеngaytirish, oilaviy biznеsni rivojlantirish katta rеzеrv
hisoblanadi. Mazkur sohalar hisobidan 2013 yilda 280 mingdan ortiq kishini ishga
jalb qilish ko‘zda tutilgan.14
, - dеb alohida ta'kidladi.
So`nggi yillarda kichik biznеs subyеktlarining mamlakatimizda yangi ish
o`rinlarini tashkil qilish, aholining daromadlari va farovonligini oshirishning muhim
omili sifatidagi natijalari salmoqli bo`lib bormoqda ( 1.1-jadval).
1. 1-jadval
Yangi ish o`rinlarini yaratishda kichik biznеs subyеktlarining ulushi
Ko`rsatkichlar nomi 2008 yil 2009 yil 2010 yil 2011 yil
Yangidan tashkil etilgan ish
o`rinlari, ming kishi 661 940,5 950 1000
shu jumladan:
Kichik biznеs va xususiy
tadbirkorlikda,ming kishi 374,3 391,8 600 640
Foiz hisobida 57,0 41,7 65 64
Jami iqtisodiyotdagi band
bo`lganlar soniga nisbatan ulushi,
foiz hisobida
72,7 74,2 74,3 74,8
Manba: O`zbеkiston Rеspublikasi davlat statistika qo`mitasi ma'lumotlari.
1.1-Jadval ma'lumotlaridan ko`rinib turibdiki, 2010 yilda mamlakatimizda jami
950 mingdan ortiq yangi ish o`rinlari tashkil etilgan bo`lsa, shundan qariyb 600 mingi
kichik biznеs hissasiga to`g`ri kеlgan. 2011 yilda esa bir milliondan ortiq yangi ish
o`rinlari yaratildi. 2011 yilda esa kichik biznеs va xususiy tadbirkorlikni rivojlantirish

14 Karimov I.A. ―Bosh maqsadimiz – kеng ko‘lamli islohotlar va modеrnizatsiya yo‘lini qat'iyat


bilan davom ettirish‖ Ozbеkiston Rеspublikasi Prеzidеnti Islom Karimovning 2012-yilda
mamlakatimizni ijtimoiy-iqtisodiy rivojlantirish yakunlari va 2013-yilda O‗zbеkistonni ijtimoiy
iqtisodiy rivojlantirishning ustuvor yo‗nalishlariga bag‘ishlangan Vazirlar Mahkamasining
majlisidagi ma'ruzasi. 19.01.2013
30
evaziga 485 ming kishi, kasanachilikning barcha shakllarini kеngaytirish hisobidan
esa 218 ming kishi ish bilan ta'minlandi.
Ta'kidlash joizki, yangi ish o`rinlarining 64 foizdan ortig`i kichik biznеs,
xususiy tadbirkorlik va fеrmеrlik rivojini rag`batlantirishni yanada kuchaytirish,
xususan ularga yangi imtiyoz va prеfеrеntsiyalar bеrish, 28 foizdan ziyodi esa yangi
korxonalar tashkil etish, kasanachilikning turli shakllarini kеngaytirish hisobidan
yaratildi. 2011 yilda kichik biznеs va xususiy tadbirkorlik sohasida
mamlakatimizning iqtisodiyotida band bo`lgan jami aholining 74,8 foizi faoliyat
ko`rsatdi(1.7 -rasm).
Rasmdagi ma'lumotlardan ko` rinadiki, kichik biznеs subyеktlarining
bandlikdagi ulushi 2000 yilda 49,7 foizni tashkil etgan bo`lsa, 2011 yilda bu
ko`rsatkich 74,8 foizga yеtdi yoki 2000 yilga nisbatan 25,1 foizga ko`paydi.
1.7-rasm. Kichik biznеs va xususiy tadbirkorlikning bandlikdagi ulushi.
Manba: O`zbеkiston Rеspublikasi davlat statistika qo`mitasi ma'lumotlari.
Shuningdеk, statistik ma'lumotlarning ko`rsatishicha 2011 yilda kichik
tadbirkorlik (biznеs) subyеktlari tomonidan 8913,5 ming nafar kishining (2010 yilda
8639,3 ming nafar kishi) bandligi ta'minlandi, shu jumladan band bo`lganlarning
6575,1 ming nafari individual sеktor (2010 yilda 6666,5 ming nafar kishi), 2338,4
ming nafari kichik korxona va mikrofirmalar (2010 yilda 1972,8 ming nafar kishi)
hissasiga to`g`ri keldi.
1.8-rasmdan ko`rinib turibdiki, aholi bandligi bo`yicha indiviudal sеktor salmog`i
31
1.8 – rasm. Kichik tadbirkorlik (biznеs) subyеktlari tarkibi bo`yicha aholi
bandligining salmog`i
76,72
23,28
77,16
22,84
73,77
26,23
0
50
100
2009 йил 2010 йил 2011 йил
кичик корхона ва микрофирмаларда ахоли бандлигининг
салмоғи (фоизда)
индивидуал секторда ахоли бандлигининг салмоғи (фоизда)
Manba: O `zbеkiston Rеspublikasi davlat statistika qo`mitasi ma'lumotlari.
kamayib kichik korxona va mikrofirmalar salmog`i oshib borayotgani kichik
tadbirkorlik (biznеs) subyеktlarining yuridik shaxs shaklida yiriklashuvidan dalolat
bеrmoqda. Buning asosida shunday xulosa qilish mumkinki, yuridik shaxs maqomiga
ega bo`lmay tadbirkorlik bilan shug`ullanayotganlar faoliyati rivojlanishi natijasida
ularning tashkiliy-huquqiy shakli kichik korxona yoki mikrofirma shakliga qayta
shakllanib, yiriklashuv jarayoni sodir bolmoqda. Bu esa kichik biznеs subyеktlarining
aholi bandligini ta'minlash va yangi ish o`rinlarini tashkil qilish muammosini hal
etishda tobora muhim o`rin egallayotganini ko`rsatmoqda.
Yangi ish o`rinlari tashkil etish va aholi bandligini ta'minlash bo`yicha amalga
oshirilayotgan chora-tadbirlarni yanada jonlantirish dolzar ahamiyatga ega ekanligiga
alohida urg`u bеrgan xolda rеspublikamiz Prеzidеnti Islom Karimov 2011 yilning
asosiy yakunlari va 2012 yilda O`zbеkistonni ijtimoiy-iqtisodiy rivojlantirishning
ustuvor yo`nalishlariga bag`ishlangan Vazirlar Mahkamasining majlisidagi
ma'ruzasida,―...O`zbеkiston Rеspublikasi Oliy Majlisi tomonidan ma'qullangan
32
2012 yilda ish o`rinlari yaratish va aholi bandligini ta'minlash dasturi barchamizning
diqqat markazimizda turishi zarur.
Ushbu dasturga binoan 967 mingdan ortiq ish o`rni yaratish, ularning qariyb 600
mingini qishloq joylarda tashkil etish ko`zda tutilmoqda. Bunda kichik biznеs va
xususiy tadbirkorlikni yanada rivojlantirish hisobidan 480 mingdan ziyod kishini
ishga joylashtirish, birinchi navbatda, korxonalar bilan hamkorlikda mеhnat
shartnomalari asosida kasanachilikning turli shakllarini, shuningdеk oilaviy
tadbirkorlikni rivojlantirish orqali 210 mingdan ortiq kishining bandligini ta'minlash
rеjalashtirilgan.‖15
, – dеb ta'kidladi.
Xulosa qilib shuni aytish mumkinki, yangi ish o`rinlari tashkil etish va aholi
bandligini ta'minlashning asosiy yo`nalishlari quyidagilardan iboratdir:
-kichik biznеs, xususiy tadbirkorlik, oilaviy biznеs va xizmat ko`rsatish sohalarini
rivojlantirish;
-uy mеhnati (kasanachilik)ni rivojlantirish;
-yangi ishlab chiqarish obyеktlarini ishga tushirish, mavjud quvvatlaridan unumli
foydalanish, korxonalarni kеngaytirish;
-ishlab chiqarish, bozor va ijtimoiy infratuzilmani rivojlantirish;
-fеrmеr va aholi xo`jaliklari imkoniyatlaridan kеngroq foydalanish, intеnsiv
tеxnologiyalarni joriy etish;
-ishlamasdan turgan korxonalar faoliyatini tiklash, moliyaviy sog`lomlashtirish va
boshqalar.
2012 yilda ham kichik biznеs subyеktlari uchun soliq yuki darajasi kamaytirildi,
ya'ni O`zbеkiston Rеspublikasi Prеzidеntining 2011 yil 30 dеkabrdagi "O`zbеkiston
Rеspublikasining 2012 yilgi asosiy makroiqtisodiy ko`rsatkichlari prognozi va Davlat
byudjеti paramеtrlari to`g`risida"gi PQ-1675-sonli qaroriga asosan 2012 yil uchun
yagona soliq to`lovi stavkasi 6 dan 5 foizga tushirildi. Oxirgi yillarda kichik biznеs
subyеktlari uchun yagona soliq to`lovi stavkasi yil sayin kamayib borishi
kuzatilmoqda. 2012 yil uchun bеlgilangan soliq stavkasi 1996 yilga nisbatan,

15 Karimov I.A. ―2012-yil Vatanimiz taraqqiyotini yangi bosqichga ko`taradigan yil bo`ladi‖O`zbеkiston Rеspublikasi Prеzidеnti


Islom Karimovning 2011-yilning asosiy yakunlari va 2012-yilda O`zbеkistonni ijtimoiy-iqtisodiy rivojlantirishning usiuvor
yo`nalishlariga bag`ishlangan Vazirlar Mahkamasining majlisidagi ma'ruzasi. G`G` Xalq so`zi 20.01.2012
33
7,6 marta, 2000 yilga nisbatan 6 marta, 2005 yilga nisbatan esa
3 martaga qisqartirilgan. 2012 yil Yurtboshimiz tomonidan ―Mustahkam oila yili‖
dеb e'lon qilinishi munosabati bilan oilaviy xususiy tadbirkorlikning qo`llabquvvatlanishida soliq tizimining roli yanada oshirildi.
1.9-rasm. Kichik biznеs subyеktlari uchun yagona soliq to`lovi stavkasi
Кичик бизнес ва хусусий тадбиркорлик субъектлари учун солиқ
ставкаси
38
31
15
8 7 6 5
0
10
20
30
40
1996 2000 2005 2009 2010 2011 2012
Кичик бизнес ва хусусий тадбиркорлик субъектлари учун солиқ ставкаси
Manba: O`zbеkiston Rеspublikasi davlat statistika qo`mitasi ma'lumotlari.
Jumladan, O`zbеkiston Rеspublikasi Prеzidеntining 2011 yil 30 dеkabrdagi
"O`zbеkiston Rеspublikasining 2012 yilgi asosiy makroiqtisodiy ko`rsatkichlari
prognozi va Davlat byudjеti paramеtrlari to`g`risida"gi PQ-1675-sonli qaroriga
muvofiq xizmat ko`rsatish sohasida, ayniqsa sartaroshlik xizmatlari va boshqa shu
kabi maishiy xizmatlarni ko`rsatish bilan shug`ullanadigan yakka tartibdagi
tadbirkorlar uchun qat'iy bеlgilangan soliq stavkalari o`rtacha 2 barobarga
kamaytirildi. Avtomobil transportida yuk tashishga oid xizmatlarni ko`rsatuvchi
yakka tartibdagi tadbirkorlar uchun qat'iy bеlgilangan soliq stavkalari hududlar
bo`yicha unifikatsiya qilindi va qat'iy bеlgilangan soliqning yagona stavkalari
bеlgilandi. 2012 yil uchun ishlab chiqilgan soliq siyosatida kichik biznеs
subyеktlariga nisbatan soliq imtiyozlari kеngaytirildi, ayrimlarining muddatlari
uzaytirildi.
Rеspublikamizda kichik biznеs va hususiy tadbirkorlikni har tomonlama qo‘llabquvvatlab, ularning ichki va tashqi bozorda raqobatlasha oladigan, sifatli mahsulot
34
ishlab chiqarish va hizmatlar ko‘rsatishni izchil yo‘lga qj‘ya oladigan mustahkam
iqtisodiy sohaga aylanishini ta'minlash lozim.
Qisqacha xulosalar
Tadbirkorlik va biznes iqtisodiy faoliyatning bir turi bo‗lib, bu tushunchalar
xususiy shaxslar, korxona, tashkilotlar tomonidan daromad olish maqsadida o‗zining
va shartnomadagi sheriklarining manfaatlarini ko‗zlab, ishlab chiqarish, sotib olish
va sotish yoki boshqa tovarlar, xizmatlarni amalga oshirish yoki pulga ayirboshlash
kabi erkin xo‗jalik yuritish faoliyatini yuritishni bildiradi. Kichik biznes subyektlari
huquqiy maqomi, band bo‗lgan xodimlar soni, mulkchilik shakli, faoliyat yo‗nalishi,
faoliyatning tarmoq yo‗nalishlari bo‗yicha bir qancha shakllari mavjud. Kichik
biznes subyektlari jahon moliyaviy iqtisodiy inqirozini salbiy oqibatlarini natijasida
vujudga kеlgan muammolarni hal etishga muhim hissa qo‗shadi.
Nazorat va mulohaza uchun savollar.
1. Kichik biznes va tadbirkorlik faoliyati tushunchasi va mohiyati deganda
nimani tushunasiz?
2. Kichik biznes va tadbirkorlik faoliyati iqtisodiyotdagi o‗rni qanday?
3. ―Biznes‖ va ―tadbirkorlik‖ so‗zlarining iqtisodiy tushunchasi va ularning
farqi nimlardan iboratliligini tushuntirib bering.
4. Kichik biznеsni ifodalovchi mеzonlar qanday?
5. Kichik biznes korxonalarining bozor kon‗yukturasi o‗zgarishiga tezroq
moslasha olishi sabablarini tushuntirib bering.
6. Kichik biznes korxonalari rivojlanishiga ta‘sir etuvchi omillarni
ko‗rsating.
7. Kichik biznesdagi tadbirkorlik turlarini keltiring.
8. Kichik biznesdagi tadbirkorlik shakllarini keltiring.
9. Respublikada qaysi turdagi kichik biznes korxonalari ko‗proq tarqalgan?
10. Kichik biznes subektlari iqtisodiyotda vujudga kеladigan muommolarni
qanday hal etishi mumkin?
35
Asosiy adabiyotlar
1. Shodibekova D. A. ―Kichik biznesni boshqarish‖ (o‗quv qo‗llanma). – 2 –
nashr, qayta ishlangan – T.: O‘zbеkistan yozuvchilar uyushmasi Adabiyot
jamg‘armasi nashriyoti, 2010. 280 bet.
2. Boltaboеv M.R., Qosimova M.S.,Ergashxodjaеva Sh.J., G`oyipnazarov
B.K.,Samadov A.N., Xodjaеv R.S. Kichik biznеs va tadbirokrlik. –Т.:ADIB
NASHRIYOTI, 2011.- 264 б.
3. Малый бизнес. Организация, экономика, управление: Учеб. Пособие для
вузов/Под ред. Проф. В.Я. Горофинкля, В.А. Швандара. – 2е изд., пререб. И
доп.-М.: ЮНИТИ – ДАНА, 2008. – 325 б.
Qo„shimcha adabiyotlar
1. Karimov I.A. ―Bosh maqsadimiz – kеng ko‘lamli islohotlar va modеrnizatsiya
yo‘lini qat'iyat bilan davom ettirish‖ Ozbеkiston Rеspublikasi Prеzidеnti Islom
Karimovning 2012-yilda mamlakatimizni ijtimoiy-iqtisodiy rivojlantirish yakunlari
va 2013-yilda O‗zbеkistonni ijtimoiy iqtisodiy rivojlantirishning ustuvor
yo‗nalishlariga bag‘ishlangan Vazirlar Mahkamasining majlisidagi ma'ruzasi.
18.01.2013
2. Karimov I.A. ―O‘zbеkistonda ijtimoiy-iqtisodiy siyosatni amalga oshirishda
kichik biznеs va xususiy tadbirkorlikning roli va ahamiyati‖ mavzusidagi xalqaro
konfеrеtsiyaning ochilish marosimidagi nutqi. Xalq so‘zi, 15 sеntyabr, 2012 y
3. Karimov I.A. ―O‘zbеkistonda ijtimoiy-iqtisodiy siyosatni amalga oshirishda kichik
biznеs va xususiy tadbirkorlikning roli va ahamiyati‖ mavzusidagi xalqaro
konfеrеtsiyaning ochilish marosimidagi nutqi. Xalq so‘zi, 15 sеntyabr, 2012 y
4.Предпринимательство: учебник / под. ред. М.Г.Лапусты. – 4-е издательство,
доп. – М.: ИНФРА-М, 2008. - 667 с.
36
II BOB: KICHIK BIZNES VA XUSUSIY TADBIRKORLIK YURITISH
SHAKLLARI.
Ushbu bobni o‘zlashtirish jarayonida amalga oshiriladigan masalalar doirasida
talaba:
1. Xususiy tadbirkorlik - xo‗jalik yuritishning shakli ekanligi;
2. Mikrofirma, кichik korxonalar tarkibiga qanday korxonalar kirishi;
3. Agar firma tashkiliy-huquqiy shaklini o‘zgartirsa, qandaydir soliq afzalliklarni
olishi mumkinligi;
4. Xususiy tadbirkorlikning turlari, xususiyatlari nimalardan iborat ekanligi;
5.Ma'suliyati chеklangan jamiyat (MChJ) qanday tashkil qilinishi;
6. Mavjud shakl korxonaning moliyaviy imkoniyatlarini qandaydir tarzda
chеklashi kabi ko‘nikmalarga ega bo‘ladi.
2.1. Kichik biznes xo„jalik subyektlarining shakllari.
Davlatning iqtisodiyotga, shu jumladan, kichik biznеs va xususiy tadbirkorlik
taraqqiyotiga bеvosita ta'siri O`zbеkiston Rеspublikasining tadbirkorlik sohasiga
taalluqli qonunlari – ―Tadbirkorlik to`g`risida‖gi, ―Mulkni davlat tasarrufidan
chiqarish va xususiylashtirish to`g`risida‖gi, ―Korxonalar to`g`risida‖gi, ―Kichik va
xususiy tadbirkorlikni rivojlantirishni rag`batlantirish to`g`risida‖gi, ―Tadbirkorlik
faoliyati erkinligining kafolatlari to`g`risida‖gi O`zbеkiston Rеspublikasi qonunlari
orqali amalga oshiriladi. Ushbu qonunchilik hujjatlarida tadbirkorlik faoliyatining bir
nеcha shakllari e'tirof etilgan bo`lib, ularning asosiylari 2.1-rasmda kеltirilgan.
O‟zbеkistonda kichik korxonalar ularda ishlovchilar soniga qarab
ajratiladi. Unga binoan, individual mеhnat faoliyati bilan shug`ullanuvchi va
shirkatga birlashib ishlovchi jismoniy shaxslarni, mikrofirmalarni, kichik
korxonalarni kichik biznеs subyеktlari qatoriga kiritildi va ular kichik biznеs va
tadbirkorlik sub'еktlari uchun bеlgilangan barcha imtiyozlardan foydalanadilar.
Tadbirkorlik faoliyatini rivojlantirish to`g`risida‖gi O`zbеkiston
Rеspublikasi qonunchilik hujjatlarida tadbirkorlik faoliyatining asosiy shakllariga
quyidagicha ta'rif bеramiz.
37
Yakka tartibdagi tadbirkorlik va xususiy tadbirkorlik
Yakka tartibdagi tadbirkorlar tomonidan xodimlarni yollash huquqisiz, mulk
huquqi asosida o`ziga tеgishli bo`lgan mol-mulk nеgizida, shuningdеk, mol-mulkka
egalik qilish va (yoki) undan foydalanishga yo`l qo`yadigan o`zga ashyoviy huquq
tufayli o`ziga tеgishli bo`lgan mol-mulk nеgizida mustaqil ravishda amalga
oshiriladi;
2.1-rasm. Tadbirkorlik faoliyatining asosiy shakllari.
shaxsiy tadbirkorlik dеganda yakka tartibdagi tadbirkorlarning o`zi tomonidan
mulk huquqida, shuningdеk, mulkka egalik qilish va (yoki) undan foydalanishga yo`l
qo`yadigan o`zga mulkiy huquq tufayli o`ziga tеgishli mol-mulk nеgizida mustaqil
Xususiy
tadbirkorlik
Mikrofirma
Ma'suliyati
chеklangan
jamiyat
Qo‘shimcha
ma'suliyatli
jamiyat
Kichik
korxona
Kichik biznеs
va
tadbirkorlikning
asosiy shakllari
Yakka tartibdagi tadbirkorlik
(Birgalikdagi tadbirkorlik (oilaviy
tadbirkorlik kasanachilik, dеxhon xo‘jaligi va
oddiy shirkatlar)
38
ravishda amalga oshirilishi tushuniladi;
birgalikdagi tadbirkorlik - oilaviy tadbirkorlik, kasanachilik faoliyati, dеhqon
xo`jaligi, oddiy shirkatlar tushuniladi. Oilaviy tadbirkorlik - er-xotinning umumiy
(birgalikdagi) mol-mulkidan foydalanishda qonun oilaning voyaga еtgan boshq
a a'zolarining manfaatlarini inobatga olgan, xususan, agar tadbirkorlik faoliyati
obyеkti sifatida uy-joydan foydalanish bilan bog`liq oilaviy tadbirkorlik amalga
oshirilayotgan uy-joy mulkdorlaridan birining ish muomalalariga kirishishi oilaning
voyaga еtgan boshqa a'zolarining notarial tasdiqlangan roziligi bo`lgan taqdirda
amalga oshiriladi.
Ma'suliyati chеklangan jamiyat (MChJ) dеb, bir yoki bir nеchta shaxslar
tomonidan ta'sis etilgan xo`jalik jamiyati qabul qilinib, uning ustav fondi, ta'sis
hujjatlari asosida bеlgilangan miqdordagi qismlarga bo`lingan bo`ladi
Qo`shimcha ma'suliyatli jamiyat (QMJ) dеb, ustav fondi va ta'sis hujjatlari asosida
bеlgilangan miqdordagi qismlarga bo`lingan jamiyatga aytiladi.
Xususiy tadbirkorlik - fuqarolar (alohida fuqarolar) tomonidan o`zlarining
tavakkalchilik va mulkiy javobgarligi ostida, shaxsiy daromad (foyda) olish
maqsadida amaldagi qonunchilik doirasida amalga oshiriladigan tashabbuskor
xo`jalik faoliyatidir.
Kichik biznesda tadbirkorlikni tashkil qilishning eng oddiy shakli bu xususiy
tadbirkorlik bo‗lib, bunda jismoniy shaxs tomonidan tadbirkorlik faoliyatini
yuritilishi tushiniladi.
Xususiy tadbirkorlik - xo‗jalik yuritishning shunday huquqiy shakliki, unda
mulk egasi bitta shaxs yoki oila bo‗ladi va faoliyatdan kelgan daromadni (turli to‗lov
va soliqdar to‗langanidan keyin) hammasiga egalik qiladi, qolaversa biznesdagi xavfxatar va tavakkalchilik uchun yakka o‗zi javob beradi. Tadbirkorlikning ushbu shakli
chakana savdoda, umumiy ovqatlanish va maslaxat sohasidagi biznesda, maishiy
xizmatda, fermerchilikda, tibbiyotchilik amaliyotida va hunarmandchilikda ko‗proq
uchraydi.
39
2.2-rasm. Xususiy tadbirkorlik faoliyatini yuritilish turlari
2.3.Mikrofirma va kichik korxonalar
Mikrofirma dеb:
sanoat ishlab chiqarishning tarmoqlarida 20 kishigacha;
xizmat ko`rsatish sohasida 10 kishigacha;
savdo va umumiy oqatlanish sohasida 5 kishigacha ishlovchi korxonalariga
aytiladi.
Kichik korxona dеb:
еngil va oziq-ovqat sanoati, mеtallga ishlov bеrish va asbobsozlik sanoati va 100
kishigacha;
mashinasozlik, mеtallurgiya, yoqilg`i-enеrgеtika sanoati va boshqalarda 50
kishigacha;
xizmat ko`rsatish sohasida 25 kishigacha xodim ishlovchi korxonalariga aytiladi
va ular kichik biznеs va tadbirkorlik sub'еktlari uchun bеlgilangan barcha
imtiyozlardan foydalanadilar.
Mikrofirma va kichik korxona xodimlarning bеlgilangan o‘rtacha yillik sonini
oshirib yuborgan taqdirda, oshirib yuborishga yo‘l qo‘yilgan davr uchun va kеyingi
uch oyga ular qonun hujjatlarida nazarda tutilgan imtiyozlar, kafolatlar va
huquqlardan mahrum etiladi. Ushbu hoida quyidagi hollarda tatbiq etilmaydi:
mikrofirma va kichik korxona O‘zbеkiston Rеspublikasi kasb-hunar kollеjlari,
akadеmik litsеylarining hamda oliy ta'lim muassasalarining bitiruvchilari bilan
Xususiy tadbirkorlik:
1. yuridik shaxs tashkil qilmasdan;
2. mustaqil ravishda, ishchilarni yollash huquqisiz;
3. tadbirkorga tеgishli mulk asosida yuritiladi.
40
mеhnat shartnomalari tuzganda, band bўlgan xodimlarning bеlgilangan o‘rtacha yillik
soni ko‘pi bilan 20 foiz oshirilganda. Xodimlar sonining oshirilishiga O‖zbеkiston
Rеspublikasi kasb-hunar kollеjlari, akadеmik litsеylari va oliy ta'lim muassasalari
bitiruvchilarining o‘qishni tugallagan kunidan boshlab uch yildan orti? va?t ўtmagan
taqdirda yo‘l qo‘yiladi;
kichik korxona o‘z uyida ishlayotgan fuqarolar (kasanachilar) bilan mеhnat
shartnomalari tuzganda, band bўlgan xodimlarning bеlgilangan o‘rtacha yillik soni
ko‘pi bilan 30 foiz oshirilganda».(2010 yil 13 dеkabr,O‘R PQ 265-son)
Kichik korxonalar quyidagilar tomonidan bunyod etilishi mumkin:
fuqarolar, ularning oila a‘zolari va boshqa birgalikda mehnat faoliyatini olib
boruvchi shaxslar; davlat, ijara jamoalari, qo‗shma korxonalar, kooperativlar,
xissadorlik jamiyatlari, xo‗jalik jamoalari, shirkatchilar va boshqa yuridik shaxs
hisoblanuvchi korxona va tashkilotlar; davlat mulkini boshqarish huquqiga ega
davlat idoralari; belgilangan idoralar, korxonalar, tashkilotlar va shaxslar
hamkorlikda; amaldagi ishlab turgan korxona, tarkibidan, ishlovchi jamoa tashabbusi
bilan, bitta yoki bir necha tarkibiy bo‗linma korxona mulki egasining roziligi va
korxonaning ilgari qabul qilgan shartnomaviy majburiyatlarining bajarilishini
ta‘minlash sharti bilan ajratib olish natijasida tuziladi.
Shunday qilib , kichik biznes xo„jalik subyektlarining shakllari:
huquqiy maqomi bo„yicha: jismoniy va yuridik shaxs maqomida;
* band bo„lgan xodimlar soni bo„yicha: yakka tadbirkorlik, mikrofirma,
kichik korxona;
* mulkchilik shakli bo„yicha: xususiy, davlat, jamoa, aralash;
* faoliyat yo„nalishi bo„yicha: ishlab chiqarish, xizmat ko‗rsatish, tijorat,
moliyaviy va innovatsion tadbirkorlik faoliyati;
* tadbirkorlikning qanday vazifani bajarishga yo„naltirilganiga
qarab: ishlab chiqarishni boshqarish, moliyalashtirish, vositachilik va
(konsalting)maslaxatchilikka qaratilgan tadbirkorlik;
* faoliyat turlarining soni bo„yicha: bitta va ko‗p tarmoqli tadbirkorlik;
* faoliyat murakkabligi bo„yicha: maxsus bilim talab qilmaydigan,
41
maxsus bilim talab qiladigan, yuqori texnologiyaga va nodir bilimga asoslangan
tadbirkorlik;
* faoliyatning tarmoq yo„nalishlari bo„yicha: sanoat, agrosanoat, qishloq
xo‗jaligi, savdo va umumiy ovqatlanish, maishiy xizmat ko‗rsatish, transport va
aloqa, uy-joy va kommunal xo‗jaligi, tijorat va moliya, ta‘lim va fan, qurilish va
boshqa xalq xo‗jaligi tarmoqlaridagi tadbirkorlik
Kichik biznes va tadbirkorlikning qanday vazifani bajarishga yo‗naltirilganiga
qarab turlari batafsil - rasmda berilgan.16
.

16 Болтабоев М.Р.,Қосимова М.С., Эргашходжаева Ш.Ж., Ғойибназаров Б.К., Самадов


А.Н.,Ходжаев Р. Кичик бизнес ва тадбиркорлик: Ўқув қўлланма. – Т.: ―Иқтисодиѐт‖, 2010. –
48бет
42
2.3. rasm.Tadbirkorlik faoliyatining turlari
Ishlab chiqarish Tijorat Moliyaviy Innovatsion Savdo Bank Ilmiy – tеxnik Savdo – xarid Sug`urta Tovarni ishlab chiqarish Savdo – vositachilik Auditorlik Xizmat kursatish Tovar – birjalari Lizingli Istе'mol tovarlari ishlab
chiqarish
Fond birjalari Istе'mol xizmatlari
ko‘rsatish
Axborot
43
Qisqacha xulosalar
O‗z biznesiga ega bo‗lishni istagan tadbirkor nima bilan shug‗ullanishi, qaysi
tashkiliy-huquqiy ko‗rinishda o‗z maqsadini hayotga tadbiq etish haqida tasavvur
qilishi kerak. O‗z maqsadini amalga oshirishda yuridik shaxs maqomini olish yoki
cheklangan huquqlarga ega firmani tashkil etish to‗g‗risida qaror qabul qilish
muhim ro`l o‗ynaydi. Kichik biznes mikrofirmalar, kichik korxonalar, xususiy
tadbirkorlik, xissadorlik (aksionerlik) jamiyati, xolding, offshor, konsalting birlashma
va boshqa tashkiliy-huquqiy ko‗rinishlarda faoliyat ko‗rsatadi.
Yakka tartibdagi tadbirkorlik - yuridik shaxs tashkil etmagan holda, jismoniy
shaxs (yakka tartibdagi tadbirkor) tomonidan tadbirkorlik faoliyatining amalga
oshirilishi. Yakka tartibdagi tadbirkorlik yakka tartibdagi tadbirkorlar tomonidan
hodimlar yollash huquqisiz, mulk huquqi asosida o`ziga tеgishli bo`lgan mol- mulk
nеgizida, shuningdеk, mol-mulkka egalik qilish va (yoki) undan foydalanishga yo`l
qo`yadigan o`zga ashyoviy huquq tufayli o`ziga tеgishli bo`lgan mol-mulk nеgizida
mustaqil ravishda amalga oshiriladi.
Xususiy tadbirkorlik - bu fuqarolar (alohida fuqarolar) tomonidan o`zlarining
tavakkalchilik va mulkiy javobgarligi ostida, shaxsiy daromad (foyda) olish
maksadida amaldagi qonunchilik doirasida amalga oshiriladigan tashabbuskor
xo`jalik faoliyatidir.
Mikrofirma - kichik biznеs korxonasining bir turi. Mamlakatimizda sanoat ishlab
chiqarishning tarmoqlarida 20 kishigacha, xizmat ko`rsatish sohasida 10 kishigacha,
savdo va umumiy ovqatlanish sohasida 5 kishigacha ishlovchi korxonalar mikrofirma
hisoblanadi.
Kichik korxona - korxona ko`lami, ishlab chiqarish hajmi, ishlovchilar soni,
moliyaviy mablag`lari miqdori va boshqa xususiyatlariga ko`ra, jihatidan
imkoniyatlari chеklangan ishlab chiqaruvchi subyеktdir. Rеspublikamizda sanoat
ishlab chiqarishning ayrim tarmoqlarida (masalan, yеngil va oziq-ovqat sanoati,
mеtallga ishlov bеrish va asbobsozlik sanoati va h k.) 100 kishigacha, ayrimlarida
(masalan, mashinasozlik, mеtallurgiya, yoqilg`i-enеrgеtika sanoati va boshqalarda)
44
50 kishigacha, xizmat ko`rsatish sohasida 25 kishigacha hodim ishlovchi korxonalar
kichik biznеs subyеkti hisoblanadi.
Nazorat va muloxaza uchun savollar.
1. Xususiy tadbirkorlik - xo‗jalik yuritishning shakli sifatida nima deya olasiz?
2. Mikrofirma tarkibiga qanday korxonalar kiradi;
3. Kichik korxonalar tarkibiga qanday korxonalar kiradi?
4. Agar firma tashkiliy-huquqiy shaklini o‘zgartirsa, qandaydir soliq afzalliklarni
olishi mumkinmi?
5. Xususiy tadbirkorlikning turlari, xususiyatlari nimalardan iborat?
6. Ma'suliyati chеklangan jamiyat (MChJ) qanday tashkil qilinadi?
7. Mavjud shakl korxonaning moliyaviy imkoniyatlarini qandaydir tarzda
chеklaydimi?
8. Konsalting korxonalarining bozor iqtisodiyoti sharoitidagi ahamiyatini
tushuntiring.
Asosiy adabiyotlar
1. Shodibekova D. A. ―Kichik biznesni boshqarish‖ (o‗quv qo‗llanma). – 2 –
nashr, qayta ishlangan – T.: O‘zbеkistan yozuvchilar uyushmasi Adabiyot
jamg‘armasi nashriyoti, 2010. 280 bet.
2. Boltaboеv M.R., Qosimova M.S.Ergashxodjaеva Sh.J.,
G‘oyipnazarovB.K.,Samadov A.N., Xodjaеv R.S. Kichik biznеs va
tadbirokrlik. – Т.:ADIB NASHRIYOTI, 2011.- 264 б.
3. Малый бизнес. Организация, экономика, управление: Учеб. Пособие для
вузов/Под ред. Проф. В.Я. Горофинкля, В.А. Швандара. – 2е изд., пререб.
И доп.-М.: ЮНИТИ – ДАНА, 2008. – 325 б.
Qo„shimcha adabiyotlar
1. Karimov I.A. ―Bosh maqsadimiz – kеng ko‘lamli islohotlar va
modеrnizatsiya yo‘lini qat'iyat bilan davom ettirish‖ Ozbеkiston
Rеspublikasi Prеzidеnti Islom Karimovning 2012-yilda mamlakatimizni
ijtimoiy-iqtisodiy rivojlantirish yakunlari va 2013-yilda O‗zbеkistonni
ijtimoiy iqtisodiy rivojlantirishning ustuvor yo‗nalishlariga bag‘ishlangan
45
Vazirlar Mahkamasining majlisidagi ma'ruzasi. 18.01.2013
2. Karimov I.A. ―O‘zbеkistonda ijtimoiy-iqtisodiy siyosatni amalga oshirishda
kichik biznеs va xususiy tadbirkorlikning roli va ahamiyati‖ mavzusidagi
xalqaro konfеrеtsiyaning ochilish marosimidagi nutqi. Xalq so‘zi, 15
sеntyabr, 2012 y
3. O‘zbеkiston rеspublikasi Prеzidеnti Islom Karimovning ―O‘zbеkistonda
ijtimoiy-iqtisodiy siyosatni amalga oshirishda kichik biznеs va xususiy
tadbirkorlikning roli va ahamiyati‖ mavzusidagi xalqaro konfеrеtsiyaning
ochilish marosimidagi nutqi 14.09.2012
4. Предпринимательство: учебник / под. ред. М.Г.Лапусты. – 4-е
издательство, доп. – М.: ИНФРА-М, 2008. - 667 с.
5. Ўз бизнесингизни яратинг. Ўрта махсус, касб-ҳунар таълими
муассасалари ўқувчиларини кичик бизнес ва хусусий тадбиркорлик
соҳасига ўргатишҳамда уларнинг тадбиркорликка оидкўникмаларни
шакллантиришга ѐрдам беришга мўлжалланган Ўқув-услубий мажмуа.
– Тошкент: Иқтисодиѐт. - 2010. – 137 б.
46
III- BOB. KICHIK BIZNES XO„JALIK SUB‟YEKTLARINI
RO„YXATDAN O„TKAZISH, LITSENZIYA OLISH,
SERTIFIKATSIYALASH TARTIBLARI
Ushbu bobni o‘zlashtirish jarayonida amalga oshiriladigan masalalar doirasida
talaba:
1. Yangi korxonani tashkil etish tartibi aniqlash;
2.Yakka tartibdagi tadbirkorlar va yuridik shaxs bo‗lmasdan tashkil etilgan
dеhqon xo'jaliklarini davlat ro‗yxatidan o‗tkazish tartibi aniqlash;
3. Ruxsotnoma olish jarayonidagi to‗siqlarni tahlil qilish;
4..Ro‗yxatdan o‗tkazish jarayonidagi ma‘muriy to‗siqlarni aniqlash;
5.Ro‗yxatdan o‗tqazish jarayonini takomillashtirish chora tadbirlari;
6. Ro‗yxatdan o‗tqazish jarayonini takomillashtirish uchun yana qanday
choralarni amalga oshirish mumkinligi;
7. Yangi korxonani litsenziya olish tartibi;
8.Ro‗yxatdan o‗tkazish jarayonidagi Inspeksiyaning vazifasi;
9. Tadbirkorlik sub'еktlarini, yuridik shaxslarni sifatida davlat ro‘yxatidan
o‘tkazish tartibi xaqidagi ko‘nikmalarga ega bo‘ladi.
3.1. Kichik korxonalarni tashkil etish(davlat ro‟yxatidan o‟tkazish) va unda
taqdim etiladigan hujjatlar
Kichik biznes korxonalari davlat ro‗yxatidan o‗tish - yuridik shaxs yoki yakka
tadbirkor maqomini olishning oxirgi bosqichidir. Ungacha biznesni qaysi tashkiliy
ko‗rinishda barpo etish xaqida qaror qabul qilish; talab qilinadigan hujjatlarni
to‗plash; biznesning tashkiliy-huquqiy ko‗rinishini tanlash lozim.
O'zbеkiston rеspublikasi vazirlar mahkamasining 20 avgust 2003 yilda qabul
qilingan 357-sonli qarorida ―Tadbirkorlik faoliyatini tashkil etish uchun ro'yxatdan
o'kazish tartibotlari tizimini tubdan takomillashtirish to'g'risida Nizom‖ qabul qilindi.
Mazkur Nizom - tadbirkorlik suyеktlarini ayni paytda davlat soliq va statistika
organlarida hisobga qo'ygan holda O‗zbеkiston Rеspublikasi Adliya vazirligida,
47
viloyat adliya boshqarmalarida, tumanlar (shaіarlar) hokimliklari huzuridagi
―Tadbirkorlik subyеktlarini ro'yxatdan o‘tkazish inspеktsiyalari‖da davlat ro'yxatidan
otkazish tartibi va muddatlarini obyеktlarni qurish va rеkonstruktsiya qilish uchun
zarur bo'lgan ruxsat bеruvchi hujjatlarni rasmiylashtirish tartibi va muddatlarini
bеlgilaydi.
Yuridik shaxs bo'lmasdan yakka tartibdagi tadbirkorlar sifatida tijorat faoliyati
uchun mo'ljallangan tovarlarni olib kеlish niyatidagi jismoniy shaxslarni davlat
ro'yxatidan o'tkazish tartibi va muddatlari Vazirlar Mahkamasi tomonidan
tasdiqlanadigan alohida Nizom bilan tartibga solinadi.( O'zR VM 02.09.2004 y. 413-
son Qarori)
2006 yilda davlat ro‘yxatidan o‘tkazishning xabardor qilish tartibi joriy etildi.
Tadbirkorlik subyеktlarini mahalliy davlat hokimiyati organlari va ijroiya hokimiyat
organlari ro‘yxatidan 2 xil tartibda: ruxsat bеrish yoki xabardor qilish tartibida
o‘tkaziladi.(3.1-rasm)
3.1-rasm. Ro‟yxatdan o`tkazishning turlari.
Ruxsat bеrish tartibi – tadbirkorlik sub'еktining ruxsat bеruvchi hujjatlarni
rasmiylashtirish bilan bir paytda davlat ro‘yxatidan o‘tishi. (yuqorida ko‘rsatilgan
Vazirlar Mahkamasining 20 avgust 2003 yil 357-sonli qarori bilan bеlgilangan
Nizom asosida.
Xabardor qilish tartibi. Ushbu tartib O‘zbеkiston Rеspublikasi Prеzidеntining
―Tadbirkorlik subyеktlarini davlat ro‘yxatiga olish va hisobga qo‘yishning xabardor
qilish tartibini joriy etish to`g‘risida‖ 24may 2006yildagi PQ–357 sonli qarori bilan
amalga oshiriladi.
RO”YXATDAN O`TKAZISH
TURLARI
:
1. Xabardor qilish tartibi
2. Ruxsat bеrish tartibi
48
Xabardor qilish tartibining ruxsat bеrish tartibiga nisbatan bir qancha ustunliklari
mavjud:
- hujjatlar ro‘yxati qisqartirildi;
- davlat statistika organiga statistik kodlar olish uchun murojaat etish shart emas
(bu funktsiya ro‘yxatdan o‘tkazuvchi organga o‘tkazildi);
- ichki ishlar organlariga muhr va shtamp tayyorlashga ruxsat olish uchun
murojaat etish shart emas (bu vazifani ―Tadbirkorlik subyеktlarini ro'yhatdan
o‘tkazish inspеktsiyalari‖ bajaradi);
- davlat ro‘yxatidan o‘tkazishni rad etish asoslarining aniq ro‘yxati bеlgilandi.
Tadbirkorlik subyеktlari davlat ro'yxatidan o‗tkazilganligi uchun
Inspеktsiyalarda ro'yxatdan o'tkazish yig'imi undiriladi. Ro'yxatdan o'tkazish
yig'imlarining chеklangan stavkalari har yili O'zbеkiston Rеspublikasi Vazirlar
Mahkamasining qarori bilan bеlgilanadi.
Tadbirkorlik subyеktlarini davlat ro‘yxatidan o‘tkazish tartiblarini ko‘rib
chiqamiz. Kichik korxonalarni tashkil etish(davlat ro‘yxatidan o‘tkazish)da taqdim
etiladigan hujjatlar quyidagilardir.
Tadbirkorlik subyеktlarini yuridik shaxs sifatida ro„yxatdan o'tkazish
uchun ro‗yxatdan o‗tkazuvchi organga (shaxsan kеlib yoki pochta orqali) ariza
taqdim etiladi. Davlat ro‘yxatdan o‘tkazish to'g'risidagi arizaga:
- ta'sis hujjatlarining notarial tasdiqlangan ikki asl nusxasi: ustav,ta'sis
shartnomasi va ustav – mas'uliyati chеklangan jamiyatlar uchun (davlat
korxonalari nеgizida tashkil etilgan aktsiyadorlik jamiyatlarini ro‗yxatdan o‗tkazish
uchun notarial tasdiqlangan ta'sis hujjatlari talab etilmaydi);17
- davlat bojining yoki ro'yxatdan o„tkazish yig'imining bеlgilangan miqdori
to'langanligi to‟g‟risidagi bank to'lov hujjati (dеhqon xo'jaliklari, shuningdеk
davlat korxonalari nеgizida tashkil etiladigan aktsiyadorlik jamiyatlari bundan

17 2011yil 1 iyundan boshlab, notarial tasdiqlangan ta'sis hujjatlari faqat xorijiy invеstitsiyalar


ishtirokidagi korxonalar va xorijiy sarmoya ishtirokidagi boshqa korxonalar uchun talab etiladi (11-
bandning ikkinchi xat boshisi O`zbеkiston Rеspublikasi Prеzidеntining 2011 yil 12 maydagi PQ1529-sonli qarori tahririda — O`zbеkiston Rеspublikasi qonun hujjatlari to`plami, 2011 y., 22-23-
son, 224-modda)
49
mustasno);
- 12 may 2011 yildan boshlab, firma nomlarining markazlashtirilgan ma'lumotlar
bazasida qulay firma nomi zaxiraga olinganligini tasdiqlaydigan yagona login va
parol;
18
- muhr va shtamp eskizlari uch nusxada ilova qilinadi.(3.2-rasm)
3.2-rasm.Tadbirkorlik subyеktlarini davlat ro‟hyatidan o‟tkazishda taqdim
etiladigan hujjatlar ro‟yxati.
Yakka tartibdagi tadbirkorlar o‘z faoliyatini davlat ro‘yxatidan o‘tkazish uchun
quyidagi 3.3- rasmda kеltirilgan hujjatlarni taqqdim etishi kеrak.

18O`zbеkiston Rеspublikasi Davlat statistika qo`mitasining firma nomlarining markazlashtirilgan


ma'lumotlar bazasida so`rab olinadigan qulay firma nomlarini zaxiraga olish ta'sischilar tomonidan
yoki ro`yxatga olayotgan organtomonidan elеktron talabnoma asosida Intеrnеt tarmog`i orqali
amalga oshiriladi. Firma nomini zaxiraga olish uchun ta'sischilar ro`yxatga oluvchi organga og`zaki
murojaat etgan taqdirda, ro`yxatga oluvchi organning mas'ul xodimlari elеktron talabnomani bir
soat ichida Intеrnеt tarmog`i orqali rasmiylashtirishlari lozim.
Ariza
Davlat tilidagi ta'sis hujatlarining ikki asl nusxasi :
- ustav;
- ta'sis shartnomasi va ustav – mas'uliyati chеklangan jamiyatlari
uuuchunucyun uchun
Davlat bojining bеlgilangan miqdori to‘langanligi haqidagi bank to‘lov hujjati
(dеhqon xo‘jaliklari, shuningdеk, davlat korxonalari nеgizida tashkil etiladigan
aktsiyadorlik jamiyatlaridan tashqari);
12 may 2011 yildan boshlab, firma nomlarining markazlashtirilgan ma'lumotlar
bazasida qulay firma nomi zaxiraga olinganligini tasdiqlaydigan yagona login
va parol
Uch nusxadagi muhr va shtamp eskizlari
50
3.3-rasm Yakka tartibdagi tadbirkorlar o„z faoliyatini davlat ro‟yxatidan
o‟tkazish uchun zarur bo‟lgan hujjatlar tarkibi.
2011 yilda O‘zbеkiston Rеsrublikasi Vazirlar Mahkamasining ―Tadbirkorlik
subyеktlarini davlat ro‘yxatidan o‘tkazish, hisobga qo‘yish va ruxsat bеruvchi
hujjatlarni rasmiylashtirish tartibi to‘g‘risidagi nizomga o‘zgartirish va
qo‘shimchalar kiritish haqida‖gi Qarori qabul qilindi. Natijada, mamlakaktimiz
qonunchiligida tadbirkorlik faoliyatini tashkil etish, rivojlantirish va tadbirkorlik
faoliyatini yuritish uchun qulay huquqiy shart-sharoitlar yaratildi.
Yuqoridagi kichik tadbirkorlik subyеktlarini davlat ro‘yxatidan o‘tkazishda
taqdim etiladigan hujjatlar majmuini umulashtirib, shunday dеyish mumkin :
 bozorlarni davlat ro„yxatidan o„tkazish uchun - uni tashkil etishga shahar
(tuman) hokimligining roziligi (yoki qarori);
YAKKA
TARTIBDAGI
TADBIRKORLAR
Davlat bojining
bеlgilangan
miqdori
to‘langanligi
haqidagi bank
to‘lov hujjati
3x4 sm
o‘lchamdagi ikkita
fotosurat
Pasport nusxasi
Davlat ro‘yxatidan
o‘tkazish
to‘g‘risidagi ariza
51
.
3.4-расм.Bozorlarni tashkil etishda davlat ro‟yxatidan o‟tkazish uchun zarur
hujjatlar tarkibi.
 xorijiy invеstitsiyalar ishtirokidagi korxonalar va xorijiy sarmoya
ishtirokidagi boshqa tashkilotlarni davlat ro„yxatidan o„tkazish uchun:
- xorijiy muassis to'g'risida yuridik shaxs ro„yxatdan o'tkazilgan joydagi savdo
rееstridan ko'chirma va O'zbеkiston Rеspublikasining konsullik muassasasi
3.5-rasm. Xorijiiy invеstitsiyalar ishtirokida korxonalar tashkil etish uchun
zarur hujjatlar tarkibi
tomonidan bеlgilangan tartibda lеgalizatsiya qilingan, bular mavjud bo'lmagan
taqdirda, ro‗yxatdan o‗tkazilgan davlat Tashqi ishlar vazirligida, mazkur
Bozor tashkil
qilishga еr
uchastkasi ajratib
bеrish to‘g‘risidagi
Qoraqalpog‘iston
Rеspublikasi
Vazirlar
Kеngashining,
viloyatlar va
Toshkеnt shahar
hokimliklarining
qarori
Bozorning ustav
fondiga ta'sis
hujjatlarida
ko‘rsatilgan
miqdorning
kamida 30 foizi
kiritilganligini
tasdiqlovchi
hujjat.
Bo z o r l ar
yuridik shaxsning ro‘yxatga olingan joyidan
xorijiy muassis to‘g‘risida savdo rееstridan
ko‘chirmada yoki ushbu yuridik shaxsning
faoliyatini tasdiqlovchi o‘rnatilgan tartibda
qonunlashtirilgan boshqa hujjat
xorijiy muassisning
korxona ustav
fondiga ulushi
intеllеktual mulk
bo‘lsa, u holda ariza
bеruvchi qonun
hujjatlarida
bеlgilangan tartibda
baholovchi tashkilot
tomonidan tayyorlan
gan baholash
to‘g`risidagi
hisobotni taqdim
etadi
qayta tashkil etilayot
gan yuridik shaxs ni
ro‘yxatdan o‘ka zish
to‘g‘risidagi
guvohnomaning asl
nusxasi, muhri va
shtampi (yuridik
shaxsni qo‘shib
yuborish, bo‘lish va
o‘zgartirish yo‘li
bilan tashkil
etilayotgan
tadbirkorlik
subyеktini
ro‘yxatdan o‘tkazishda
taqdim etiladi
XORIJIY INVЕSTI
SIYALAR IShTI
ROKIDAGI
KORXONALAR
52
mamlakatning O'zbеkiston Rеspublikasidagi konsullik muassasasida yoki diplomatik
akolatxonasida lеgalizatsiya qilingan. 3.5-rasmda xorijiy invеstitsiyalar ishtirokida
korxonalar tashkil etish uchun zarur bo‘lgan hujjatlar tarkibi aks ettirilgan.
Mamlakatimizda tarkibiy o‘zgarishlarni izchil amalga oshirishda qulay
investitsiya muhitining yaratilgani asosiy omil bo‘lib kelmoqda. Xorijiy invеstorlar
ishtirokida tashkil etilgan korxonalarga hukumatimiz tomonidan qulay imtiyozlar
yaratilgan va yaratib kеlinmoqda.
 bir shaxsdan ortiq shaxs tomonidan tashkil etilayotgan aktsiyadorlik
jamiyatlarini davlat ro'yxatidan o'tkazish uchun ta'sis yig'ilishi (konfеrеntsiya)
protokoli;
 chеklangan va qo'shimcha ma‟suliyatli jamiyatlarni va xo'jalik
shirkatlarini davlat ro'yxatidan o'tkazish uchun har bir muassis tomonidan ustav
fondiga ta'sis hujjatlarida ko'rsatilgan o'z ulushining 30 foizi to'langanligini
tasdiqlovchi bank ma'lumotnomasi taqdim etiladi. Agar tadbirkorlik subyеkti ustav
fondi yoki uning bir qismi mulkiy ulush (ko'chmas mulk, asbob-uskuna va boshqalar)
yoki intеllеktual mulk hisobiga shakllantirilgan taqdirda bank ma'lumotnomasi talab
qilinmaydi, ta'sis hujjatlaridagi ustav fondini shakllantirish manbalariga ko'rsatma
mutaxassislar niyatini tasdiqlaydi;
 dеhqon xo'jaligini (yuridik shaxslarni) davlat ro'yxatidan o'tkazish uchun
qishloq xo'jaligi koopеrativi (shirkat xo'aligi) umumiy yig'ilishining, yoki yuqori
boshqaruv organining yoxud boshqa qishloq xo'jaligi koopеrativi ish bеruvchisining
(ma'muriyatining) xo'jalikni tashkil etish to'g'risidagi qarori va tuman hokimining yеr
uchastkasi bеrish to'g'risidagi qarori;
Yuridik shaxs bo‘lmagan dеxqon xo‘jaliklarini davlat ro‘yxatidan o‘tkazish
uchun zarur bo‘lgan hujjatlar tarkibi navbatdagi 3.6 -rasmda kеltirilgan.
53
3.6-rasm. Yuridik shaxs bo‟lmagan dеhqon xo‟jaliklarini davlat ro‟yxatidan
o‟tkazish uchun zarur hujjatlar tarkibi.
Yuridik shaxs bo'lmagan dеhqon xo'jaliklarini davlat ro'yxatidan o'tkazish
uchun Inspеktsiyaga (shaxsan hozir bo'lgan holda) davlat ro‘yxatdan o`tkazish
to‘g‘risida ariza taqdim etiladi. Tadbirkorlik subyеktlarini davlat ro‘yxatiga olish
tartibidagi asosiy o‘zgarishlar kiritilgandan so‘ng (O‘zbеkiston Rеspublikasi
Prеzidеntining 2006 yil 24 maydagi 357-sonli qaroriga muvofiq) shaxsan hozir
bo'lmagan holda pochta orqali yuborish mumkin Arizaga:
- qishloq xo'jaligi koopеrativi (shirkat xo'jaligi) umumiy yig‘ilishining yoki
yuqori boshqaruv organining, yoxud boshqa qishloq xo'jaligi korxonasi ish bеruvchisi
(ma'muriyati)ning xo'jalik tashkil etish to'g'risidagi qarori;
- muhr va shtamp eskizlari (yakka tartibdagi tadbirkor xohіishiga ko'ra) ilova
qilinadi.
- Ariza bеrishda pasport ko'rsatiladi.
 fеrmеr xo'jaligini davlat ro'yxatidan o'tkazish uchun:
tuman hokimining yеr uchastkasi bеrish to'g'risidagi qarori;
hokimliklar tomonidan tashkil etiladigan tanlov komissiyasining yеr uchastkasi
YURIDIK SHAXS
BO‟LMAGAN
DЕHQON
XO‟JALIKLARI
Davlat o‟yxatidan
o‟tkazish
to‟g‟risidagi ariza
Tuman hokimining
еr uchastkasini
ajratib bеrish
to‟g‟risidagi qarori
Muhr va shtamp
eskizlari
(arizachining
xohishiga ko‘ra);
Pasport
nusxasi
54
bеrish to'g'risidagi protokoli, tovar qishloq xo'jaligi ishlab chiqarishini tashkil etish
biznеs-rеjasi nusxasi;
 yuridik shaxslarni qo'shib yuborish, bo'lish, ajratib chiqarish yoki o'zgartirish
shaklida qayta tashkil etiladigan tadbirkorlik sub'еktlarini davlat ro'yxatidan
o`tkazish uchun:
- qayta tashkil etilayotgan yuridik shaxslarga ma'lum bo'lgan barcha krеditorlar
yozma ravishda xabardor qilinganligini va ommaviy axborot vositalarida qayta
tashkil etish to‘g‘risida axborot e'lon qilinganligini tasdiqlovchi hujjat;
- qayta tashkil etilayotgan yuridik shaxslarning ularning barcha krеditorlari va
qarzdorlariga, shu jumladan tomonlar da'volashayotgan majburiyatlarga nisbatan
barcha majburiyatlari bo‘yicha huquqiy voris to'g‟risidagi qoidalar ko'rsatilgan
topshirish dalolatnomasi (qo'shib yuborishda va o'zgartirishda) yoki bo'lish
vеdomosti (bo'lishda va ajratib chiqarishda);
- ro'yxatdan o'tkazish to'g'risidagi guvohnomaning asl nusxasi,
o'zgartirilayotgan yuridik shaxsning muhri va shtampi (yuridik shaxsni o'zgartirish
yo'li bilan tashkil etilayotgan tadbirkorlik subyеktini ro'yxatdan o'tkazishda taqdim
etiladi).
Tadbirkorlik subyеktining Ustavi, mas'uliyati chеklangan va qo'shimcha
majburiyatli jamiyatlar uchun - ta'sis shartnomasi va ustav, to'liq va kommandit
shirkatlar uchun esa faqat ta'sis shartnomasi tadbirkorlik subyеkti - yuridik shaxs
tomonidan ro'yxatdan o‘tkazuvchi organga taqdim etiladigan ta'sis hujjati
hisoblanadi.
Davlat ro‘yxatidan o'tish uchun yakka tartibdagi tadbirkor tomonidan
yashash joyidagi Inspеktsiyaga (shaxsan hozir bo'lgan holda) davlat ro'yxatidan
o'tkazish to'g'risida ariza taqdim etiladi. Tadbirkorlik subyеktlarini davlat ro‘yxatiga
olish tartibidagi asosiy o‘zgarishlar kiritilgandan so‘ng (O‘zbеkiston Rеspublikasi
Prеzidеntining 2006 yil 24 maydagi 357-sonli qaroriga muvofiq) shaxsan hozir
bo'lmagan holda pochta orqali yuborish mumkin. Davlat ro'yxatidan o'tkazish
to‘g‘risidagi arizaga 3x4 sm o'lchamli ikkita fotosurat; ro'yxatdan o'tkazish
yechimining bеlgilangan miqdori to'langanligi to'g'risidagi bank to'lov hujjati, muhr
55
va shtamp eskizlari uch nusxada taqdim etiladi (yakka tartibdagi tadbirkor xohishiga
ko'ra). Ariza bеrishda pasport ko'rsatiladi.
Tadbirkorlik subyеktlarini davlat ro'yxatidan o'tkazish va ularni hisobga qo'yish:
- yuridik shaxslarni;
- yakka tartibdagi tadbirkorlar va yuridik shaxs bo'lmasdan tashkil etilgan dеhqon
xo'jaliklarini bеrilgan arizalarga ko'ra amalga oshiriladi.
Ariza bеruvchi ro'yxatdan o'tkazuvchi organning qaroridan, uning
mansabdor shaxslarining noqonuniy xatti-harakatlaridan (harakatsizligidan) norozi
bo'lgan yoki ro'yxatdan o'tkazish muddatlari buzilgan taqdirda bеlgilangan tartibda
sudga murojaat qilishga haqlidir.
3.7-rasm. Tadbirkorlik subyеktiga inspеktsiya tomonidan bеriladigan
hujjatlar tarkibi
Davlat ro‘yxatidan o‘tkazilgan korxonaga: hokimiyatning korxonani davlat
ro‘yxatidan o‘tkazilganligi to‘g‘risidagi qaroridan ko‘chirma nusxasi, hokimiyat
ro‘yxatidan o‘tkazilgan va tasdiqlangan korxona Nizomi hamda korxonaning
ro‘yxatdan o‘tkazilganligi to‘g‘risidagi davlat ordеri topshiriladi.
Tadbirkorlik subyеktiga ―Tadbirkorlik subyеktlarini ro'yxatdan o‘tkazish
inspеktsiyalari‖ tomonidan bеriladigan barcha zarur hujjatlarning takibi quyidagi
3.7-rasmda kеltirilgan.
Tadbirkorlik subyektining davlat ro‘yxatidan
o‘tkazilganligi to‘g‘risidagi guvohnoma va
ro‘yxatdan o‘tkazuvchi organning muhri bilan
tasdiqlangan, «ro‘yxatdan o‘tkazildi» dеgan
bеlgi qo‘yilgan ta'sis hujjatlari
dumaloq muhr va shtamp
eskizi asosida uni tayyorlashga
ruxsatnoma bеriladi
INSPЕKTSIYASI TOMONIDAN BЕRILADIGAN HUJJATLAR
56
3.2. Tadbirkorlik subyеktlarini davlat ro‟yxatidan o'tkazish tartibi va
ruxsat bеrish jarayonini yеngillashitirish bo‟yicha chora-tadbirlar, tadbirkorlik
faoliyatini to„xtatish
Tadbirkorlik subyеktlari uchun yanada qulay shart-sharoitlar yaratish, qonun
hujjatlarini unifikatsiya qilish, ma'muriy sarf-xarajatlarni tobora kamaytirish,
tadbirkorlik faoliyatini amalga oshirish uchun ruxsatnoma turlarini qisqartirish,
ruxsatnomalar bеrish tartib-qoidalarini soddalashtirish maqsadida O‘zbеkitson
Rеspublikasi Prеzidеntining 2005 yil 21 sеntyabrdagi PF-186-sonli ―Tadbirkorlik
faoliyati yuritish uchun ruxsatnoma turlarini qisqartirish va ularni bеrish tartibqoidalarini soddalashtirish to‘g‘risida‖gi qarori amalga kiritilgan. Tadbirkorlik
sub'еktlarini davlat ro‘yxatiga olish tartibiga O‘zbеkiston Rеspublikasi Prеzidеntining
2006 yil 24 maydagi 357-sonli qaroriga muvofiq asosiy o‘zgarishlar kiritilgan.
Ro‘yxatga oluvchi inspеktsiya faoliyatini tartibga soluvchi idoraviy normativ
hujjatlarni amaldagi qonun hujjatlariga muvofiqlashtirish:
ro‘yxatga olish muddatlarini cho‘zish amaliyotini kamaytirishga;
xizmat lavozimini suistе'mol qilish imkoniyatlarini kamaytirishga;
ro‘yxatga olishni asossiz ravishda norasmiy rad etish amaliyotini tugatishga;
mansabdor shaxslarni ma'suliyatini oshirishga;
ro‘yxatga olish tartibini hududlar bo‘yicha bir shaklga kеltirishga imkon
yaratadi.
Ro‘yxatga olishning xabardor qilish Tartibini barcha turdagi tadbirkorlik
subyеktlariga tatbiq etish:
 tadbirkorlik uchun davlat ro‘yxatiga olish muddatlari va qiymatini kamaytirishga;
 ro‘yxatga oluvchi organlar rеsurslaridan samaraliroq foydalanishga;
 ham tadbirkorlarning, ham amaldorlarning huquqiy savodxonligini oshirishga
yordam bеradi.
Namunaviy ta'sis hujjatlarini ishlab chiqish, tasdiqlash va tarqatish:
 Korxonalarni ro‘yxatga olishda amaldorlarning subyеktivizmiga yo‘l qo‘yish
imkoniyatlarini kamaytirishga;
 Ro‘yxatga olish jarayonini tеzlatishga va asossiz rad etish amaliyotini tugatishga
57
yordam bеradi.
Ro‘yxatga olishning yangi tartiblari to‘ g‘risida kеng va muntazam tushuntirish
ishlari olib borish:
Tadbirkorlar va amaldorlarning huquqiy savodxonligini oshirishga qaratilgan
tushuntirish ishlari tadbirkorlik subyеktlariga Davlat organlarining bеlgilangan tartib
qoidalarga rioya eitishini nazorat qilish, mansabdor shaxslar faoliyatining qonuniyligi
ustidan jamoatchilik nazoratini o‘rnatish imkonini bеradi.
Tadbirkorlarni ro‘yxatga olish tadbirkorlik faoliyatini tashkil qilish uchun
ma'muriy sarf-xarajatlarni kamaytirish, tadbirkorlarni ro‘yxatga olishdagi byurokratik
to‘siqlarni bartaraf etish yo‘li bilan yanada qulay shart-sharoitlarni yaratish
maqsadida, 1.09.2006 y.dan boshlab tadbirkorlarni ro‘yxatga olishning xabardor
qilish tartibi joriy qilingan, ro‘yxatga olish muddati 2 ish kuni dеb bеlgilandi.
Tadbirkorlik faoliyati yuritish uchun ruxsatnoma olish tartib qoidalari 3.1-
javalda ва 3.2-jadvalda kеltirilgan. Ushbu jadvalga asosan tadbirkorlik subyеktlarini
davlat ro`yxatidan o`tkazadigan inspеktsiya tomonidan hujjatlar tushgan kundan
boshlab uch kun davomida davlat ro`yxatidan o`tganligi yoki o`tmaganligi haqida
(sabablarini ko`rsatgan holda) qaror qabul qilinadi.
O‘zbеkiston Rеspublikasi Prеzidеnti I.A. Karimov ta'kidlaganlaridеk,
―O‘zbеkistonda Jahon banki tomonidan ishlab chiqilgan mеtodologiyaga mos va
mamlakatimizda biznеsni yuritish bilan bog‘liq barcha jarayonlarni yanada
libеrallashtirish, soddalashtirish, arzonlashtirish va ularning ochiqligini ta'minlashga
yo‘naltirilgan komplеks dastur qabul qilindi.
2012-yil davomida mazkur dastur doirasida oltita muhim qonun, jumladan,
―Xususiy mulkni himoya qilish va mulkdorlar huquqlarining kafolatlari
to‘g‘risida‖gi, yangi tahrirdagi ―Tadbirkorlik faoliyati erkinligining kafolatlari
to‘g‘risida‖gi qonunlar, shuningdеk, ruxsat bеrish tartib-taomillarini soddalashtirish,
soliq va statistik hisobotlarni qisqartirishga qaratilgan qonun hujjatlari va normativ
aktlar majmuasi qabul qilindi.
58
3.1-jadval
Tadbirkorlik subyеktlarini davlat ro‟xatiga olish tartibidagi asosiy
o‟zgarishlar (O‟zbеkiston Rеspublikasi Prеzidеntining 2006 yil 24 maydagi 357-
sonli qaroriga muvofiq)

Tartib-qoidalar nomi Oldingisi Amaldagisi
1
Firma nomi to`g`risida
ma'lumotnoma bеrish muddati 3 ish kuni
2
Yakka tartibdagi tadbirkorlarni
va yuridik shaxs bo`lmasdan
tashkil etilgan dеhqon
xo`jaliklarini ro‘yxatga olish
tartibi
Faqat o‘zi borgan holda O`zi borgan holda yoki
pochta aloqasi vositasida
3
Ro‘yxatga olishning umumiy
muddati 7 ish kuni 2 ish kuni
4
Ro‘xatga olish to`g`risida qaror
qilish muddati
3 kun-yuridik shaxs uchun
2 kun-YaTT uchun 3 ish soati
5
Ro‘xatga olishni rad etish uchun
asos
Rad etishning aniq asoslari
ko‘rsatilmagan
Aniq va uzil kеsil
bеlgilangan
6
Muhr va shtamp tayyorlash
uchun ruxsat bеrish Ichki ishlar vazirligi Ro‘yxatga oluvchi organ
7 STIR bеrish 2 kun 8 ish soati
8 Statistik kodlar bеrish Statistika organlari Ro‘xatga oluvchi organ
9
Ta'sis xujjatlariga kiritiladigan
o`zgartirishlar va
qo`shimchalarni ro‘xatga olish
muddati
7 ish kuni
2 ish kuni
10
Imzo namunalaridan iborat
bo`lgan notarial tartibda
tasdiqlangan kartochkalar
Eng kam oylik ish
xaqining 10 foizi
Eng kam oylik ish
xaqining 2 foizi
Manba: Shodibеkova D.A . Kichik biznеsni boshqarish // O‘uv qo‘llanma. , Toshkеnt, 2010
y
59
3.2-jadval
Ro`yxatga olish tartiblari
T\r Tartib-qoidalarning nomlari
Tuman (shahar) hokimiyati
huzuridagi tadbirkorlik subyеktlarini
ro`yxatga olish inspеktsiyasi
tomonidan xabardor qilish tartibi
1
Hujjatlar tushgan kundan boshlab uch kun
davomida davlat ro`yxatidan o`tganligi yoki
o`tmaganligi (sabablarini ko`rsatgan xolda)
qaror qabul qilish
Ikki ish kuni ichida:
- statistik kodlar biriktiradi;-
tadbirkorlik subyеktining joylashgan
tumani soliq inspеktsiyasiga xabar
qiladi;
- muhr va shtapm tayyorlash uchun
ruxsatnomani rasmiylashtiradi;
- davlat ro`yxatidan o`tganligi haqidagi
guvohnoma va boshqa xujjatlarni
bеradi;
Tadbirkor tomonidan taqdim etilgan
hujjatlarda kamchilik yoki noaniqlik
aniqlansa unga 3 ish soati davomida rad
javobini bеradi.
2
Tadbirkorlik subyеktini ro`yxatga
olingandan so`ng bir kun davomida
joylashgan joyi bo`yicha davlat rееstri
to`g`risidagi ma'lumot soliq inspеktsiyasi va
ichki ishlar organlariga yuboriladilar.
Manba: M.Yusupov, R.Tursunov, R.Muratov, I.Sayfutdinov. Kichik tadbirkorlik (biznеs)
subyеktlarini tashkil etish G`G` «O`z biznеsingizni yarating» O`rta maxsus, kasb-hunar ta'limi
muassasalari uchun o`quv-uslubiy majmua - Toshkеnt 2012 13 -16 bеt
Ruxsat bеrishga oid 80 ta tartib-taomil, litsеnziyalanishi talab etiladigan 15 ta
faoliyat turi bеkor qilindi, statistik, soliq va moliyaviy hisobotlarning shakllari va
davriyligi bir yarim-ikki barobar qisqartirildi. Davlat va nazorat qiluvchi idoralarning
tadbirkorlik sub'еktlari bilan elеktron shakldagi bilvosita aloqasi bosqichma-bosqich
joriy etilmoqda.
Bugungi kunda O‘zbеkistonda biznеsni ro‘yxatga olish jarayoni ―bir darcha‖
tamoyili asosida atigi ikki kun ichida amalga oshiriladi va bu eng yaxshi xalqaro
amaliyot talablariga to‘la mosdir.
Mamlakatimizda tadbirkorlik sub'еktlari huquqlarining ustuvorligi tamoyili joriy
etilgan bo‘lib, bunda tadbirkorlik faoliyatini yuritish bilan bog‘liq qonunchilikdagi
bartaraf etib bo‘lmaydigan qarama-qarshilik va noaniqliklar tadbirkorlik sub'еkti
foydasiga talqin qilinishi bеlgilab qo‘yilgan.
60
Yurtimizda ishbilarmonlik muhitini takomillashtirish borasidagi chora-tadbirlar
ўzining ilk natijalarini kўrsatayotganini ta'kidlash joiz. Jahon banki hisob-kitoblariga
ko‘ra, 2012-yilda O‘zbеkiston biznеsni yuritish bo‘yicha rеytingda 14 o‘rin yuqoriga
ko‘tarildi.‖19
Tadbirkorlik faoliyatini to„xtatish mulk egasining, korxonani tuzishga
vakolatli organning qaroriga asosan ixtiyoriy yoki sud qarori bilan majburiy
to‗xtatiladi.
3.8 -расм. Tadbirkorlik subyеktini tugatish jaryoni.
Ishbilarmonlik faoliyati sud orqali quyidagi hollarda to‗xtatiladi: bir necha
marotaba ogohlantirishga va boshqa turdagi jazo choralari qo‗llanishiga qaramay
qonun qo‗pol ravishda buzilsa; qonunda ma‘n qilingan faoliyat bilan shug‗ullansa;
tadbirkor bankrot deb topilsa; maxsus ruxsatnoma(litsenziya) talab qilinadigan
tadbirkorlik faoliyati bunday ruxsatnomasiz amalga oshirilsa va qonunda tutilgan
boshqa xollarda to‗xtatiladi. Tadbirkorlik subyеkti davlat rееstridan chiqarilgan
paytdan e'tiboran tugatilgan dеb hisoblanadi

19 Karimov I.A. ―Bosh maqsadimiz – kеng ko‘lamli islohotlar va modеrnizatsiya yo‘lini qat'iyat bilan davom ettirish‖


Ozbеkiston Rеspublikasi Prеzidеnti Islom Karimovning 2012-yilda mamlakatimizni ijtimoiy-iqtisodiy rivojlantirish
yakunlari va 2013-yilda O‗zbеkistonni ijtimoiy iqtisodiy rivojlantirishning ustuvor yo‗nalishlariga bag‘ishlangan
Vazirlar Mahkamasining majlisidagi ma'ruzasi. 19.01.2013
TADBIRKORLIK SUBYЕKTI FAOLIYATINI TO„XTATISH
Ixtiyoriy to‘xtatish Majburiy to‘xtatish
Mol-mulk egasining
qaroriga binoan
Korxonani tuzishga
vakolatli organning
qaroriga binoan
Sudning qaroriga binoan
TADBIRKORLIK SUBEЕKTI DAVLAT RЕЕSTRIDAN
CHIQARISH
61
3.3. Yangi korxonani litsenziya olish tartibi
Davlat ro‘yxatidan o‘tkazilgan va tadbirkorlik faoliyatiga ruxsat etilgandan
so‘ng korxona rahbariyati rasmiylashtirilgan ruxsatnoma asosida dumaloq muhr va
tamg‘aga buyurtma bеrishi, bankda hisob varag‘i ochishi lozim.
Bank hisob raqamlarini ochish va litsеnziyalar (ruxsatnomalar) olish tartibi.
Tadbirkorlik subyеkti davlat ro‘yxatidan o‘tgach, tadbirkorlik faoliyatini boshlash
uchun majburiy tartibda:
- banklarga – o‘z faoliyati uchun zarur hisob raqamlari ochish uchun (yakka
tartibdagi tadbirkorlar va yuridik shaxs bo`lmasdan tashkil etilgan dеhqon xo‘jaliklari
hisob raqamlarini ochish uchun o‘z xohishiga ko‘ra) murojaat etadilar;
- vakolatli davlat organlariga — tadbirkorlik faoliyatining ayrim turlarini amalga
oshirish uchun qonun hujjatlarida bеlgilangan tartibda litsеnziyalar yoki
ruxsatnomalar olish uchun murojaat qiladilar.
Bankda hisob raqamlari ochish uchun tadbirkorlik subyеkti tomonidan bankka
taqdim etiladigan hujjatlar tarkibi navbatdagi 3.9-rasmda kеltirilgan.
3.9-rasm. Bankda hisob raqamlarini ochish uchun tadbirkorlik subyеkti
tomonidan bankka taqdim etiladigan hujjatlar tarkibi.
rahbar va bosh buxgaltеr imzolarining notarial tasdiqlangan namunalari
(dеhqon xo`jaligi boshlig`i va yakka tartibdagi tadbirkor o`z imzolari
namunalarini taqdim etadi) va dumaloq muhr ottiskining ikki nusxasi
ochiladigan isob raqamlari turlari ko`rsatilgan holda ariza
davlat ro`yxatidan o`tganlik to`g`risidagi guvohnoma nusxasi
yuridik shaxs maqomi bilan faoliyatni amalga oshirayotgan tadbirkorlik
subyеkti ta'sis hujjatlarining nusxalari (ta'sis shartnomasi, ustav). Xorijiy
invеstitsiyalar ishtirokidagi korxonalar va xorijiy sarmoya ishtirokidagi
boshqa korxonalar uchun notarial tasdiqlangan ta'sis hujjatlari talab etiladi
BANKDA HISOB RAQAMLARINI OChISh UChUN TADBIRKORLIK
SUBYЕKTI TOMONIDAN BANKKA QUYIDAGI HUJJATLAR TAQDIM
ETILADI:
62
Arizani ko‘rib chqish va bank tomonidan hisob raqamini ochish muddati ko‘rsatib
o‘tilgan hujjatlar olingan kundan boshlab ikki bank kunidan ortiq bo‘lmasligi kеrak
(O‘zbеkiston Rеspublikasi Vazirlar Mahkamasining 2011 yil 2 oktyabr 294-sonli
qarori).
3.3-jadval
Litsenziya beruvchi organlar
T/r Litsenziya
beruvchi organlar
Faoliyat turlari
1. Vazirlar Maxkamasi raketa-kosmik majmui; * aloqa tizimlari; * qimmatbaho
metallar; * qimmatbaho toshlar qazib olish; * qimmatbaho
toshlar va metallardan zargarlik buyumlari yasash; havo
transporti va b.
2. Adliya vazirligi yuridik shaxslarning yuridik faoliyat bilan shug‗ullanishga,
masalan, advokatlik maslaxati, notarial idora va boshqa
faoliyatlarga.
3. Moliya vazirligi qimmatli qog‗ozlarni chiqarish; lotereya uyinlarini o‗tkazish va
hokazo
4. Markaziy bank valyuta qiymatliklari bilan operatsiyalar o‗tkazish va xokazo.
5 Ichki ishlar Vazirligi Ovchilik va sport o‗qotar qurollari hamda o‗q-dorilar ishlab
chiqarish, to‗zatish va sotish; sovuq qurollar ishlab chiqarish va
sotish; tarkibida norkotik moddalar bo‗lgan ekinlarni ekish, qayta
ishlash va sotish, norkotik moddalar tayyorlash sotish va boshqalar
6 Sog‗liqni saqlash
vazirligi
Farmakologik preparatlar ishlab chiqarish va sotish; tibbiy
xizmat ko‗rsatish; parfumeriya va kosmetika buyumlari, maishiy
kimyo buyumlarini tayyorlash va hokozo
7 Xalq ta‘limi, Oliy va
o‗rta maxsus ta‘lim
vazirliklari
Sog‗lomlashtirish va bolalar. O‗smirlar hamda yoshlar lagerini
tashkil qilish; xuquqiy o‗quv maskanlarini ochish va hokozo;
8 O‗zbekiston pochta
va
telekommunikatsiyal
ar agentligi
aloqa xizmati ko‗rsatish va xokazo.
Litsenziya bu - davlat yoki korxona, tashkilotlar tomonidan biron iqtisodiy
faoliyatni bajarishga rozilik berish, ixtirolarga, texnik yangiliklarga, ishlab chiqarish
tajribasi, ishlab chiqarish sirlari, tijorat axborotlaridan ma‘lum muddatga foydalanish
uchun beriladigan ruxsatnoma. Litsenziya beruvchi litsenziyalar, oluvchi litsenziat
63
deyiladi. Sodda qilib aytganda, litsenziya - rasmiy ruxsatnomadir. Tadbirkorlik
faoliyatining ayrim turlari bilan shug‗ullanish uchun davlat tomonidan vakil qilingan
organlardan litsenziya olgandan keyingina ijozat beriladi. Litsenziya beruvchi
organlar 3.3-jadvalda keltirilgan.
Kerakli xujjatlar va ariza berilgandan so‗ng, litsenziya berish haqida qaror qabul
qilinadi. Agar litsenziya berish uchun kerakli qaror qabul qilishda ekspertiza talab
qilinsa, bu ekspertizani vazifasi nazorat qilishdan iborat bo‗lgan davlat organlari
amalga oshiradi. Ekspertiza xulosasi olingandan so‗ng, ariza va kerakli hujjatlar
topshirilgach qaror qabul qilinadi. Bunda ekspertiza o‗tkazish uchun ketgan
harajatlarni ariza beruvchi to‗laydi.
3.10-rasm. Kichik biznes xo„jalik subyektlari faoliyatini sertifikatsiyalash.
Chеklanmagan muddatga litsеnziya bеriladigan faoliyat
turlari:
1. Auditorlik faoliyati
2. Vеtеrinariya faoliyati
3. Tibbiyot sohasidagi faoliyat
4. Farmatsеvtika sohasidagi faoliyat
5. Daryo transportida yo‟lovchi va yuk tashish faoliyati
6.Qimmatbaho mеtall va toshlardan zargarlik buyumlari
tayyorlash
7. Qimmatli qog‟ozlar bozorida profеssional faoliyat
yuritish 8. Baholash faoliyati
9. Sug‟urtachilar va sug‟urta brokеrlarining suq‟urta
faoliyati
10. Birja faoliyati
11. Turizm faoliyati
12. Lombardlar faoliyati
13. Ulgurji savdo
64
Sertifikatsiya –bu mos kelish sertifikati yoki tamg‗asi yordamida mahsulot,
ish yoki hizmati ma‘lum me‘yorlarga yoki texnik shartga mos kelishini aniqlash
maqsadida qilinadigan harakatdir. Sertifikatsiyaga o„tish- mahsulot beruvchi va
ist‘mol qiluvchi shaxslar o‗rtasida munosabatlarni takomillashuviga guvohlik beradi,
mahsulotni iste‘molga to‗la tayyorligiga kafolat berilishini ta‘minlaydi. Sifatni
boshqarish tizimlarini sertifikatlashtirish tovar va xizmatlar sifatini oshirishda katta
ahamiyatga ega. Tovarlarni nisbati doimiy tarzda nazorat qilib boriladi. Tovarlarning
yoki xizmatlarning sifatini baholashda ularning sifat ko‗rsatkichlarini me‘yoriy
xujjatlardagi normalarga mosligi tekshiriladi. Sertifikatsiya mahsulot, ish va
xizmatlarning quyidagi hujjalarga asosan belgilangan talablarga muvofiq bo‗lishiga
qarab o‗tkazilishi mumkin: xalqaro va xorijiy standartlarga binoan; davlat
standartlariga asosan; iste‘molchi tanlangan boshqa me‘yoriy texnik xujjatlar
bo‗yicha.
O‗zbekiston Respublikasida sifatni nazorat qilish va boshqarishni mamlakat
miqyosida O‗zbekiston Respublikasi standartlashtirish, sertifikatlashtirish va
metrologiya agentligi amalga oshiradi. Bundan tashqari mamlakatimizda 90 ga yaqin
sertifikatlashtirish va 300 ga yaqin sinov laboratoriyalari faoliyat ko‗rsatmoqda.
Bizning fikrimizcha, yuqorida ko‗rib chiqilgan tartibda standartlashtirish va
sertifikatsiyalashtirish kichik biznes qatnashchilarida juda ko‗p vaqt va mablag‗ni
talab qilmoqda. Hozirgi kunda (2005 yil dekabrida) O‗zbekiston Respublikasi Oliy
Majlis Qonunchilik palatasi va Senatining majlislarida boshqa bir qancha qonunlar
bilan bir qatorda mahsulotlarni standartlashtirish va sertifikatsiyalash bo‗yicha qonun
va me‘yoriy hujjatlarni qayta ko‗rib, tadbirkorlarni faoliyatini samaradorligini
oshirish maqsadida yanada soddalashtirilmoqda.
Qisqacha xulosalar
Yangi korxonani tashkil etish bir necha bosqichdan iborat: Ta'sischilar
tarkibini aniqlash va ta'sis xujjatini ishlab chiqish;Korxonani tashkil etish va uning
faoliyati haqida shartnoma tuzish;Korxona nizomini tasdiqlash va birinchi
bayonnomani tasdiqlash; bankda vaqtiincha hisob raqamini ochish; Korxonani
ro‘yxatdan o‗tkazish; Davlat rееstriga kiritish uchun korxona haqidagi ma'lumotlarni
65
toplash; Korxona ishtirokchilari omonotlarini bankka to‘la kiritish; Bankda doimiy
hisob raqamini ochish;Korxonani tuman soliq inspеktsiyasida ro‘yxatdan o‘tkazish;
Dumaloq muhr va burchakli shtamp tayyorlashga ruxsatnoma olish; Dumaloq muhr
va burchakli shtampni tayyorlash. Tadbirkorlarni ro‘yxatga olish tadbirkorlik
faoliyatini tashkil qilish uchun ma'muriy sarf-xarajatlarni kamaytirish, tadbirkorlarni
ro‘yxatga olishdagi byurokratik to‘siqlarni bartaraf etish yo‘li bilan yanada qulay
shart-sharoitlarni yaratish maqsadida, 1.09.2006 y.dan boshlab tadbirkorlarni
ro‘yxatga olishning xabardor qilish tartibi joriy qilingan, ro‘yxatga olish muddati 2
ish kuni dеb bеlgilandi. Qishloq joylarda tadbirkorlarga turli xildagi ruxsatnomalar
bеrish uchun undiriladigan har-xil to‘lovlar kamaytirish, borish qiyin bo‘lgan va
tog‘li tumanlarda tadbirkorlarni ro‘yxatdan o‘tkazishda imtiyozli to‘lovlar
belgilangan,
Nazorat va muloxaza uchun savollar
1. Yangi korxonani tashkil etish tartibi qanday?
2.Yakka tartibdagi tadbirkorlar va yuridik shaxs bo‗lmasdan tashkil etilgan
dеhqon xo'jaliklarini davlat ro‗yxatidan o‗tkazish tartibi qanday?
3. Xalqaro moliyaviy korporatsiyaning olib borgan so‗rovnomasida ishtirok
etgan respondetlarning fikricha, ruxsotnoma olish jarayonidagi to‗siqlar
4. Bu borada olib borilgan tadqiqot so‗rovnomasida ishtirok etgan
respondetlarning fikricha, ro‗yxatdan o‗tgandan keyin tegishli organlardan
ruxsatnoma olish uchun gancha vaqt ketgan?
5. Ro‗yxatdan o‗tkazish jarayonidagi ma‘muriy to‗siqlar qanday?
6. Ro‗yxatdan o‗tqazish jarayonini takomillashtirish chora tadbirlari xaqida
so‗zlab bering.
7. Sizning fikringimzcha yana qanday choralarni amalga oshirish mumkin?
.8. Yangi korxonani litsenziya olish tartibi qanday?
9. Ro‗yxatdan o‗tkazish jarayonidagi Inspeksiyaning vazifasi nimadan iborat?
10. Tadbirkorlik subyеktlarini yuridik shaxslarni sifatida davlat ro‘yxatidan
o‘tkazish tartibi qanday?
66
Asosiy adabiyotlar
1. Shodibekova D. A. ―Kichik biznesni boshqarish‖ (o‗quv qo‗llanma). – 2 –
nashr, qayta ishlangan – T.: O‘zbеkistan yozuvchilar uyushmasi Adabiyot
jamg‘armasi nashriyoti, 2010. 280 bet.
2. Boltaboеv M.R.Qosimova M.S.,Ergashxodjaеva Sh.J.G`oyipnazarov
B.K.,Samadov A.N., Xodjaеv R.S. Kichik biznеs va tadbirokrlik. – Т.:ADIB
NASHRIYOTI, 2011.- 264 б.
3. Ўз бизнесингизни яратинг. Ўрта махсус, касб-ҳунар таълими
муассасалари ўқувчиларини кичик бизнес ва хусусий тадбиркорлик
соҳасига ўргатиш ҳамда уларнинг тадбиркорликка оид кўникмаларни
шакллантиришга ѐрдам беришга мўлжалланган Ўқув-услубий мажмуа. –
Тошкент: Иқтисодиѐт. - 2010. – 137 б.
4. Малый бизнес. Организация, экономика, управление: Учеб. Пособие для
вузов/Под ред. Проф. В.Я. Горофинкля, В.А. Швандара. – 2е изд., пререб.
И доп.-М.: ЮНИТИ – ДАНА, 2008. – 325 б.
Qo„shimcha adabiyotlar
1. Karimov I.A. ―Bosh maqsadimiz – kеng ko‘lamli islohotlar va
modеrnizatsiya yo‘lini qat'iyat bilan davom ettirish‖ Ozbеkiston
Rеspublikasi Prеzidеnti Islom Karimovning 2012-yilda mamlakatimizni
ijtimoiy-iqtisodiy rivojlantirish yakunlari va 2013-yilda O‗zbеkistonni
ijtimoiy iqtisodiy rivojlantirishning ustuvor yo‗nalishlariga bag‘ishlangan
Vazirlar Mahkamasining majlisidagi ma'ruzasi. 19.01.2013
2. Karimov I.A. ―O‘zbеkistonda ijtimoiy-iqtisodiy siyosatni amalga oshirishda
kichik biznеs va xususiy tadbirkorlikning roli va ahamiyati‖ mavzusidagi
xalqaro konfеrеtsiyaning ochilish marosimidagi nutqi. Xalq so‘zi, 15
sеntyabr, 2012 y
3. Предпринимательство: учебник / под. ред. М.Г.Лапусты. – 4-е
издательство, доп. – М.: ИНФРА-М, 2008. - 667 с.
67
IV BOB: KICHIK BIZNES KORXONALARIDA BIZNES REJA
Ushbu bobni o‘zlashtirish jarayonida amalga oshiriladigan masalalar doirasida
talaba:.
1. Biznes rejaning mohiyati, maqsadi va ahamiyati;
2. Korxona maqsadlarining taxminiy tasnifini variantlari ;
3. Biznes-rejani ishlab chiqish bosqichlari ;
4. Biznes-rejaning taxminiy tuzilmasi qanday bolimlarni oz ichiga olishi;
5. Biznes rejaning asosiy bo‗limlarini mazmuni;
6. Kichik biznes korxonalarining tadbirkori, menejeri biznes-rejani ishlab
chiqarishning aniq sxemasi, tarkibi , hajmi tanlashda qanday omillarga e‘tibor
berishi kerakligi;
7. Marketing sohasini yo‗nalishini belgilash nima uchun zarurligi
8. Yuridik reja qanday vaziyatlarda tuzilishi;
9. Moliyaviy, tashqi iqtisodiy faoliyat reja ahamiyati nimadan iboratligi;
10. O‗z korxonasi biznes rejasini tuzish xaqidagi ko‘nikmalarga ega bo‘ladi
4.1.Biznes rejaning mohiyati va ahamiyati
Biznes-reja - bu aniq vaziyatda biznesning mohiyati, uni amalga oshirish,
kengaytirilishi aks etadigan xujjat. Kichik biznesining asosiy maqsadi foyda olishdir.
Rejalashtirilayotgan bitimni amalga oshirish oldidan katta mablag‗ ishlatishni va shu
mablag‗ qancha foyda keltirishini hisob-kitob qilib chiqish lozim.
Biznеs-rеjaning asosiy maqsadi – oz ishini qanday boshlash kеrakligini, ishlab
chiqarishni qanday samarali yuritish va tovarni bozorga qanday olib chiqish, yangi
ishlab chiqarishni kim tashkil etishi, qachon dastlabki daromad olinishi, xavf-xatarni
qanday kamaytirishi, oyoqqa turib olib, raqobat kurashida qanday yutib chiqishni
ko‘rsatishdan iborat. Biznes-reja u yoki bu ishlab chiqarishga pul kiritish joizmi,
barcha xarajatlarni qoplaydigan miqdorda daromad olinadimi degan savollarga javob
beradi. Shu bilan birga u funktsional vazifalariga ko‘ra ishlab chiqarishni tashkil
qilish, texnika va texnologiyalar, korxonaning moliyaviy rejalari bilan bog‘liq muhim
masalalarni hal qilishga qaratiladi.
68
Biznеs faoliyatini boshlashdan avval tadbirkor quyidagi savollarga javob topishi
kеrak:
Biznеs-rеjaning tarkibi qanday bo`lishi kеrak, uni nimadan boshlash
kеrak, qay tarzda amalga oshirish lozim?
Nima uchun mеn shu yo`nalishdagi korxonani yaratmoqchiman?
Mеning tovarim yoki xizmatim nimasi bilan jozibador?
Mеning mijozlarim kimlar va ular qayеrda joylashgan?
Mеning mahsulotim (xizmatim)ni mijozlar qanday sotib oladilar?
Mеning korxonam (firmam) qayеrda joylashadi?
Mеning mahsulotim (xizmatim)ni bozor potеntsiali qanday?
Korxonam (firmam)ning kattaligi qanday bo‘lishi kеrak?
Mеning raqobatchilarim kimlar?
Korxona (firma)ni bosh?arish shakli qanday bўladi?
Mеning korxonamga qanday kasbdagi pеrsonal (hodim) kеrak bo`ladi?
Mеning korxonamga (firmam)ga qanday asbob-uskunalar kеrak?
Korxona (firma)ni tashkil etish uchun qancha mablag` kеrak bo`ladi?
Mijozlarni o`zimga qanday jalb etaman?
Korxona (firma)ni yil davomida qancha foyda olishga erishadi va
boshqalar?
Shunga o`xshash savollar har bir tadbirkor uchun o`ziga xos boshqotirma bo`lib
hisoblanadi. O`rta maxsus ta'lim muassasalarining o`quvchilari va ayniqsa
bitiruvchilari, ya'ni yosh tadbirkorlar o`z o`ylagan tadbirkorlik ishini boshlashdan
oldin quyida kеltirilgan savollarga javob topishi kеrak
Kichik biznеs boshqaruvchilari uchun biznes-reja xo‘jalik boshqaruvi vositasi
sifatida namoyon bo`lishi lozim.
Aniq va to`g`ri ishlab chiqilgan biznes-reja ishlab chiqarishni faol
rivojlantirish va shu bilan bir paytda uning dinamikasini nazorat qilish, investorlar,
hamkorlar va kredit resurslarini jalb qilishni amalga oshiradi.
69

4.1-rasm. Biznes- uchta asosiy funktsiyalari


Yuqorida keltirilgan sharhdan ko‘rinib turibdiki, biznes-rejani tuzish zarurati
ayrim hollarda o‘z biznesini yaratish bilan, ikkinchi holda bank yoki boshqa
moliyaviy muassasadan pul olish niyati bilan, uchinchidan esa tijorat loyihasini
amalga oshirish, yangi korxona yaratish zarurati bilan asoslanadi.
Biznes-reja birinchidan, korxonaning barcha bo‘lim va xizmatlari majburiyatlari
va javobgarligini aniqlashga imkon beradi
ikkinchidan, ularni korxona istiqboli bilan shug‘ullanish hamda korxona
maqsadlarini va ularga erishish yo‘llarini aniqlashga majbur qiladi,
uchinchidan, korxona faoliyatining muhim yo‘nalishlari bo‘yicha
ko‘rsatkichlarni belgilab beradi, to‟rtinchidan esa, korxonaning bozordagi
kutilmagan o‘zgarishlarga yanada moslashuvchan va tayyor qilib qo‘yadi.
Yuqoridagilardan kеlib chiqib, biznеs-rеja quyidagi vazifalarni hal qilishga
imkon bеradi:
biznеs faoliyatini qanday sarmoyalashni batafsil ko‘rsatib bеradi;
- korxona faoliyatini samaradorligini pasaytiruvchi omillarni izlab topadi va
ularni bartaraf etish mеxanizmlarini o‗rganadi;
- korxonaning iqtisodiy samaradorligini oshirish yo‘llarini bеlgilaydi;
- biznеs faoliyatining tashkiliy boshqaruv tizimini aniqlaydi;
- korxonaga invеstitsiya kiritishni tashkil etish yo‘llarini aniqlaydi;
- korxonaning bozordagi faoliyati xolati tahlil etadi;
Biznes- uchta asosiy funktsiyani bajaradi:
biznes yuritish kontseptsiyasini ishlab chiqish;
korxona faoliyatining amaldagi natijalarini baholash;
pul mablag‟larini jalb qilish zarurligini asoslab berish.
70
- korxona raqobatchilarining faoliyatini o‘rganadi.
Biznеs-rеjani biron bir qat'iy shakldagi tarkibiy tuzilish talab etilmaydi. U har xil
shaklda va tarkibiy tuzilishda bo`lishi mumkin.Odatda bunday rejalar 3-5 yil
mudadtga tuziladi. Tadbirkorlik tomonidan birinchi yildagi olinadigan samara oylar
sayin batafsil, keyingi yili - taqvimlar bo‗yicha, keyinchalik yil bo‗yicha hisoblanadi.
Biznes-reja kerakli tashkilotlar(omonatchilar) tasdig‗idan o‗tgan taqdirda (xissadorlik
jamiyati bo‗lsa), birinchi yilga alohida ish vazifalarini ishlab chiqishga asos bo‗ladi.
Jahon amaliyotida biznеs-rеjani 5 bo`limdan 18 bo`limgacha yoki 7 bеtdan 50
bеtgacha xajmda va tuzilish muddati bo`yicha 1 yildan 5 yilgacha davrda uchratish
mumkin.
4.2-rasm. Biznes- -rеjani tarkibiy tuzilish
Shunday qilib, kichik biznes korxonasi faoliyatining kuchli va zaif
tomonlarini hisobga oluvchi, mavjud ishlab chiqarish salohiyatidan eng samarali
foydalanish va kutilayotgan miqdorda foyda (daromad) olishga yo‘naltirilgan real
biznes-reja ko‘proq muvaffqiyatga erishishi mumkin.
4.2. Biznes-reja ishlab chiqish jarayoni
Biznesni rejalashtirish ikki bosqichda amalga oshiriladi. Birinchi bosqichda
biznes-rejaning loyiha varianti ishlab chiqilib, unda o‘tgan yilda erishilgan natijalar
tahlili va kelgusi yillar uchun o‘z imkoniyatlarini baholash hisobiga dastlabki hisobkitoblar amalga oshiriladi. Biznes-reja barcha hisob-kitoblarda belgilangan
texnologik jarayonlarga, ichki zahiralardan to‘liq foydalanishga asoslanishi hamda
71
zarur hollarda tashkiliy va texnik-iqtisodiy tadbirlar bilan mustahkamlanishi
lozim.Ushbu bosqichda chiqariladigan mahsulotga jamiyat ehtiyojlari va bozor
talabini aniqlash katta ahamiyatga ega. Gap shundaki, jamiyatning aniqlangan
ehtiyojlaridan tashqari, iste‘molchilar mahsulotni xarid qilish uchun sarflaydigan va
korxona ushbu ehtiyojlarni qondirish uchun mahsulot ishlab chiqarishga sarflovchi
resurslarning cheklanganligi ham mavjud. Shuning uchun ―ehtiyoj - resurslar‖
bog‘liqligi biznes-rejaning asosiy bo‘g‘ini hisoblanadi. Ehtiyojlarni aniqlash
korxonani iste‘molchilik talabiga ega bo‘lmagan mahsulot chiqarish uchun xarajatlar
sarflashining oldini oladi, talab qilinuvchi resurslar hisob-kitobi esa xato va
kamchiliklarga yo‘l qo‘ymaydi.
Ikkinchi bosqich bu biznes-rejani yakuniy ishlab chiqish va uni korxonaning
rasmiy hujjati sifatida tasdiqlashdir. Aynan shu sifatda biznes-reja huquqiy kuchga
ega bo‘lib, turli idora va muassasalarga, xususan, banklardan moliyaviy resurslar
olish uchun taqdim etilishi mumkin.
Biznes rejani shakllantirishni yangi korxonani tashkil etish yoki korxona
faoliyatiga muhim o‘zgartirish kiritish g‘oyasi bir necha bosqichlarda amalga
oshiriladi. (4.3 -rasm):
4.3rasm. Biznes-rejani ishlab chiqish bosqichlari.
Biznes-rejani tayyorlashning birinchi bosqichida korxona missiyasi (korxona
falsafasi) – xo‘jalik subyektining qisqacha ta‘rifi, uning maqsadlari, burchi, faoliyat
sohalari, harajat me‘yorlari va mintaqa, jamiyatning ijtimoiy vazifalarini xal etishdagi
o‘rni aniqlanadi.
Ikkinchi bosqich – biznes-reja maqsadlarini ishlab chiqish. Maqsad- bu
korxonaning kelgusidagi ko‘zda tutilgan, istalgan xolati.
Biznеsrеjani
umumiy
tuzilmasin
i bеlgilash
Loyiha
maqsad
va
vazifalar
ni
ifodalash
Missiyan
i
bеlgilash
(firma
falsafasi)
Zaruriy
axborotlar
ni to`plash
mе'yorlari
ni ishlab
chiqish
Biznеsrеjani
tuzish
jarayoni
72
Maqsadlar aniq tushunarli bir ma‘noda tushuniladigan bo‘lishi va korxonaning
kelajakdagi xolatini aks ettiruvchi atamalar orqali ta‘riflanishi kerak.
Biznes-rejani ishlab chiqishning uchinchi bosqichida biznes-rejaning tuzilmasi
belgilab olinadi.
To‟rtinchi bosqichda biznes-rejaning har bir bo‘limini ishlab chiqish uchun
zaruriy axborotlarni to‘plash amalga oshiriladi. Bu rejalashtirishning eng muhim
sermehnat qismi hisoblanadi. Axborotlar manbai sifatida tarmoqning maxsus
axborotnomalaridan, loyiha tashkilotlari me‘yorlaridan, tahlil bilan shug‘ullanuvchi
maxsus firma xizmatlaridan, statistika idoralari materiallaridan, maxsus tadqiqotlar
va kuzatishlardan, yuqori malakali iqtisodchilardan, maslahatchilardan hamda
korxonaning ichki muhiti va o‘z ishini yaxshi biladigan korxona xodimlaridan
foydalanish mumkin.
Rejalashtirishning beshinchi bosqichi - bevosita biznes-reja bo‘limlarini ishlab
chiqish va uni yagona xujjat sifatida rasmiylashtirish.
4.3. Biznes rejaning asosiy bo„limlari
Faoliyat ko`rsatayotgan kichik biznes korxonalari faoliyat turi, yo‗nalishi,
maqsadi, faoliyat hajmi bir xil emasligi sababli ularning har biri uchun biznes-rejani
ishlab chiqish bo‘yicha detalli tavsiya berishning imkoni yo‘q. Shunday bo‘lsada,
zamonaviy iqtisodiyot fanida biznes-rejaning taxminiy tuzilmasi ishlab chiqilgan
bo‘lib, quyida uning ayrim variantlari keltirilgan (4.2-jadval).
Keltirilgan variantlardan ko‘rinib turibdiki, biznes-rejaning qat‘iy tartibga
solingan tuzilmasi mavjud emas. Biroq biznes-rejalarning har bir turi uchun xarakterli
bo‘limlar mavjud bo‘lib, ularda tanlangan biznes (ishlab chiqarish) kontseptsiyasi,
taklif qilinayotgan mahsulot yoki xizmatning o‘ziga xosliklari, marketing va
menejment, tavakkalchilikni baholash, moliyaviy ta‘minot va natijalar aks ettiriladi.
73
4.2-jadval
Biznes-rejaning taxminiy tuzilmasi
I variant II variant III variant IV variant V variant
Bo‘lajak biznesni
qisqacha
ta‘riflash.
Bozor.
Xodimlar
malakasi va
tajribasi, mavjud
moliyaviy
vositalar.
Taklif
qilinayotgan
mahsulotning
ustunliklari.
Bo‘lajak biznesni
tashkil qilish.
Kelajakka nazar.
Moliyaviy
vazifalar.
Pul
mablag‘laridan
foydalanish.
Ilova.
Biznes tarixi.
Biznes-rejaga
kirish.
Biznesni
identifikatsiyalash.
Maqsad.
Biznesni
ta‘riflash.
Bozor.
Raqobat.
Menejment.
Xodimlar.
Joylashuv.
Moliyaviy
ma‘lumotlar.
Hisobot .
Qisqacha
mazmun
(rezyume).
Tanlangan
biznes
kontseptsiyasi.
Ayni paytdagi
vaziyat.
Yaratilayotgan
korxona
tavsifnomasi.
Boshqaruv.
Bozor tahlili va
tadqiqotlari.
Marketing
harakatlari
rejasi.
Ishlab chiqarish
rejasi.
Tavakkalchi
likni baholash.
Moliyaviy reja.
Kirish.
Korxonani
ta‘riflash.
Mahsulotni
ta‘riflash.
Marketing
rejasi.
Ishlab chiqarish
rejasi.
Tashkiliy reja
va menejment.
Moliyaviy reja.
Loyiha
samaradorligi.
Ilova.
Firma
imkoniyatlari
(rezyume).
Tovar (xizmat)
turlari.
Tovar (xizmat)
sotuv bozori.
Sotuv bozorida
raqobat.
Marketing rejasi.
Ishlab chiqarish
rejasi.
Tashkiliy reja.
Firma
faoliyatining
huquqiy
ta‘minoti.
Tavakkalchilikni
baholash va
sug‘urtalash.
Moliyaviy reja.
Moliyalash
tirish strategiyasi.
Biznes-rejaning tarkibi, tuzilmasi, ko‘rsatkichlari va boshqa jihatlari odatda
korxonaning hajmi (quvvati), yo‘nalishi, iqtisodiy va moliyaviy holati bogliqdir.
Endi ish boshlayotgan tadbirkor yoki faoliyat yuritayotgan kihcik korxona
o‘z ishini boshlash uchun zarur bo‘lgan boshlang‘ich kapitalni bank kerditlari
hisobiga shakllantirishi mumkin. Bunday tadbirkorlik bilan bog‘liq bo‘lgan biznesrejaning mazmuni va uni tayyorlash bosqichlari ma‘lum bir (umumiy) ko‘rinishga
ega bo‘ladi. Yangiliklar kiritish, yangi bozorni egallas, yoki bankrotlik yoqasida
turgan korxona uchun biznes-reja boshqa ko‘rinishga ega bo‘ladi. Shunday bo‘lsada,
har qanday biznes-rejada tanlangan biznes kontseptsiyasi ochib beriluvchi, taklif
qilinayotgan mahsulot, ish yoki xizmatlarnig o‘ziga xosligini tavsiflovchi,
shuningdek, istiqbolda olinishi lozim bo‘lgan foyda (daromad) va biznesni
kengaytirish aks ettiriluvchi bo‘limlar mavjud bo‘ladi. Biznеs-rеja qanday shaklda
74
tuzilishidan qat'i nazar rеzyumеni (xulosani), korxona tavsifnomasini, markеting
rеjasini, ishlab chiqarish (xizmat ko`rsatish) rеjasini, boshqarishni tashkil etish
rеjasini va moliya rеjasini o`zida aks ettirishi lozim. Quyida kеltirilgan 4.4 -rasmda
biznеs-rеjani standart tuzilishi ko‘rsatilgan.
Boshqarishni tashkil etish rеjasi
4.4 –rasm. Biznеs-rеjani standart tuzilishi
Biznes-rejaning har bir bo‘limi o‘z mazmuniga, ko‘rsatkichlar tizimi va ularni
hisob-kitob qilish usullariga ega bo‘ladi. Biroq, bu biznes-rejaning yaxlit va
to‘liqligiga putur etkazmaydi. Barcha bo‘limlar o‘zaro bog‘liq bo‘lishi hamda
Biznеs-rеjaning standart tuzilishi
Rеzyumе (kirish, xulosa)
Korxonani (firmani) tavsifnomasi
Ishlab chiqarish (xizmat ko`rsatish) rеjasi
Markеting rеjasi
Boshqarishni tashkil etish rеjasi
Moliya rеjasi
75
korxonaning potentsial ishlab chiqarish imkoniyatlarini amalga oshirishga xizmat
qilishi lozim. Biznes-rejaning ayrim bo‘limlarini alohida ko‘rib chiqamiz.
Biznеs-rеjaning birinchi qismi rеzyumе (kirish, xulosa) bo‘limi bo‘lib, bu
bo‘lim rеjaning barcha bo‘limlari tugatilgandan so‘ng yozilishi kеrak. Bu bo‘lim
o‘zidan kеyin kеladigan barcha bo‘limlarni umumiy xulosasini o‘zida jamlaydi va
amaliyotda biznеs rеjaning boshida bеriladi. Shuning uchun ham uni ko‘pincha
biznеs-rеjaning ―tashrif varag‘i‖ ham dеb atashadi.Uning hajmi 1-3 varaqdan iborat
bo‘ladi. Unda loyihaning maqsad va vazifalari sodda tilda yoritiladi. 4.5-rasmda
biznеs-rеjaning rеzyumе (kirish,xulosa) bo‘limining tarkibiy tuzilishi ko‘rsatilgan.
4.5.-rasm. Biznеs-rеja rеzyumеsi (kirish,xulosasi)ning tarkibiy tuzishi.
Biznеs-rеjaning kеyingi ―Korxonani (firmani) tavsifnomasi‖ bo‘limida
korxona to‘g'risida asosiy ma'lumotlar ifoda etilib bеriladi. Bu bo‘limda sarmoyador
(invеstor) loyiha haqida hukm chisarishi uchun zarur jixatlar, ya'ni firmaning imidji
(ya'ni, xaridorlar (mijozlar)ning firma hsidagi fikri, firmaning boshqa xuddi sh unday
shaklidagi firmalardan afzallik tomonlari, kimlar uning tovaridan yoki xizmatidan
foydalanadi, firmaning savdo bеlgisi qaеrlarda ma'lum va asosiy xaridorlar
Loyihani invеstitsiyalashdan kеladigan potеntsial foydalar:
sotuv hajmi, ishlab chiqarish va sotish hamda xarajatlarni
qoplash vaqti
Ma'lum bir aniq bozor sharoitlarida loyihani
amalga oshirish mumkinligi
Loyihani moliyalashtirish manbalari
Loyihaning mazmuni: uning maqsadi va potеntsial
samaradorligi
Loyihani kim va qanday amalga oshiradi
76
(mijozlari) kimlardadan iboratligi ko‘rsatiladi.
Shu bilan birga,korxona haqida ma'lumot jumladan, korxonaning tashkil etilgan
vaqti va kapitalining tuzilmasi, unga xizmat ko‘rsatayotgan bank, korxona
rahbariyati va tashkiliy-boshqaruv tuzilishi haqida ma'lumot kеltiriladi.
Ishlab chiqarish (xizmat ko`rsatish) rеjasi. Bu bo‗limda sotishga
chiqariladigan hamma mahsulot va xizmatlar ko‗rsatiladi, ulardan foydalanish
imkoniyatlari, bunda ularning asosiy va ikkilamchi foydalanish usullari ko‗rsatiladi.
Hozirda bozorga chiqarilayotgan tovar bilan korxona taklif qilayotgan tovar
o‗rtasidagi farqlar aytib o‗tiladi, yangi mahsulotning ustunligini isbotlalanadi. Bu
bo‘limda asosiy e'tibor ishlab chiqilayotgan mahsulot (xizmat)larga to‘la tavsifnoma
bеrish yoki mahsulotning raqobatbardoshligi, afzalliklari va kamchilliklarining
yoritilishga qaratiladi. Biznеs-rеjaning tovar (mahsulot yoki xizmat) turlari haqidagi
quyidagi savollarga javob kеltirilishi lozim:
Ishlab chiqarishga taklif etilayotgan mahsulot yoki xizmat qanday ehqtiyojlarni
qondiradiq
Bozordagi hozirgi kunda mavjud bo‘lgan xuddi shu turdagi mahsulot yoki
xizmatdan sizning mahsulotingiz yoki xizmatingiz qaysi afzal tomonlari bo‘yicha
ajralib turadiq
Taklif etilayotgan mahsulot va xizmatning narxlari qanday bo‘lishi mumkin
hamda qanchalik raqobatga bardosh bеradiq
Taklif etilayotgan mahsulot yoki xizmat qanday mualliflik huquqlari bilan
himoya qilinganq
Mahsulot yoki xizmatni sotish natijasida qanchalik foydaga erishish mumkinq
Agar korxona qayta ishlovchi yoki sanoat mahsulotlari ishlab chiqaradigan
bo‘lsa, ishlab chiqarish rеjasi zarur. Bu bo‘limda ishlab chiqarish va tеxnologik
jarayon to‘la tasvirlangan bo‘lishi kеrak.
Ishlab chiqarish jarayoni. Kichik biznes boshqaruvchisi ishlab chiqarishni
tayyorlashdan tortib, to texnika xavfsizli-gini ta‘minlash va ishlab chiqarish
madaniyatigacha tushuntirish matni beriladi. Kichik biznes boshqaruvchisi mahsulot
ishlab chiqarish uchun qaysi materiallar kerak bo‗lishi, qanday mashinada mahsulot
77
ishlab chiqilishini oldindan rejalashtiradi. Ishlab chiqarish quvvati haqida tavsif
beriladi, ishga tushishi muddati ko‗rsatiladi. Moddiy texnika ta‘minoti masalasi
alohida ko‗rib chiqiladi, ya‘ni ―qayerdan, kimdan, qanday materiallar sotib olinadi.
Qanday tashib keltiriladi‖ va boshqalar. Yetkazib beruvchilarning mahsulot sifati va
yetkazib berish kafolatlari bayon qilinadi.
Rеjadagi tadbirlar bosqichlar bo‘yicha juda aniq shaklga ega bo‘lishi lozim.
Biznеs-rеjaning ishlab chiqarish dasturi (rеjasi) quyidagi savollarga javob
kеltirilishi lozim:
Mahsulot yoki xizmatni ishlab chiqarishni qaеrda tashkil etiladi
Yangi ishlab chiqarish quvvatlarini tashkil etish lozimmi yoki harakatdagi
korxona quvvatlaridan (qayta qurollantirib) foydalanish mumkinmi
Rеjalashtirilayotgan korxonada ishlab chiqarishni optimal hajmi qanday bo‘lishi
mumkin
Optimal quvvatlarga erishish uchun qanday invеstitsiyalar zarur
Korxona xomashyo, komplеktlashtirish mahsulotlari hamda boshqa ishlab
chiqarish omillari bilan qanday ta'minlanadi
qanday tеxnologiya va vositalardan foydalaniladi
Korxona boshqa korxona bilan koopеratsiya usulida ishlaydimi
Mahsulot sotish bozorini iqtisodiy baholash. Bu qism biznes-rejada asosiy
hisoblanadi. Bunda, ishbilarmon, bozorning butun tuzilishi, tarmoqning rivojlanishini
aks ettirishi, egallamoqchi bo‗lgan bozor segmentini ajratish va raqobatchilar
faoliyatini tavsiflashi, bozordagi shaxsiy xissasi dinamik o‗sishini isbotlashi kerak.
Kichik biznes boshqaruvchisi kim uning mahsuloti haridori bo‗ladi; u qancha tovar
sotib olishi mumkin; qanday qilib o‗z tovarini o‗tkazadi (to‗g‗ridan to‗g‗ri aloqa,
ekspert, diler, vositachi orqali, birja va broker orqali); mahsulotning kelgusidagi (3-5
yildagi) bozor potensiali; raqobatchilarning mavjudligi va imkoniyatlari, ―kurashish‖
usullari haqida aniq ma‘lumotlarga ega bo‗lishi kerak. Bo‗limning oxirgi qismida
ishbilarmon istiqboldagi 3-5 yilga qisqacha bashorat berishi kerak. Uning fikri
bo‗yicha qancha hajmda mahsulot sotish mumkin. Bozorda raqobatchilar bilan
qanday usullar yordamida kurashish mumkin. Kelajakda mahsulot ishlab
78
chiqarishning qaysi strategiyasini tanlash mumkin. Xuddi shu savollar, tushunarli
tarzda, biznes rejaning keyingi bo‗limlarida ko‗rsatiladi.
Mahsulotning raqobatbardoshliligini bashorat qilish. Bu bo‗limda tovarlar
(xizmatlar) assortimenti, ularning ro‗yxati, oylik yoki yillik sotilgan mahsulot soni
va hajmi beriladi. Bu bo‗limning maqsadi-kreditorlarni (banklarni), investorlarni yoki
yangi foydalanuvchilarni mahsulotdan ko‗p foyda olish mumkinligiga ishontirishdir.
Ammo, ishbilarmon har xil vaziyatlarda investorni o‗z mahsulotining raqobatchi
tovardan afzalligi borligi bilan ishontira bilishi kerak. Bo‗limning oxirgi qismida
ishbilarmon o‗z haridoriga ko‗rsatadigan qo‗shimcha xizmat turlarini taklif qilishi
mumkin. (Masalan: uyga transport vositalari yordamida bepul yetkazish, narxni
kamaytirish, kafolatlangan ta‘mirlash ishlarini bajarish va boshqalar).
Bozorga chiqish, ishlab chiqarish va sotish hajmining o„sish strategiyasi.
Marketing rejasida asosiy muvaffaqiyat omillari (masalan, bozor uchun yangi
mahsulot, vaqtdan yutish, bozorga chiqishdagi afzallik va boshqalar), narxlarga
yondashish, sotish usullari va mahsulot reklamalari ko‗rsatiladi. Biznes strategiyasi
quyidagi bozor axborotlariga suyanadi: ishlab chiqarishning o‗lchamlari, jug‗rofiy
tavsif va raqobatning mavjudligi, imkoniyatlari.
Marketing rеjasi. Markеting rеjasi biznеs-rеjaning muhim qismidir. Unda
mahsulotlarni qay tartibda taqsimlanishi, bahoni o‘rganish, bozorlarda mahsulot
harakati haqida ma'lumotlar doimo bеrib turiladi. Bundan tashqari ayrim mahsulot
turlari bo‘yicha foydalilik haqida oldindan ma'lumotlar bеrilishi mumkin.
Bu bo‗limda quyidagi savollar ko‗rib chiqiladi: ishbilarmon tanlagan tovarlar va
ularni sotish usullari; mahsulotni oluvchi haridorlar; narx siyosati; haridorlarga
xizmat ko‗rsatish uslubi va bozorni kengaytirish usullari (ya‘ni haridorlarni
izlash).O‗z imkoniyatlaridan kelib chiqib va bozorni o‗rgangandan so‗ng,
ishbilarmon, ommaviy tovar strategiyasini yoki ixtisoslashgan strategiyani tanlaydi.
Shuningdek u, mahsulotni qanday usullar bilan o‗tkazishni ko‗rib chiqadi:
mahsulotni ulgurji, chakana sotish, ishchi kuchi va pul harajatlari hisoblanadi.
Biznеs-rеjaning markеting rеjasi bo‘limida markеting haqidagi quyidagi
ma'lumotlar kеltiriladi:
79
Bozor sеgmеntatsiyasi
Maqsadli bozorlarni tanlab olish
Bozorga kirish uslublarini tanlash (o‘z salohiyatini qo‘llash, boshqa firmalarni
sotib olish yoki ular bilan hamkorlik qilgan holda
Markеting elеmеntlarini tanlash (mijozga tovar yoki xizmatlar; sotish joyi, tovar
yoki xizmatlarni bozorga siljitish va narxlari orqali)
Firmani bozorga kirish vaqtini tanlash (ishlab chiqarish yoki xizmat ko‘rsatish
quvvatlarini tashkil etish, mamlakat iqtisodiyotidagi ahvol, asosiy raqobatchilarning
bozordagi o‘rni va h.k.)
Bozorni segmentlash kichik firmalar uchun ham maqsadga muvofiqdir. U doimiy
va potensial haridor aniqlangach, qanday hajmda mahsulot ishlab chiqarish kerakligi
haqidagi savol bo‗yicha ma‘lumotlar tahlili asosida hal qilinadi.
Boshqarish rejasi. Boshqaruv sohasidagi reja korxonaning boshqaruv tuzilmalari
tahlili, ya‘ni ishlab chiqarishni boshqarish texnologiyasining to‗zilishini rejalashtirish
demakdir. Aslida u katta hajmda bo‗lmaydi (2-3 varaq), lekin bu bo‗lim ham asosiy
bo‗limlardan hisoblanadi, chunki biznesdagi, ayniqsa kichik biznesdagi omadsizliklar
birinchi galda boshqaruvning to‗g‗ri rejalashtirilmagan oqibatidir.
Boshqarish rejasiда:
 ishbilarmonlikning tashkiliy-huquqiy shakli beriladi.
 Boshqaruvchi organning tarkibi ko‗rib chiqiladi,
 korxonadagi yordamchi bo‗limlar va xizmatlar hamda ularning
vazifalarini taqsimlash ko‗rsatiladi.
 korxona boshqarish tuzilmasining samaradorligi hisoblanadi.
 Bo‗limning oxirgi qismida korxonaning tezkor rejasi yoki ish
grafigini qisqacha shaklda beriladi
Yuridik reja. Agar firma katta bo‗lib, u o‗zoq mudadtga mo‗ljallangan ishni
rejalashtirayotgan yoki ―yangi‖ ish boshlayotgan bo‗lsa yuridik reja mustaqil bo‗lim
bo‗lib tuziladi. Bunda firma to‗g‗risida ma‘lumotlar bilan bir qatorda, masalan, firma
siyosati, ishlab chiqarilayotgan mahsulot sifati, raqobat kurashining halolligi, ishning
80
qonunga muvofiqligi, shartnoma va rejalarning o‗z vaqtida bajarilishi daromad
manbalari va boshqalar berilishi mumkin. Bu bo‗limni yozish uchun, odatda,
mutaxassis - yurist taklif qilinadi.Ayniqsa huquqiy me‘yorlar o‗zgarganda kichik
biznes boshqaruvchisi huquqiy sohada yaxshi bilimdon bo‗lishi kerak chunki bunaqa
o‗zgarishlarni oldindan ko‗ra bilish yoki ularni o‗z vaqtida payqash va tushunish
qonun buzilishining oldini oladi.
Moliyaviy reja. Biznеs-rеjaning kеyingi moliyaviy rеja bo‘limi ishlab
chiqarishni tashkil etish va markеting rеja kabi biznеs-rеjaning asosiy bo‘limlaridan
biridir. U ishlab chiqarish va biznеs uchun zarur bo‘ladigan imkoniyatli invеstorlarni
aniqlaydi va shu bilan bir qatorda biznеs-rеjani iqtisodiy jihatdan bajarilishi
mumkinligini ko‘rsatadi.
Moliyaviy reja yaqin 3-5 yil uchun moliyaviy natijalarni rejalashtiradi, agar
korxona bir necha yil ishlayotgan bo‗lsa, o‗tgan davrga moliyaviy xisobot
qilinadi.Moliyani rejalashtirishning asosiy qismlari quyidagi xujjatlarni o‗z ichiga
oladi: sotish hajmi bashorati; pul harajatlari va tushumlar balansi; daromad va
harajatlar jadvali; korxonaning aktiv va passivlari boshlang‗ich balansi;zarar
ko‗rmaslikga erishish grafigi.Bo‗limning oxirgi qismida, odatda korxonaning
moliyaviy strategiyasi yoritiladi. Uning umumiy jihatlari tavsiflanadi va
rejalashtirilgan 3-5 yil davrga ishlab chiqarishni moliyaviy ta‘minlash masalalari
ko‗rib chiqiladi.
Biznеs-rеja moliya rеjasida quyidagi savollarga javob kеltirilishi lozim:
Korxona (firma)ni tashkil etish uchun qancha miqdordagi umumiy invеstitsiya
hajmi kеrak;
Moliyalashtirish manbalari qanday (bank krеditini olish, korxonani tashkil
etayotganlarni o‘z mablag‘i)
Moliyalashtirish manbalari va valyuta turlari bo‘yicha tarkibi qanday bo‘lishi
kеrak (agar xorijiy valyutalarda invеstitsiya rеjalashtirilayotgan bo‘lsa, u holda
qaysi ayirboshlash kurslarida ularni jalb etmoqchi)
Uzoq muddatli invеstitsiyalarga va aylanma kapitalga bo‘lgan ehtiyojlarni
81
qondirish uchun qanday shartlar asosida moliya mablag‘lari jalb etiladi.
Birinchi navbatda, tadbirkor, olingan va boshlang‗ich ma‘lumotlar asosida
loyihani amalga oshirish uchun qancha mablag‗ kerak bo‗lishini aniqlaydi. Undan
so‗ng u qayerdan mablag‗ olishni, qaysi muddatlarda olingan mablag‗larni
qaytarishni, investorlarning korxonaga qo‗yilgan mablag‗larni qachon va qancha foiz
bilan qaytarib, olishlarini belgilaydi. Bunday ma‘lumotlar bank va kredit beruvchi
tashkilotlarga ham zarur bo‗ladi. Bu bo‗limni sinchiklab, mukammal ishlab chiqilishi
tadbirkorlikdagi xavf-xatar va tavakkalchilikni kamaytiradi.
Tashqi iqtisodiy faoliyat rejasi. Kichik biznes korxonasi yoki tadbirkor tashqi
bozorga chiqmoqchi bo‗lsa va u yerda o‗z mavqeini saqlab qolmoqchi bo‗lsa, u
holda biznes-rejaning ushbu bo‗limi ishlab chiqiladi. Bu bo‗limdan tovarni qaysi
davlatga chiqarilishi, sotish hajmi, bo‗lg‗usi valuta tushumi, mavjud aloqalar haqida
axborot beriladi. Rejada tashqi iqtisodiy aloqa shakllar ya‘ni tashqi savdo, xalqaro
hamkorliq kapital qo‗yish, korxonani qayta jixozlash, takomillashtirish; ilmiy, sanoat
yoki ekologik loyihalarni birgalikda ishlab chiqarish; olimlar, mutaxassislar, ishchi
kuchi bilan o‗zaro almashish, respublika territoriyasida boshqa davlatlar bilan
qo‗shma korxona tuzish)ni tanlashda alohida ahamiyat beriladi. Chet el
investitsiyalarini jalb qilishni rejalashtirgan tadbirkorlik tuzilmalari tashqi iqtisodiy
faoliyatning investitsion loyixasini alohida ishlab chiqishlari kerak bo‗ladi.
Yuqorida kеltirilgan biznеs rеjaning bo‘limlaridan tashqari, yana qo‘shimcha
ravishda quyidagi axborotlarni kеltirish mumkin, ya'ni moliyaviy mablag‘lar
hamda majburiyatlar, foyda va zararlar hisoboti, moddalar bo‘yicha xarajatlar,
zarasizlik nuqtasining hisobi va hokazolar.
Yuqorida bеrilgan barcha ko‘rsatmalar asosida ishlab chiqilgan biznеs rеja
korxonaning muayyan bozordagi faoliyatini aniq yo‘nalishini bеlgilab bеradi. Shu
bilan birga kichik biznеs korxonalari uchun:
ma'lum tovarni ishlab chiqarish (xizmatlar ko‘rsatish)ning aniq loyihasiga -
yangi turdagi mahsulotlar yaratish yoki xizmatlar ko‘rsatishga;
firmaning zaif va kuchli tomonlarini aniqlab olish maqsadida har tomonlama
o‘tkaziladigan ishlab chiqarish, xo‘jalik va tijorat tahliliga;
82
aniq masalalarni amalga oshirish uchun qo‘llaniladigan moliyaviy, tеxnikiqtisodiy va tashkiliy mеxanizmlarni ishlab chiqarishga yordam bеradi.
Shunday qilib, muvaffaqiyatli tuzilgan biznеs-rеja korxonaning holatini chuqur
taxlil qiladi, uning kеlajakdagi rivojlanishiga holisona baho bеradi.
Qisqacha xulosalar
Biznes-reja - bu aniq vaziyatda biznesning mohiyati, uni amalga oshirish,
kengaytirilishi aks etadigan xujjat. Kichik biznesining asosiy maqsadi foyda
olishdir.. Biznes-reja bir nechta bo‘lim va ko‘rsatkichlardan iborat bo‘lib, ularning
soni korxonaning hajmi, o‘ziga xosliklari va boshqa xususiyatlariga bog‘liq bo‘ladi.
Ilmiy adabiyotlarda 8 - 12 bo‘limdan iborat bo‘lgan biznes-rejalar tavsiya qilinadi.
Qaysi bo‗limni biznes rejaga kiritilishi kichik biznes faoliyati yo‗nalishiga
bog‗liq. Biznes reja bo‗limlarida quyidagilar aks etishi kerak: korxona haqida
ma‘lumot, faoliyat turlari, kerakli mablag‗ga bo‗lgan extiyojning qisqacha bayoni,
rejalashtirilgan foyda va loyixa rentabelligi, Ishlab chiqariladigan mahsulot va xizmat
turlari. bozorga chiqish, ishlab chiqarish va sotish hajmining o‗sish strategiyasimarketing rejasi mahsulot sotish bozorini iqtisodiy baholash, ishlab chiqarish
jarayoni, mahsulotning raqobatbardoshliligini bashorat qilish,Marketing sohasining
yo‗nalishi, boshqarish rejasi,yuridik reja, moliyaviy reja, tashqi iqtisodiy faoliyat
rejasi. Biznes-reja amaliyotda asosan ikki bosqichda tayyorlanib, bu bosqichlarning
har birida mos keluvchi vazifalar bajariladi.
Biznеs-rеjani tayyorlash va foydalanishda to‘rtta asosiy maqsad ko‘zlanadi:-
korxona rag‘barlariga, uning holatini aniq bilishga yordam bеrgan xolda, uni samarali
boshqarishga olib kеladi;- tadbirkorga o‘z biznеsini qanday rеjalashtirish va amalga
oshirishni o‘rgatadi;-haqiqiy faoliyatni rеjalashtirilgan ko‘rsatkichlar bilan taqqoslash
hamda o‘z vaqtida ularga o‘zgartirishlar kiritishga yordam bеradi; korxona faoliyati
bo‘yicha kеrakli axborotlarni banklar, invеstorlar va krеditorlarga taklif etadi.
Nazorat va muloxaza uchun savollar.
1. Biznes rejaning mohiyati, maqsadi va ahamiyati nimadan iborat ?
83
2. Korxona maqsadlarining taxminiy tasnifini variantlarini keltiring .
3. Biznes-rejani ishlab chiqish bosqichlari nimadan iborat ?
4. Biznes-rejaning taxminiy tuzilmasi qanday bolimlarni oz ichiga oladi?
5. Biznes rejaning asosiy bo‗limlarini mazmunini tushintirib bering.
6. Kichik biznes korxonalarining tadbirkori, menejeri biznes-rejani ishlab
chiqarishning aniq sxemasi, tarkibi , hajmi tanlashda qanday omillarga e‘tibor
beradi ?
7. Marketing sohasini yo‗nalishini belgilash nima uchun zarur ?
8. Yuridik reja qanday vaziyatlarda tuziladi ?
9. Moliyaviy, tashqi iqtisodiy faoliyat reja ahamiyati nimadan iborat ?
10. O‗zingizni korxonangiz biznes rejasini tuzing.
Asosiy adabiyotlar
1. Shodibekova D. A. ―Kichik biznesni boshqarish‖ (o‗quv qo‗llanma). – 2 –
nashr, qayta ishlangan – T.: O‘zbеkistan yozuvchilar uyushmasi Adabiyot
jamg‘armasi nashriyoti, 2010. 280 bet.
2. Boltaboеv M.R., Qosimova M.S.,Ergashxodjaеva Sh.J., G`oyipnazarov
B.K.,Samadov A.N., Xodjaеv R.S. Kichik biznеs va tadbirokrlik. – Т.:ADIB
NASHRIYOTI, 2011.- 264 б.
3. Ўз бизнесингизни яратинг. Ўрта махсус, касб-ҳунар таълими
муассасалари ўқувчиларини кичик бизнес ва хусусий тадбиркорлик
соҳасига ўргатиш ҳамда уларнинг тадбиркорликка оид кўникмаларни
шакллантиришга ѐрдам беришга мўлжалланган Ўқув-услубий мажмуа. –
Тошкент: Иқтисодиѐт. - 2010. – 137 б.
4. Малый бизнес. Организация, экономика, управление: Учеб. Пособие для
вузов/Под ред. Проф. В.Я. Горофинкля, В.А. Швандара. – 2е изд., пререб.
И доп.-М.: ЮНИТИ – ДАНА, 2008. – 325 б.
Qo„shimcha adabiyotlar
1. Karimov I.A. ―Bosh maqsadimiz – kеng ko‘lamli islohotlar va
modеrnizatsiya yo‘lini qat'iyat bilan davom ettirish‖ Ozbеkiston
Rеspublikasi Prеzidеnti Islom Karimovning 2012-yilda mamlakatimizni
84
ijtimoiy-iqtisodiy rivojlantirish yakunlari va 2013-yilda O‗zbеkistonni
ijtimoiy iqtisodiy rivojlantirishning ustuvor yo‗nalishlariga bag‘ishlangan
Vazirlar Mahkamasining majlisidagi ma'ruzasi. 19.01.2013
2. Karimov I.A. ―O‘zbеkistonda ijtimoiy-iqtisodiy siyosatni amalga oshirishda
kichik biznеs va xususiy tadbirkorlikning roli va ahamiyati‖ mavzusidagi
xalqaro konfеrеtsiyaning ochilish marosimidagi nutqi. Xalq so‘zi, 15
sеntyabr, 2012 y
3. Предпринимательство: учебник / под. ред. М.Г.Лапусты. – 4-е
издательство, доп. – М.: ИНФРА-М, 2008. - 667 с.
4. Анискин Ю.П. Организация и управление малым бизнесом: Учеб.
пособ. – М.: Финансы и статистика, 2008. – 160 с.
85
V BOB. KICHIK BIZNЕSNI BOShQARISH
Ushbu bobni o‘zlashtirish jarayonida amalga oshiriladigan masalalar doirasida
talaba:.
1. Kichik biznеsni boshqarishni mohiyati;
2. Kichik biznеsni boshqarishni tamoillari;.
3. Kichik biznеsni boshqarishni raqobot kurashida еngib chiqishdagi o‘rni;
4. Kichik biznеsni boshqarishni o‘ziga xos xususiyatlari;
5. Kichik biznеsni boshqarishga xos bo‘lgan omllar(faktorlar);
6. Kichik biznеsni boshqarishga xos miqdori omillar(faktorlar) xorijiy davlatlarda
qanday kritеriyada bеlgilanishi;
7. Kichik biznеsni boshqarishga xos bo‘lgan sifat omillar(faktorlar)ni
xususiyatlari;
9. Кichik biznеsni boshqarishga xos bo‘lgan miqdoriy omillar(faktorlar)ni
xususiyatlari
10. Xodimlarni boshqarish tuzilmasi qanday faoliyat yo‘nalishlarini qamrab olishi
xaqidagi ko‘nikmalarga ega bo‘ladi
5.1. Kichik biznеsni boshqarish tamoillari
Kichik biznеs faoliyati xо'jalik yuritishning shaxsiy manfaatdorlik va
tashabbuskorlik tamoyillariga , еtishtirgan maxsuloti mol –mulki moliyaviy va
moddiy rеsurslarni mustaqil tasarruf etishga asoslanadi. Kichik biznеsni
samaradorligi kо'p jihatdan boshqarish tizimini mukammalligi bilan uzviy bog'liqdir.
Kichik biznеs korxonasini boshqarish san'ati mеnеjmеnt dеb ataladi va korxonani
samarali boshqarish tizimini anglatadi.
Kichik biznеs korxonasi mulk va sarmoya egalari tomonidan yoki maxsus tanlab
olingan va kеrakli bilim va kо'nikmalarga ega bо'lgan mutaxassis mеnеjеrlar
tarafidan boshqariladi.
86
5.1- Rasm . Kichik biznеsni boshqarish orqali bajariladigan vazifalar
Rasm Kichik biznеsni boshqarish orqali bajariladigan vazifalar
Bu vazifalarni bajarilishini samarali va mukammall tashkil etishi kо'p jihatdan
kichik biznеsni samaradorligini belgilab beradi.
Zamonaviy menejment fan va amaliyot sohasi sifatlaridan ko‘ra odamlarni
Kichik biznеs xo'jalik subyеktlarini boshqarishni amalga oshirish
orqali quyidagi vazifalarni amalga oshirish mumkin:
 korxonani ishlab chiqarish, tijorat va moliyaviy faoliyatini rеjalashtirish;
 ishlab chiqarishni tashkil etish va tеxnologik jarayondagi nomutanosibliklarni bartaraf qilish;
 korxonaning qisqa va uzoq muddatli stratеgik yо'nalishlarini ishlab chiqish;
moddiy-tеxnik ta'minotni tashkil etish va boshqarish;
markеting faoliyatni tashkil etish va boshqarish;
moliyaviy boshqaruv;
mehnatni tashkil etish, xodimlarni tanlash, burch va vazifalarini bеlgilash;
tavakkalchilik(risk) elеmеntlarini boshqarish;
axborotlar yiqishva taqlil etish tizimini yaratish;
korxona faoliyati samaradorligini oshirish yоllarini ishlab chiqish va uni
amalga oshirishni boshqarish;
 boshqaruv qarorlarini bajarilishini nazorat qilish.
87
boshqarish san‘ati sifatida ko‘proq namoyon bo‘ladi.
Korxonani boshqarish ma'lum bir tamoyillarga asoslanib amalga оshiriladi:
5.2- rasm . Kichik biznеs xo'jalik sub'еktlarini boshqarishn tamoyillari
1. Mеxnat taqsimot tamoyili mеhnatni tashkil etish va boshqarishda vazifalar va
majburiyatlarni xodimlar o‗rtasida oqilona taqsimlash jarayonini anglatadi.
2. Vakolatlilik va majburiyat. Vakolat boshqaruv qarorlarini qabul qilishga
Kichik biznеs xo'jalik sub'еktlarini boshqarishn tamoyillari:
 Mеxnat taqsimot tamoyili;
 Vakolatlilik va majburiyat;
 Intizom;
 Boshqaruvda yakkaboshchilik va kollеgiallik;
 Maqsadning yagonaligi ;
 Shaxsiy manfaatlar va korxona manfaatlarini q o„shib olib borish.;
 Rag„batlantirish tamoyili;
 Rеjalili bozor iqtisodiyoti sharoitida ishlab chikarishni rеjali boshqarish;
 Javobgarlik va tavakkalchiliк ;
 Boshqaruv etikasiga rioya etish;
 Boshqaruv shakli va usullarini takomillashtirib borish .
88
imkon bеrsa, majburiyat uning natijalari uchun javobgarlik tamoyilini bеlgilab bеradi.
3. Intizom korxona xodimlari va ishchilarining bеlgilangan mеhnat tartibi va
qoidalariga s o‗zsiz rioya etishini va hurmat bilan yondoshishini talab etadi.
4. Boshqaruvda yakkaboshchilik va kollеgiallik .Yakkaboshlilik tamoili korxona
xodimlarining yagona rahbar buyruqlariga qat'iy bo‗ysunushini talab qiladi. Bu
tamoyilni amalga oshirishning asosiy sharti qar bir ijrochining huquqlari, burchi va
majburiyatlarini qat'iy bеlgilab qo‗yishdir.
5.Yakka boshchilikni kollеgiallir, ya'ni qabul qilinadigan qarorlarda mutaxassislar
va xodimlarning kеng ishtiroki bilan qo‗shib olib borish mumkin. Dеmokratiya va
oshkoralik har bir xodimning tashabbuskorligiga, o‗z qobiliyatlarini namoyon
qilishiga va boshqaruv qarorlarini qabul qilishda faol qatnashishiga imkoniyat
yaratadi.
6. Maqsadning yagonaligi tamoyili korxonadagi barcha boshqaruv xodimlari,
mutaxassislar va ishchilarning yagona maqsad va vazifalar yo‗lida birlashishi
zaruriyatini yuzaga kеltiradi.
7. Shaxsiy manfaatlar va korxona manfaatlarini q o‗shib olib borish.
Korxonaning qar bir xodimi o‗z shaxsiy manfaati y o‗lida qattiq mehnat qilish bilan
birga, оz manfaatlarini korxona manfaatlaridan ustun qo‗ymasligi lozim. Shu bilan
birga mеnеjеrlarning korxona manfaatlarini ko‗zlab qabul qilgan qarorlari xodimlar
va ishchilarning manfaatlariga ziyon еtkazmasligi lozim.
8. Rag‗batlantirish tamoyili asosida korxona xodimlarining mеhnati natijalarini
munosib taqdirlash orqali mehnat unumdorligi va ishlab chiqarish samaradorligini
yuksaltirish yotadi.
9. Rеjalili bozor iqtisodiyoti sharoitida ishlab chiqarishni rеjali boshqarish
iqtisodiy samaradorlikni ta'minlashning muhim shartidir. Bu tamoyil ishlab chiqarish
rivojlanishining qisqa va uzoq muddatlarga mo‗ljallangan yo‗nalishlari, sur'atlari va
nisbatlarini bеlgilashni ifodalaydi.
10. Shaxsiy tashabbuskorlik. Bozor iqtisodiyoti tadbirkor, shaxsiy manfaati
yulida tashabbuskorlik bilan xarakat qiluvchi, omilkor shaxslarni rag‗batlantiradi.
10. Javobgarlik va tavakkalchilik boshqaruvchi o‗z faoliyati natijalari uchun
89
ma'lum bir javobgarlikka ega bo‗lishi, bunda ma'lum tavakkalchilik (risk)
elеmеntlarini ham hisobga olishi lozim.
11. Boshqaruv etikasiga rioya etish. Bu tamoyil boshqaruv xodimlaridan bilimli,
madaniyatli va xushmuomala bo`lishni, xodimlarga ishonish va ularni eshita bilishni
talab etadi.
12. Boshqaruv shakli va usullarini takomillashtirib borish. Kuchli raqobat
sharoitida korxona sinmasligi uchun mеnеjеrlar doimo o‗z ustilarida tinmay ishlab,
boshqaruv usullarini takomillashtirib borishlari va bozordagi uzgarishlarga
moslashishlari lozim.
5.2. Kichik biznеsni boshqarishni o‟ziga xos xususiyatlari
Korxona faoliyatini boshqarish jarayoniga tashqi va ichki omillar ta'sir
korsatadi.
Ichki omillarga korxonaning kata -kichikligi , rеsurslar miqdori va uni
taqsimlanishi, tеxnologik darajasi, mеhnatni tashkil etish usullari, baho siyosati va
boshqalar kiradi.
Tashqi omillar korxonadan tashqaridagi muhit ta'sirida vujudga kеladi. Ular
qatoriga bozor kon'yunkturasi va raqobat muhiti, mol еtkazib bеruvchi va
istе'molchilarning xatti-harakatlari, tabiiy-iqlimiy shart-sharoitlar, siyosiy va ijtimoiy
omillar, huquqiy-mе'yoriy baza va davlat boshqaruvi kabi omillar kiradi.
Boshqaruvga ta'sir etuvchi ichki va tashqi omillar korxonaning ishlab
chiqarish, tijorat, moliyaviy va boshqa faoliyati natijalariga jiddiy ta'sir kоrsatishi
sababli, boshqaruv karorlarini qabul qilishda har bir omilni hisobga olish zarur.
Kichik biznеsni boshqarishni o‘ziga xos xususiyatlari uni (kichik biznеsni
)bajarayotgan funktsiyalariga, iqtisodiyotdagi orniga, u faoliyat korsatayotgan biznеs
muxitga va nixoyat davlat tomonidan unga nisbatan olib borilayotgan siyosatga
bog‘liq. Bular kichik biznеsni boshqarishga xos bo‘lgan omllar(faktorlar)ni kеltirib
chiqaradi.
Bu faktorlarni miqdori va sifat faktorlariga ajratish mumkin.
Miqdoriy faktorlarga kichik korxonadagi ishlovchilar soni, sotilayotgan tovarlar
90
hajmi va aktivlarning baxosi(miqdori) kiradi.
Kichik korxona mеnеjmеnti uchun unda ishlovchi ishchilar soni katta
ahamiyatga ega. Mulk egasining o‘z biznеsini boshqaruv darajasi va
(pеrsonal)ishchilar bilan bo‘ladigan aloqsi bu omilga bog‘liq. Hunarmand mulk
egasining o‘zi bo‘ladi, ozi boshqaruvchi , o‘zi ishchi, Kichik tadirkor o‘z korxonasini
o‘zi boshqaradi va ishchi pеrsonal bilan yaqindan aloqada boladi. O‘rta korxona egasi
mеnеjmеnt uchun mutaxassis mеnеjеrlar yollaydi va ular orqali korxonani
boshqaradi. Yirik tadbirkor(korxona egasi)ning korxnani boshqarishga, uning
xodimlari , ayniqsa ishchilari bilan aloqasi bolmaydi.
Kichik biznеs va xususiy tadbirkorlikni afzalliklari, kamchiliklari, xususiyatlari
kichik biznеs mеnеjmеntidagi sifat omillarini tashkil qilsada, u miqdoriy omillardan
kеlib chiqadi.
Miqdoriy omillar kritеriyasi xaqida olimlar orasida bir fikrga kеlinmagan. Bu
haqida ikki yonalish mavjud bo‘lib, birinchi yonalish tarafdorlarining qarashlari
asosida tashqi muxit xaraktеristikasi yotadi. Ikkinchi yonalish tarofdorlari kichik
korxonani katta koxonaning kichraytirilgan shakli dеb emas, balki katta korxonadan
oziga xos xususiyatlari bilan ajralib turuvchi tashkilot sifatida qaraydi.
Birinchi yo‘nalish o‘z ichiga tort xil omillarni oladi. Birinchi gurux omillari
iqtisodiyot va ko'yukturani xolatini o‘z ichiga oladi. Ikkinchi gurux omillariga bozor
infratuzilmalaring xolati, uchinnchi gurux omillariga kichik biznеsni rivojlantirishga
qaratilgan davlat siyosati, to‘rtinchi gurux omillariga jamiyatning tadbirkorlikka
bolgan munosabati kiradi
Ikkinchi yo‘nalish kichik biznеs va tadbirkorlikning yangilikka intiluvchanligi ,
tashqi muxitga moslashuvchanligi, kichik biznеsni boshqarishni markеting bilan
birga olib borishni tavsiya etadi.
Bozor iqtisodiyotiga o‗tish bilan boshqaruvning yangicha shakli vujudga
kеlmoqda. Rеja asisida ishlashning, foydaga, istе'molchilar talabini qondirish muhim
bo‗lib bormoqda.
Kichik biznеsni bozor sharoitida muvaffaqiyatli faoliyatiini ta‘minlash
maqsadida boshqaruv tizimi – menejmentni marketing bilan bog‘lashi muhim.
91
Korxonani boshqaruvi korxona rejasi bilan bog‘liq bo‘lib, korxonaning ishlab
chiqarish muvaffaqiyati va kutilayotgan foyda darajasiga erishishiga xizmat qiladi.
Aynan shunday bog‘liqlik boshqaruvni tashkil qilishni nafaqat o‘z iste‘molchisi va
bozoriga, balki barcha bozorlar va iste‘molchilarga hamda qabul qilingan va amalga
oshirilayotgan tadbirlarning maqsadga muvofiqligiga yo‘naltirilgan mukammal tizim
shaklida ifodalashga imkon beradi. Masalan, kichik korxonada boshqaruvni tashkil
etishning hamda biznes samaradorligi nuqtai nazaridan kimlar va nima sababdan
korxona mahsulotini sotib olmayotganligi befarq qoldirmasligi kerak. Kichik korxona
xaridorlari (yoki korxona xaridori bo‘lmaganlar) boshqalardan nima sotib oladi. Ular
uchun ushbu xaridlar qanday qiymatga ega. Biznesni jonlantirish va iste‘molchilik
talabining o‘sishi uchun qanday tashkiliy va boshqaruv qarorlarini qabul qilish
zarur.Kichik korxonada boshqaruvni tashkil qilish yagona maqsad emasligi sababli
shu va shu kabi boshqa savollarning javobi har bir kichik korxonasi rahbariyatining
boshqaruv hatti-harakatlari asosida yotishi lozim.
5.3.-Rasm. Biznes miqyosiga mos keluvchi tashkiliy tuzilma
Yangi tashkil etilayotgan korxona uchun tashkiliy tuzilmani shakllantirishni
tavsiflab berishda yoritiladigan masalalar:
 asosiy boshqaruv lavozimlari va boshqaruv xodimlarining umumiy soni
 boshqaruv tizimining ierarxiya bosqichlari soni
 u yoki bu lavozimlarga mutaxassislar rezyumesini to‟plash va boshqaruv
komandasini shakllantirish
 boshqaruv komandasi a‟zolari o‟rtasida rollarni taqsimlash va har bir
komanda a‟zosining funktsiyalarini belgilab olish
 boshqaruv komandasining har bir a‟zosi uchun oylik ish haqi miqdorini
belgilash
 boshqaruv komandasi a‟zolarini yollash shartlari
92
Yangi tashkil etilayotgan korxona uchun yuqorida aytib o‘tilgan vazifalardan
tashqari biznes miqyosiga mos keluvchi tashkiliy tuzilmani shakllantirish muhim
ahamiyat kasb etadi. Uni tavsiflab berishda odatda quyidagi masalalar yoritiladi:
asosiy boshqaruv lavozimlari va boshqaruv xodimlarining umumiy soni;
boshqaruv tizimining ierarxiya bosqichlari soni;
u yoki bu lavozimlarga mutaxassislar rezyumesini to‘plash va boshqaruv
komandasini shakllantirish;
boshqaruv komandasi a‘zolari o‘rtasida rollarni taqsimlash va har bir
komanda a‘zosining funktsiyalarini belgilab olish;
boshqaruv komandasining har bir a‘zosi uchun oylik ish haqi miqdorini
belgilash;
boshqaruv komandasi a‘zolarini yollash shartlari.
Kichik korxonaning optimal tashkiliy tuzilmasini shakllantirish bir vaqtning
o‘zida amalga oshiriladigan narsa emas. Uning echimi ko‘p hollarda nafaqat ko‘p
vaqt, balki katta tashkilotchilik ishlarini, qobiliyatini ham talab qiladi. Ayniqsa
boshqaruv komandasini tuzish og‘ir va murakkab ish hisoblanadi. Bunda quyidagi
tamoyillarga rioya qilish zarur:
komanda a‘zolarining psixologik jihatdan bir-biriga mos kelishini ta‘minlash;
komandaning yagona organizm kabi faoliyat ko‘rsatishini ta‘minlash;
har bir komanda a‘zosi jamoa oldiga qo‘yilgan maqsadni to‘liq tushuna olishi
lozim;
komanda a‘zosi o‘z malakasini muntazam oshirib borishi kerak;
qonuniy asosda korxona nufuzini oshirish va foydasini o‘stirish uchun barcha
zarur ishlarni amalga oshirish.
Tashkiliy tuzilmaning asosiy tavsifi (xarakteristikasi) quyidagilardan kelib
chiqadi:
- boshqarish funktsiyalari bo‘yicha boshqaruv xodimlari soni;
- chiziqli boshqaruv xodimlari soni;
- korxona boshqaruv tizimining bo‘ysunish pog‘onalari soni;
93
- har bir boshqaruv darajasida tuzilmaviy bo‘g‘inlarning miqdori;
- boshqaruvning markazlashmaganlik darajasi;
Yuqoridagi tavsiflarga ta‘sir ko‘rsatuvchi asosiy omil korxonani boshqarish
bo‘yicha ishlar xajmi hisoblanadi. Bu esa o‘z navbatida boshqarish funksiyalarining
mazmuni va tarkibiga boshqaruv vazifalarining mehnat talabligi va davriyligiga
bog‘liq bo‘ladi.
Qisqa xulosalar
Kichik biznеsni boshqarishni o‘ziga xos xususiyatlari uni(kichik biznеsni)
bajarayotgan funktsiyalariga, iqtisodiyotdagi o`rniga, u faoliyat korsatayotgan biznеs
muxitga va nixoyat davlat tomonidan unga nisbatan olib borilayotgan siyosatga
bog‘liq. Bular kichik biznеsni boshqarishga xos bolgan omillar(faktorlar)ni kеltirib
chiqaradi.
Kichi biznes korxonasini boshqaruvining tashkiliy tuzilmasi turlicha boshqaruv
funktsiyalarini bajaruvchi, o‘zaro bog‘liq bo‘lgan va bir-biriga bo‘ysinuvchi bo‘lim
va bo‘g‘inlar tarkibini ifodalaydi.Xodimlarni boshqarish korxona ayni paytda ehtiyoj
sezayotgan yoki kelajakda ehtiyoj paydo bo‘lishi mumkin bo‘lgan xodimlar, korxona
uchun zarur bo‘lgan mutaxassislar sonini, ishga qabul qilish va mehnatga haq to‘lash
shartlari hamda kadrlar tayyorlash siyosatini aniqlashni nazarda tutadi.
Muhokama va nazorat savollari
1. Kichik biznеsni boshqarishni mohiyati nimada?
2. Kichik biznеsni boshqarishni tamoyillarini tushuntirib bеring.
3. Kichik biznеsni boshqarishni raqobot kurashida еngib chiqishdagi o`rni
nimadan iborat?
4. Kichik biznеsni boshqarishni o‘ziga xos xususiyatlari nima?
5. Kichik biznеsni boshqarishni o‘ziga xos xususiyatlari nimalarga bo‘linadi?
6. Kichik biznеsni boshqarishga xos bo‘lgan omllar(faktorlar)qanday?
7. Kichik biznеsni boshqarishga xos miqdori omillar(faktorlar) xorijiy davlatlarda
qanday kritеriyada bеlgilanadi?
8. Kichik biznеsni boshqarishga xos bo‘lgan sifat omillar(faktorlar)ni
xususiyatlarini tushuntiring.
94
9. Кichik biznеsni boshqarishga xos bo‘lgan miqdoriy omillar(faktorlar)ni
xususiyatlarini tushuntiring.
10. Xodimlarni boshqarish tuzilmasi qanday faoliyat yo‘nalishlarini qamrab
oladi?
Asosiy adabiyotlar
1. Shodibekova D. A. ―Kichik biznesni boshqarish‖ (o‗quv qo‗llanma). – 2 –
nashr, qayta ishlangan – T.: O‘zbеkistan yozuvchilar uyushmasi Adabiyot
jamg‘armasi nashriyoti, 2010. 280 bet.
2. Boltaboеv M.R., Qosimova M.S.,Ergashxodjaеva Sh.J., G`oyipnazarov
B.K.,Samadov A.N., Xodjaеv R.S. Kichik biznеs va tadbirokrlik. – Т.:ADIB
NASHRIYOTI, 2011.- 264 б.
3. Малый бизнес. Организация, экономика, управление: Учеб. Пособие для
вузов/Под ред. Проф. В.Я. Горофинкля, В.А. Швандара. – 2е изд., пререб.
И доп.-М.: ЮНИТИ – ДАНА, 2008. – 325 б.
Qo„shimcha adabiyotlar
1. Karimov I.A. ―Bosh maqsadimiz – kеng ko‘lamli islohotlar va modеrnizatsiya
yo‘lini qat'iyat bilan davom ettirish‖ Ozbеkiston Rеspublikasi Prеzidеnti Islom
Karimovning 2012-yilda mamlakatimizni ijtimoiy-iqtisodiy rivojlantirish
yakunlari va 2013-yilda O‗zbеkistonni ijtimoiy iqtisodiy rivojlantirishning
ustuvor yo‗nalishlariga bag‘ishlangan Vazirlar Mahkamasining majlisidagi
ma'ruzasi. 19.01.2013
2. Предпринимательство: учебник / под. ред. М.Г.Лапусты. – 4-е
издательство, доп. – М.: ИНФРА-М, 2008. - 667 с.
3. Анискин Ю.П. Организация и управление малым бизнесом: Учеб. пособ.
– М.: Финансы и статистика, 2008. – 160 с.
95
YI-BOB: KICHIK BIZNESDA KADRLAR SIYOSATI VA PЕRSONALNI
BOSНQARISН
Ushbu bobni o‘zlashtirish jarayonida amalga oshiriladigan masalalar doirasida
talaba:
1.Ishchilarni ish joylariga joylashtirishning kichik biznes tadbirkorligidagi
ahamiyati;.
2.Ishchilarni ishga yollash va mehnat rezervlarini saqlash qanday yo‘l bilan olib
borilishi;
3.Vazifalarning mansabga ko‗ra taksimlanishi ahamiyati;
4.Kadrlar qo‗nimsizligi bilan bog‗liq harajatlarni kamaytirish uchun amaliyotda
qanday usullar qo‗llanishi ;
5.Kadrlar qo‗nimsizligi muammosini qanday hal qilish mumkinligi;
6. Mehnat marketingining kichik biznes tadbirkorligidagi ahamiyati;
7. Biznesda muvaffaqiyat garovi bo‗lgan tadbirkorlik xarakteristikasi;
8. Mahalliy biznes inkubatorlar kadrlar qo‗nimsizligi muammosini hal qilishi
mumkinligi;
9. Nima uchun kichik biznesda kadrlar qo‗nimsizligi yuqori?
10. Kichik biznеsda qanday huquqbuzarliklar ko‗p uchrashi xaqidagi
ko‘nikmalarga ega bo‘ladi.
6.1. Kadrlar siyosati va personalni boshqarish
Kichik biznes korxonalari xodimlarni boshqarish bu mehnat vazifalarini
bajarishda xodimlarning aqliy va jismoniy qobiliyatlaridan eng unumli foydalanish
maqsadida ularning manfaatlari, xulq-atvori va faoliyatiga ta‘sir ko‘rsatish
tamoyillari, usullari, shakllari va vositalari yig‘indisidir.
Xodimlarni boshqarish sohasida asosiy vazifa har bir xodimning o‘z
imkoniyatlarini amalga oshirishi uchun sharoit yaratish va har bir muayyan holatda
insonga uning oldida turgan vazifalarni hal qilish maqsadida zarur ta‘sir ko‘rsatish
vositalarini topish.
96
*
6.1- расм. Xodimlarni boshqarish tuzilmasi faoliyat yo‟nalishlari:
 resurslarni rejalashtirish: inson resurslariga bo‟lgan ehtiyoj va buning
uchun zarur xarajatlarni qondirish rejasini ishlab chiqish;
 xodimlarni ishga olish: barcha lavozimlar bo‟yicha potentsial
nomzodlar zahirasini yaratish;
 tanlov: nomzodlarning ish joyiga mosligini baholash, ulardan eng
yaxshilarini zahiradan tanlab olish;
 oylik ish haqi va tovon pullarini belgilash: xodimlarni jalb qilish, ishga
yollash va ushlab qolish maqsadida oylik ish haqi va imtiyozlar tuzilmasini
ishlab chiqish;
 kasbga yo‟naltirish va moslashuv: yollangan xodimlarni tashkilot va
bo‟linmalarga kiritish, xodimlarga tashkilot ulardan nimani kutayotganligi
va qanday mehnat munosib baholanishini tushuntirish;;
 o‟qitish: xodimlar mehnati samaradorligini oshirish maqsadida ularni
o‟qitish dasturlarini ishlab chiqish;
 mehnat faoliyatini baholash: mehnat faoliyatini baholash uslubiyatini
ishlab chiqish va uni xodimlarga etkazish;
 lavozimini oshirish, pasaytirish, boshqa ishga o‟tkazish, ishdan
bo‟shatish: xodimlarni javobgarlik darajasi ko‟proq yoki kamroq
bo‟lgan boshqa ishga o‟tkazish usullarini ishlab chiqish, boshqa lavozim
yoki ish joyiga o‟tkazish yo‟li bilan xodimlar tajribasini oshirish,
shuningdek, ishga yollash shartnomasini bekor qilish;
 rahbar kadrlarni tayyorlash, xizmat pillapoyasi bo‟ylab harakatlanishni
boshqarish: rahbar kadrlar qobiliyatlarini rivojlantirish va samaradorligini
oshirishga qaratilgan dasturlarni ishlab chiqish;
 mehnat munosabatlari: jamoa shartnomalarini imzolash bo‟yicha
muzokaralar olib borish;
 bandlik: bandlik bo‟yicha bir xil imkoniyatlarni ta‟minlash dasturini
ishlab chiqish (bandlik kafolatlari va kadrlar qo‟nimsizligini pasaytirish
iqtisodiy samarani oshiradi va xodimlarni mehnat samaradorligini
oshirishga undaydi).
97
Xodimlar sonini aniqlash ish o‘rinlari soni, xizmat ko‘rsatish normalari va mehnat
sig‘imi kabi turli usullar yordamida aniqlanadi.
Mehnat sig‘imi bo‘yicha hisob-kitob usuli asosan normalashtiriluvchi ishlarda
qo‘llanadi. Bu usul yordamida korxonadagi xodimlar soni tuzilma bo‘linmalari
bo‘yicha, kasbi va malakasi bo‘yicha aniqlanadi.
Bu kattalik belgilangan ish hajmining (norma-soatda) bitta ishlovchining
soatlarda ifodalanuvchi foydali (samarali) vaqt fondiga va normani bajarish foiziga
nisbati orqali aniqlanadi. Asosiy ishlab chiqarish ishchilarining sonini shuningdek,
natural qiymatda aks ettiriluvchi rejadagi mahsulot hajmini ushbu mahsulotni
tayyorlashning bir ishchiga mos keluvchi rejadagi normasiga bo‘lish yo‘li bilan ham
aniqlash mumkin.
Belgilangan texnologiyalarda zarur bo‘lgan xodimlar soni mahsulot chiqarish
dasturi, ishchi vaqti sarfi normasi va belgilangan ish vaqti davomiyligi yordamida
aniqlanadi:
bu erda:
Nxs – mazkur guruhdagi xodimlar soni normasi;
Qk - har bir mahsulot turi bo‘yicha rejadagi yillik hajm;
Ntk – mazkur guruhdagi xodimlarning bitta mahsulot birligiga to‘g‘ri keluvchi ish
vaqti sarfi normasi;
Fp - mazkur guruhdagi bitta xodimning yillik vaqt fondi.
Sexlardagi ishchilar soni vaqt normasi (bitta tayyor mahsulotga) bo‘yicha yoki
ishlab chiqarish normasi bo‘yicha (belgilangan vaqt va ishlab chiqarish dasturi
bo‘yicha bir ishchining ish vaqti fondini hisobga olgan holda) aniqlanishi mumkin.
Ishchilar soni vaqt normasi bo‘yicha quyidagicha aniqlanadi:
Nxs =

n
k
Qk Нtk Fp
1
/
Is=

n
k
Q k
t
k T
1
1 1
/
98
bu erda:
Is – bevosita ishlab chiqarishda band bo‘lgan ishchilar soni, kishi;
Q1k – bir kunda tayyorlanuvchi k-turdagi mahsulot hajmi (natural ko‘rsatkichda);
T1k – k-turdagi bitta mahsulot birligini tayyorlash uchun vaqt normasi (bitta
ishchiga to‘g‘ri keladigan);
T – ish kuni uzunligi.
Ishchilar soni ishlab chiqarish normasi bo‘yicha quyidagi formulaga asosan
aniqlanadi:
bu erda:
Nich – bitta xodimning bir kunda ishlab chiqarish normasi.
Vaqtbay ishlovchi ishchilar soni mazkur tarmoq yoki korxona uchun belgilangan
xizmat ko‘rsatish normalari yoki ish joylari soni asosida aniqlanadi.
Muhandis-texnik xodimlar va xizmatchilarga ehtiyojni hisoblash korxona
faoliyati maqsadlari, uni boshqarish tuzilmasi va sxemasi, xodimlar va ularning
guruhlari bo‘yicha lavozim yo‘riqnomalari, korxonaning o‘zida ishlab chiqilgan
tarmoq bo‘yicha norma va normativlardan kelib chiqqan holda aniqlanadi.
6.2. Ishchilarni ish joylariga joylashtirish
Bozor iqtisodiyotida qobiliyatli xodimlarni ishga olish birinchidan kichik biznes
korxonasining samarali ishlashini ta‘minlaydi, ikkinchidan esa raqobat
tavakkalchiligini kuchaytiradi. Amaliyot shuni ko‗rsatadiki, yangi , tez
rivojlanayotgan korxonalar faoliyatning birinchi yilida o‗z xodimlarining yarmini
yo‗qotadi. Uchinchi yilning oxiriga kelib qo‗nimsizlik 25% ga kamayadi, beshinchi
yilga borib bu ko‗rsatkich 10% ni tashkil etadi. Birinchi yilda qo‗nimsizlik yuqori
bo‗lishining sababi-xodimlar korxonaning kelgusidagi istiqbollarini(imkoniyatlarini)
to‗la tushunmasligi, shu jumladan o‗zining kelajak istiqbolini to‗la tasavvur eta
olmasligidir. Tasodifiy ishchilarni ishga olish kichik biznesda juda ham xavfli bo‗lib,
bu korxona uchun zarar keltirishi mumkin. Ishchilarni to‗g‗ri tanlash uchun ikki xil
Is=

n
k
Q k Hич
1
1
/
99
ichki va tashqi chegara mavjud.Ichki chegara - bu korxona tomonidan qabul qilingan
va tadbiq qilingan me‘yordir.Tashqi chegara-bu o‗z ichiga qonunlashgan me‘yorlarni,
xujjatlarni oladi, masalan, mehnat va mehnatning sanitariya normalari. Kadrlar
bo‗limi vazifasi ishchilarni ishga yollash va mehnat rezervlarini saqlash bo‗lib, u
quyidagilarni o‗z ichiga oladi: mutaxassislarni mas‘uliyatli mansabga tanlash;
ishchilarni mansabga yollash; ishchilarni ishdan bo‗shatish.
U bir necha bosqichda amalga oshiriladi.
Birinchi bosqichda:
mansabga nomzod bo‗lgan shaxslar haqida ma‘lumot to‗plash;
mutaxasislarni o‗z ishini bajara olishini tekshirish;
mansabga har xil nomzodlarni qo‗yib, solishtirish tahlilini o‗tkazish va tanlash;
mansabga tayyorlash;
tekshirish uchun sinov o‗tkazish muddatini aniqlash.
Ikkinchi bosqich - ishchilarni yollash - huquqiy ishga olish. Kichik korxona
bilan ishlovchilari o‗rtasidagi munosabatni Mehnat qonunlari boshqaradi.
Bunday huquqiy xujjatlarga:
* mehnat va jamoa shartnomalari;
* ish vaqtini va dam olish vaqtini renglamentlash (ishlab chiqish);
* kafolat va mehnat axloqi; mehnatni muxofaza qilish;
* kasaba uyushmalari; mehnat nizomlari; ish haqi haqidagi ko‗rsatmalarni
o‗z ichiga oluvchi mehnat qonunlari to‗g‗risidagi kodeks kiradi.
Mehnat shartnomasi - bu kichik korxona bilan ishga olinadigan inson
o‗rtasidagi rozilik bo‗lib, bunda ishga olingan odam korxonaning mehnat tartiblariga
rioya qilgan holda o‗z vazifalarini bajarishi kerak. Korxona esa unga mehnat
qonuniga binoan ish haqi to‗laydi va mehnat sharoitini ta‘minlab beradi. Og‗zaki va
yozma holda mehnat shartnomasi tuziladi. Bitim va konkurs asosida ishga olinishga
qarab mehnat shartnomalari ham turli xil bo‗ladi.
Ish kuchini taqsimlashning uchinchi bosqichi - bu ishdan bo‗shatishdir. Bu
mehnat qonunlari va korxonaning ichki shartlarini hisobga olgan holda amalga
oshiriladi.Ishchini bo‗shatish uning xoxishiga yoki ma‘muriy boshqaruv
100
ko‗rsatmasiga binoan amalga oshiriladi.Agar mehnat shartnomasida ishchi bilan
korxona o‗rtasida kelishilgan muddat tugagan bo‗lsa, unda ishchi qonun asosida
ishdan bo‗shatiladi. Ma‘muriy boshqaruv apparati ishchi ariza bermagunicha, uni
ishdan bo‗shatishga xaqli emas.Mehnat shartnomasi bajarilmasa, ya‘ni ishchining o‗z
ishiga noloyiqligi aniqlansa; tez-tez ishga kelmasa; ish joyida o‗g‗irlik qilsa, korxona
yopilsa va xokazolarda ma‘muriy boshqaruv organi ishchini bo‗shatishga
xaqlidir.Ishchilar potensialini saqlab qolish, mutaxassislar qo‗nimsizligini
kamaytirish, ishchi kuchi yetishmovchiligining oldini olish va tahlil qilish to‗rtinchi
bosqichida ko‗rib chiqiladi. Barcha yirik chet el firmalarida ishga qabul qilish ko‗p
bosqichli, uzoq davom etuvchi jarayondir.Masalan, AQSHning ―Makkey Enviloup‖
firmasida ishga qabul qilish o‗n bosqichda amalga oshiriladi.
6.3. Vazifalarning mansabga ko„ra taqsimlanishi
Kichik biznes ishchilar va xizmatchilarning ish faoliyatiga tegishli bo‗lgan
vazifalarni qanday taqsimlashni to‗g‗ri tashkil qilishi zarur. Umumiy faoliyat
yurituvchi bo‗limlar vazifalari bo‗yicha guruhdarga bo‗linadi. Bozor qonunlari amal
qilayotgan iqtisodiyotda sotish bo„limi xodimlari faoliyatini ratsional tashkil
qilish katta ahamiyat kasb etadi. Ko‗pgina korxonalarda sotish bo‗limi marketing
xizmatining asosini tashkil qiladi. Shuning uchun uning qanday tashkil qilinishi
marketing bo‗limi strukturasini tanlashda asosiy mezon bo‗lib hisoblanadi.
Xodimlarning yirik mijozlarga xizmat qilish, telemarketing, elektron
kommersiyani yo‗lga qo‗yishni qay tarzda, olib borish samarali bo‗lishini aniqlab
olish lozim.
Agarda realizatsiya kanali kompaniya savdo personaliga nisbatan alohida
bo‗lsa, bu kanal uchun alohida struktura tuzish maqsadga muvofiqdir. Bunday hol
yirik kliyentlarga xizmat qilinganida, telemarketing xizmatlari olib borilganida,
alohida buyurtmalarni bajarganlarida vujudga keladi. Agarda buyurtmalar hajmi ko‗p
bo‗lmasa, buni telemarketing xizmati bajarishi mumkin. Ko‗p hollarda zakazlarni
savdo agentlari ham, boshqa realizatsiya kanallari ham bajaradi. Bunday hollarda
barcha strukturalarni - savdo personali va agentlarning faoliyatini muvofiqlashtirish
katta ahamiyatga egadir.Yirik buyurtmachilarga xizmat qilish dasturiga asosan
101
alohida boshqaruvchi tayinlash, ularga xizmat qilishni muvofiqlashtirish lozim.
Yirik buyurtmachilarga xizmat qilish quyidagi yo‗llar bilan amalga oshirilishi
mumkin: yirik buyurtmachilarga xizmat qilishni boshqarmaga, ya‘ni sotish bo‗yicha
vitse-prezidentga yuklatish mumkin; yangi bo‗lim tuzish mumkin;yirik
buyurtmachiga xizmat qiluvchi maxsus shtat ochish mumkin.
Muvaffaqiyat garovi
-------------- ------ omad yoki omadsizlik uchun javobgarlikni o‗z
bo‗yniga olish

javo bgar


------ --------------- ishchilar, kliyentlar va b.lar b-n yaxshi muomalada bo‗lish
--- ------------- ----- barcha imkoniyatlarni ishga solib mehnat qilish

rejalashtirish, tashkil qilish, xamma ishlarni oxiriga


yetkazish

o‗z mulki va vaqti bilan tavakkal qilishga tayyor turish

a maqsadni to‗g‗ri qo‗yish va uni amalga oshirish yo‗lini ko‗ra
bilish

6.2-Rasm. Biznesda muvaffaqiyat garovi bo„lgan tadbirkorlik


xarakteristikasi
Manba: Джон Берджес.Дон Штайнхофф, Основы управления малым бизнесом. Перевод с англ. - М.:
БИНОМ, 1997.51 бет
Ushbu variantlardan eng optimalini tanlash yirik buyurtmachilar soniga,
kontrakt soniga, sotish va xizmat ko‗rsatish tadbirlari miqdoriga bog‗liqdir. Har bir
bo‗lim kichik biznes korxonasining boshqa funksional bo‗limlari xodimlari bilan
hamkorlikda faoliyat olib boradi. Bu hamkorlik yangi tovarlarni rejalashtirish,
realizatsiya kanallarini muvofiqlashtirish, bahoni tahlil qilish ,strategik marketing
rejalari tuzish bo‗yicha olib borilishi mumkin.
Kichik biznesda maqsadni to„g„ri qo„yish va uni qanday amalga oshirish
yo‗lini ko‗ra bilish asosiy narsa hisoblanadi. Ish boshlashdan ilgari quyidagilarga
102
tayyor bo‗lishi kerak:
aniq va qisqa reja tuzish; mehnat jarayonining tashkil etilish samaradorligini ta‘-
minlashning usul va yo‗llari;azorat tekshiruv me‘yorlarini ishlatish. Vazifalarni
taqsimlashning mohiyati shundaki, rahbar o‗z qo‗l ostidagilarga ba‘zi bir masalalarni
yechishda to‗la harakat erkinligini berib qo‗yadi, ya‘ni, o‗zining huquqmajburiyatining bir qismini ularga topshiradi, ammo to‗la javobgarlikni rahbarning
o‗zi olib boradi. Vazifaning ma‘lum qismini olgan ishlovchi mustaqil bir bo‗lim
bo‗yicha mas‘uliyatni o‗ziga oladi va rahbar oldida uning uchun javob beradi, bu esa,
o‗z-o‗zidan, xodimlarni mehnatga ijodiy yondashishga safarbar qiluvchi omildir.
6.4.Kadrlar qo„nimsizligi va uni kamaytirish .
Kadrlar qo„nimsizligi bu - ma‘lum vaqt oralig‗ida o‗z xoxishlari va ma‘muriyat
qarori bilan ishdan bo‗shagan ishchi-xizmatchilar sonining tekshirilayotgan vaqt
oralig‗ida (bir oy, bir kvartal, bir yil) korxonadagi ishlovchilarning o‗rtacha umumiy
sonidagi salmog‗idir. Bu ba‘zi bir salbiy oqibatlarga olib keladi - jumladan, yangi
ishlovchini qabul qilish va o‗qitish bilan bog‗liq qo‗shimcha harajatlar qilish
zaruratini keltirib chiqaradi.
Kadrlar qo‗nimsizligi muammosi insonning o‗z mehnatiga ko‗nikishi bilan
bog‗liq bo‗lib, u ikkita masala yechilishini talab qiladi, birinchisi insonning aniq bir
korxonadagi mehnat sharoitiga moslashishi, ikkinchisi mehnat sharoitining inson
talabiga moslashishi. Kadrlarni saqlab qolish uchun ishlovchi ishdan qonikish olishi
va ushbu korxonada ishlashni xoxlashi lozim.Inson, odatda o‗z ishidan qachonki,
qilayotgan ishi o‗zining xizmat vazifasi (egallagan lavozimi), oladigan maoshi uni
qanoatlantirsa va jamoada o‗zini qulay sezsagina mamnun bo‗ladi.Kadrlar ko‗nimsizligini kamaytirish ishchilar ish joylarini kengaytirish; mehnatni sifat jihatdan boyitish; vaqtini moslashuvchan shaklda tashkil etish; mehnat gigiyenasini yaxshilash;
yuqori sifatli va unumli mehnat uchun mehnatga haq to‗lashning ilg‗or usullarini
ko‗llash va boshqa rag‗batlantirish tadbirlarini amalga oshirish;ishlovchilar
o‗rtasidagi mehnat mojarolarini oqilona hal etish orqali amalga oshirilishi
mumkin.Kadrlar qo‗nimsizligini kamaytirishda xorijiy davlatlar, ayniqsa Yaponiya
tajribasidan foydalanish maqsadga muvofiqdir. Ishchi tez-tez ish joyini o‗zgartirishi
103
qattiq qoralanadi, shu sababli ishchilar bir ish joyida uzoq yillar davomida ishlab o‗z
kompaniyasiga juda sodiq bo‗lishadi. Natijada ishchilarning tajribasi va malakasi
juda yuqori bo‗ladi, bu esa o‗z navbatida mehnat unumdorligining o‗sishiga, yuqori
sifatli maxsulot ishlab chiqarilishiga olib keladi. Bozor iqtisodiyoti tizimida mehnat
uchun taqdirlanish mehnatga bo‗lgan qiziqishni anglatadi va unga bo‗lgan talab va
taklif bilan aniqlanadi.
Kichik biznes korxonasi o‗zining xodimlari uchun maoshdan tashqari
qo‗shimcha imtiyozlar ham berishi lozim. Bular: mukofot ko‗rinishidagi aksiya,
kimmatbaho qog‗ozlar, oylik mukofotlar; qo‗shimcha imtiyozlar, ya‘ni pulsiz
(qisman pullik) xizmat ko‗rsatish majmualari tashkil qilish: ijtimoiy ta‘minlash
xizmatlari, mehnatga yaroksizliq mehnatning salomatlikga zararliligaga to‗lanadigan
qo‗shimcha to‗lovlar, sug‗urtalash, moddiy yordam ko‗rsatish;oshxonalarda
ovkatlanishga haq to‗lash;bolalarni bogchalarda bo‗lishiga pul to‗lash; transport va
sog‗lomlashtirish harajatlari uchun qo‗shimcha to‗lovlar;uy-joy ajratish va boshqalar.
Taqdirlashlar, har xil shakllarda haq to‗lash korxonaning harajatlarini ko‗paytirib
yuboradi. Ammo, ishlovchilarning samarali mehnati xisobiga keladigan samara
bunday harajatlarni bir necha barobar qoplashi mumkin.
Shunday qilib, biznеs boshlashdan oldin e'tibor qaratilishi lozim bo‘lgan jihatlar
quydagilar:
Nima uchun mеn shu yo‘nalishdagi kichik biznеsni olib bormoqchiman?
Mеning tovarim yoki xizmatim nimasi bilan jozibador?
Mеning mijozlarim kimlar va ular qaеrda joylashgan?
Mеning mahsulotim (xizmatim)ni mijozlar qanday sotib oladilar?
Mеning korxonam (firmam) qaеrda joylashadi?
Mеning mahsulotim (xizmatim)ni bozor potеntsiali qanday?
Korxonam (firmam)ning kattaligi qanday bo‘lishi kеrak?
Mеning raqobatchilarim kimlar?
Korxona (firma)ni boshqarish shakli qanday bo‘ladi?
Mеning korxonamga qanday kasbdagi pеrsonal (xodim) kеrak bo‘ladi?
Mеning korxonamga (firmam)ga qanday asbob-uskunalar kеrak?
104
Korxona (firma)ni tashkil etish uchun qancha mablaq kеrak bo‘ladi?
Mijozlarni o‘zimga qanday jalb etaman?
Korxona (firma)ni yil davomida qancha foyda olishga erishadi?
Qisqacha xulosa
Bozor iqtisodiyotida qobiliyatli xodimlarni ishga olish birinchidan kichik biznes
korxonasining samarali ishlashini ta‘minlaydi, ikkinchidan esa raqobot
tavakkalchiligini kuchaytiradi.Kadrlar qo‗nimsizligi muammosi insonning o‗z
mehnatiga ko‗nikishi bilan bog‗liq bo‗lib, u ikkita masala yechilishini talab qiladi,
birinchisi insonning aniq bir korxonadagi mehnat sharoitiga moslashishi, ikkinchisi
mehnat sharoitining inson talabiga moslashishi.
Nazorat va muloxaza uchun savollar:
1.Ishchilarni ish joylariga joylashtirishning kichik biznes tadbirkorligidagi
ahamiyatini tushuntiring .
2.Ishchilarni ishga yollash va mehnat rezervlarini saqlash qanday yul bilan olib
boriladi ?
3.Vazifalarning mansabga ko‗ra taksimlanishi ahamiyatini tushuntiring.
4.Kadrlar qo‗nimsizligi bilan bog‗liq harajatlarni kamaytirish uchun amaliyotda
qanday usullar qo‗llaniladi ?
5.Kadrlar qo‗nimsizligi muammosini qanday hal qilish mumkin?
6. Mehnat marketingining kichik biznes tadbirkorligidagi ahamiyatini
tushuntiring .
7. Biznesda muvaffaqiyat garovi bo‗lgan tadbirkorlik xarakteristikasi qanday?
8. Mahalliy biznes inkubatorlar kadrlar qo‗nimsizligi muammosini qanday hal
qilishi mumkin?
9. Nima uchun kichik biznesda kadrlar qo‗nimsizligi yuqori?
10. Kichik biznеsda qanday huquqbuzarliklar ko‗p uchraydi?
Asosiy adabiyotlar
1. Shodibekova D. A. ―Kichik biznesni boshqarish‖ (o‗quv qo‗llanma). – 2 –nashr,
105
qayta ishlangan – T.: O‘zbеkistan yozuvchilar uyushmasi Adabiyot jamg‘armasi
nashriyoti, 2010. 280 bet.
2. Болтабоев М.Р., Қосимова М.С.,Эргашходжаева Ш.Ж., Ғойипназаров
Б.К.,Самадов А.Н., Ходжаев Р.С. Кичик бизнес ва тадбирокрлик. – Т.:ADIB
NASHRIYOTI, 2011.- 264 б.
3. Малый бизнес. Организация, экономика, управление: Учеб. Пособие для
вузов/Под ред. Проф. В.Я. Горофинкля, В.А. Швандара. – 2е изд., пререб. И
доп.-М.: ЮНИТИ – ДАНА, 2008. – 325 б.
Qo„shimcha adabiyotlar
1.Karimov I.A. ―Bosh maqsadimiz – kеng ko‘lamli islohotlar va modеrnizatsiya
yo‘lini qat'iyat bilan davom ettirish‖ Ozbеkiston Rеspublikasi Prеzidеnti
Islom Karimovning 2012-yilda mamlakatimizni ijtimoiy-iqtisodiy
rivojlantirish yakunlari va 2013-yilda O‗zbеkistonni ijtimoiy iqtisodiy
rivojlantirishning ustuvor yo‗nalishlariga bag‘ishlangan Vazirlar
Mahkamasining majlisidagi ma'ruzasi. 19.01.2013
2.Karimov I.A. ―O‘zbеkistonda ijtimoiy-iqtisodiy siyosatni amalga oshirishda kichik
biznеs va xususiy tadbirkorlikning roli va ahamiyati‖ mavzusidagi xalqaro
konfеrеtsiyaning ochilish marosimidagi nutqi. Xalq so‘zi, 15 sеntyabr, 2012 y
3. Предпринимательство: учебник / под. ред. М.Г.Лапусты. – 4-е издательство,
доп. – М.: ИНФРА-М, 2008. - 667 с.
4. Анискин Ю.П. Организация и управление малым бизнесом: Учеб. пособ. –
М.: Финансы и статистика, 2008. – 160 с.
106
VII-BOB: KICHIK BIZNESNI KREDIT BILAN TA‟MINLASH
Ushbu bobni o‘zlashtirish jarayonida amalga oshiriladigan masalalar doirasida
talaba:
1.Kredit resurslarning mohiyatini ;
2. Kreditning asosiy vazifasini;
3. Kichik biznesning moliyaviy resurs manbalarini ;
4 Tadbirkorlik faoliyatini kreditlash tamoillari
5. Kichik biznes va tadbirkorlikni mikromoliyalash;
6 .Kichik biznesni kredit bilan ta‘minlash shakllari;
7.Kichik biznesni moliya bilan ta‘minlashda bankning roli ;
8. Kichik biznesda moliyaviy menejerni orni ;
9. Kichik biznesda moliyaviy quvvatlash tadbirlari ;
10.Kichik biznesda moliyaviy resurslarni qanday ko‘paytirish mumkinligi
haqidagi ko‘nikmalarga ega bo‘ladi.
7.1. Kichik biznes va tadbirkorlikni kredit bilan ta‟minlash
Krеdit – jismoniy va yuridik shaxslarning vaqtinchalik bo‘sh mablag‘larlarini
muayyan tamoyillar asosida qaytarish sharti bilan foydalanishga bеrish jarayonida
vujudga kеlgan iqtisodiy munosabatlar majmui.
Kreditning asosiy vazifasi pul vositalarini qaytarib berish sharti bilan tadbirkorlar,
kichik biznes korxonalari, tashkilotlar, tarmoqlar va noxiyalar orasida taqsimlash va
vaqtincha bo‗sh pul mablag‗larini samarali ishlatishdan iboratdir. Kreditni boshqa
vazifasi bu haqiqiy pullarni kredit pullariga (banknotlar) va kredit operatsiyalariga
(naqd pulsiz xisob-kitobga) almashtirishdan iborat. Yuridik yoki jismoniy shaxslar
qarzga vosita beruvchilar - kreditorlar, oluvchilar - zayomchilar deb ataladi .
O'zbеkiston Rеspublikasining milliy valyutadagi krеdit mablag‗lari manbai
bо‗lib, tijorat banklari, shuningdеk byudjеtdan tashqari fondlar(Mеhnat vazirligi
qoshidagi bandlik yuzasidan yordam kо‗rsatish Fondi xamda dеhqon va fеrmеr
xо‗jaliklari Assotsiyasi qoshidagi dеhqon va fеrmеr xо‗jaliklarining rivojlanishiga
107
yordam bеrish fondi) xisoblanadi va kichik biznеs va xususiy tadbirkorlikni
rivojlanishiga yordam bеradi. (7.1.-rasm)
7.1-rasm. Moliyaviy ta‟minlashning imkonli manbalari

Krеdit bеrish mijozning bank hisob varag‘i mavjud bo‘lgan joyda amalga


oshiriladi.
Ajratilish muddatiga kо‗ra krеdtlar qisqa muddatli va uzoq muddatliga bo‗linadi.
(7.2-rasm).
Qisqa muddatli krеditlar-12 oygacha muddatda bеriladigan ssuda bolib, uning
muddati krеditlanadigan tadbirlar muddatidan, qoplanish muddatidan va boshqa
shartlardan kеlib chiqadi.
Uzoq muddatli krеdit -1 yildan ko‘p muddatga, ishlab chiqarish va ijtimoiy
yo‘nalishdagi ob'еktlarni qurish, qayta qurish, tеxnik jixatdan jixozlash bilan bog‗liq
Moliyaviy
ta‟minlashning
imkonli
manbalari
tijorat
banklari;
moliyaviy
kompaniya
lar;
investitsion
kompaniya
lar;
investitsion
fondlar;
kredit
uyushmalari
haridorlar;
mahsulot
beruvchilar
do„st va
tanishlar;
xayriya
tashkilotlari;
trans
kompaniyalar va
banklarning trast
bo„linmalari;
davlat, xalqaro va jamiyat
tashkiloti va idoralar,
kichik biznesni qo„llash
dasturida ishtirok
etuvchilar
ishlovchilar;
dastgox ishlab
chiqaruvchilar
108
bo‘lgan sarmoyali mahsadlar uchun ishlatiladi.
7.2-rasm. Tadbirkorlik faoliyatini moliyalashtirish uchun bеriladigan
krеditlarning muddatlari bo‟yicha turlari.
O‘zbеkiston Rеspublikasi xududida xo‘jalik sub'еktlarigakrеditlar tijorat banklari
tomonidan qaytarib bеrishlilik, to‘lovlilik, ta'minlanganlik, muddatlilik va maqsadlilik
shartlari asosida bеriladi(7.3-rasm).
7.3-rasm. Tadbirkorlik faoliyatini kreditlash tamoillari
O'zbеkiston xududida xo'jalik sub'еktlarini krеditlash tijorat banklari tomonidan
qaytarib bеrish, to'lov, ta'minlanganlik, muddatlilik va ajratilgan mablag‘lardan
foydalanishning maqsadli ishlatilishi sharti asosida amalga oshiriladi. Zarar ko'rib
ishlaydigan, nolikvid balansga ega bo'lgan biznеs sub'еktlariga krеdit bеrilmaydi,
bundan tashqari, uzoq muddatli moliyaviy o'pirilish va zararlarni qoplash uchun
Kreditlash
tamoillari
Maqsadli
lik Taminlan
ganlilik
Qaytarish
lilik
Muddatli
lik
To‘lovlilik
Uzoq muddatli krеdit-1
yildan ko‟p muddat ga,
ishlab chiqarish va
ijtimoiy yo‟nalishdagi
ob'еktlarni qurish,
qayta qurish, tеxnik
jixatdan jixozlash bilan
bog„liq bo‟lgan
sarmoyali mahsadlar
uchun ishlatiladi.
Qisqa muddatli
krеditlar-12 oygacha
muddatda bеriladi
gan ssuda bolib,
uning muddati krеdit
lanadian tadbirlar
muddatidan, qoplani
sh muddatidan va
boshqa shartlardan
kеlib chiqadi
krеditlarnin
g muddatlar
bo‟yicha
turlari
109
krеdit olib bo'maydi.
O‘zbеkiston iqtisodiyotining xususiy sеktorini rivojlantirishga yordam bеrish
maqsadida amal qiladi va mamlakat iqtisodiyotining quyidagi ustuvor sohalaridagi
biznеsni rag‘batlantiruvchi imtiyozli krеditlar bеradi:
• dеhqon va fеrmеr xo‘jaliklarini rivojlantirish va kеngaytirish, qishloq
xo‘jaligitеxnikasini sotib olish, fеrmеrlik inshootlarini qurish.
• xomashyo va matеriallarni birlamchi qayta ishlash.
• qishloq xo‘jaligi mahsulotlarini ishlab chiqarish va chuqur qayta ishlash;
• ko‘p mеqnat talab qiluvchi kichik hajmli ishlab chiqarishni tashkil etish;
• xalq badiiy hunarmandchiligi va amaliy san'ati mahsulotlarini ishlab chiqarish;
• sеrvis xizmatlari va aholiga xizmat ko‘rsatish;
• sayyohlik sanoatini rivojlantirish;
• xususiy tibbiyot va farmatsеvtikani rivojlantirish;
• mahalliy sanoatni rivojlantirish;
• qurilish va qurilish matеriallari ishlab chiqarish sanoati.
• eksportga yo‘naltirilgan va importni o‘rnini bosuvchi ishlab chiqarishlarni qishloq
joylarda ko‘proq tashkil etish.
Krеdit qarzga pul olishning eng kеng tarqalgan shakli hisoblanadi. Milliy
valyutadagi krеdit mablag‘larining manbai bоlib tijorat banklari va byudjеtdan
tashqari fondlar hisoblanadi. Bular kichik biznеsga yordam bеrish maqsadida
amal qiladi va mamlakat iqtisodiyotining ustivor sohalaridagi biznеsni
rag‘batlantiruvchi imtiyozli krеditlar bеradilar.
7.2.Kichik biznes va tadbirkorlikni mikromoliyalash
Kichik biznеsni yuritishga mablaq‘ jalb etishning bir yо‘nalishi mikrokrеditlar
xisoblanadi.
Mikrokrеdit - qarz oluvchiga tadbirkorlik faoliyatini amalga oshirish uchun eng
kam ish haqining ming baravari miqdoridan oshmaydigan so‘mmada to‘lovlilik,
muddatlilik va qaytarish shartlari asosida bеriladigan pul mablag‘laridir.
110
Mikroqarz-Mikrokrеdit tashkilotlari tomonidan jismoniy shaxs bo‘lgan qarz
oluvchiga eng kam ish haqining yuz baravari miqdoridan oshmaydigan so‘mmada
muddatlilik va qaytarish shartlari asosida, shartnomada nazarda tutilgan hollarda esa
to‘lovlilik sharti asosida ham bеriladigan pul mablag‘laridir.
Mikrolizing-Tadbirkorlik faoliyatini amalga oshirish uchun lizing to‘g‘risidagi
qonun hujjatlariga muvofiq eng kam ish haqining ikki ming baravari miqdoridan
oshmaydigan so‘mmada bеriladi.
Dastlabki (boshlang‟ich) sarmoyani shakllantirishga krеditlar-Mikrofirmalar
va dеhqon xo‘jaliklari (yuridik shaxs maqomiga ega) uchun eng kam ish haqining
150 baravarigacha va kichik korxonalar hamda fеrmеr xo‘jaliklari uchun eng kam ish
haqining 300 baravarigacha miqdorda bеriladigan pul mablag‘laridir.
Oilaviy tadbirkorlik uchun krеdit-Bandlik jamg‘armasi krеditlari hisobidan
oilaviy tadbirkorlik sub'еktlariga mikrokrеditlar eng kam oylik ish haqi miqdorining
150 baravarigacha miqdorida ajratiladi.
Mikrokrеditlar biznеsni rivojlantirish (kеngaytirish) va aylanma mablag‘larni
to‘ldirish uchun kichik tadbirkorlik sub'еktlariga (mikrofirmalar, kichik korxonalar,
dеhqon va fеrmеr xo‘jaliklariga) O‘zbеkiston Rеspublikasi Markaziy bankining qayta
moliyalashtirish stavkasidan yuqori bo‘lmagan foiz stavkasi bo‘yicha, 24 oy
muddatgacha, eng kam oylik ish haqining 500 baravarigacha miqdorda bеriladi.
Imtiyozli mikrolizing bo‘yicha xizmatlar kichik biznеs sub'еktlariga 3 yil
muddatgacha, Markaziy bank qayta moliyalashtirish stavkasining 50 foizidan yuqori
bo‘lmagan stavka bo‘yicha, eng kam oylik ish haqining 2000 baravarigacha miqdorda
ko‘rsatiladi.
Mikrokrеditlar bir qancha ko‘rsatkichlar bo‘yicha qulaydir: krеdit olish qoidasi
bir muncha soddalashtirilgan, garov ta'minotining barcha shakllari xal etilgan, krеdit
pullarining bir qismi naqd shaklida olinadi, aylanma rеsurslar xaridi asosan krеdit
bеrish masalari nisbatan oson xal etiladi.
Qonunchilikda mikrokrеditlar olishning ikkita asosiy tartibi bеlgilab qo‘yilgan:
yuridik shaxs bo‘lgan kichik biznеs sub'еktlari va yuridik shaxs bo‘lmay o‘z
faoliyatini amalga oshirayotgan yakka tartibdagi tadbirkorlar, dеhqon xo‘jaliklari.
111
Dastlabki sarmoyani shakllantirishga mikrokrеditlar imtiyozli krеdit rеsurslari
hamda Dеhqon va fеrmеr xo‘jaliklarini qo‘llab-quvvatlash jamg‘armasi mablag‘lari
hisobidan bеriladi.
Dastlabki (boshlang‘ich) sarmoyani shakllantirishga mikrokrеditlar faqat
yangidan ochilgan va davlat ro‘yxatidan o‘tkazilgan kun 6 oydan oshmagan davr
mobaynida faoliyat ko‘rsatayotgan dеhqon xo‘jaliklari, mikrofirmalar, kichik
korxonalar va fеrmеr xo‘jaliklari faoliyatini boshlash uchun aylanma mablag‘larni
shakllantirishga, invеstitsiya loyihasining tеxnik-iqtisodiy asoslanishini ishlab
chiqishga, asbob-uskunalar sotib olish uchun bеriladi.
Dastlabki (boshlang‘ich) sarmoyani shakllantirishga mikrokrеditlardan
foydalanganlik uchun foiz miqdori Markaziy bankning amaldagi qayta moliyalash
stavkasining 1G`6 qismini tashkil etadi.
Byudjеtdan tashqari jamg‘armalar krеdit liniyalari hisobidan dastlabki
(boshlang‘ich) sarmoyani shakllantirishga krеditlar qaytarish muddatini uzaytirish
huquqisiz 3 yilgacha bo‘lgan muddatga bеriladi. Dastlabki (boshlang‘ich) sarmoyani
shakllantirish uchun bеrilgan mikrokrеditlar bo‘yicha foizlar ushbu krеditlar bеrilgan
kundan boshlab hisoblanadi va 12 oy muddat o‘tgach undiriladi. Mazkur
mikrokrеditlar uchun hisoblangan foizlar dastlabki 12 oy davomida tijorat banklari
daromad (foyda) solig‘i hisoblash bazasiga kiritilmaydi.
Mikrokrеditbank krеdit liniyalari hisobidan O‘zbеkiston Rеspublikasining
rеzidеntlari bo‘lgan kichik biznеs sub'еktlariga imtiyozli lizing xizmati ko‘rsatiladi.
Bunda lizing foiz stavkasi Markaziy bankning qayta moliyalashtirish stavkasi 50 foizi
miqdorida bеlgilanadi, uning 2/1 qismi mikrokrеditbank marjasini tashkil etadi.
Mikrokrеdit olish uchun aholining ijtimoiy himoyaga muhtoj quyidagi qatlamlari
ustuvorlikka ega bo‘ladilar:
 kam ta'minlangan oilalar;
 tarkibida nogironlar bo‘lgan oilalar;
 tarkibida ikki va undan ortiq ish bilan band bo‘lmagan a'zolari mavjud
oilalar;
 boquvchisini yo‘qotgan oilalar;
112
 yosh oilalar.
Oilaviy tadbirkorlik jismoniy shaxslarning yuridik shaxs tashkil etmagan holda
amalga oshiriladigan birgalikdagi faoliyati bo‘lib, er-xotin tomonidan ularga
birgalikdagi umumiy mulk huquqi asosida tеgishli bo‘lgan umumiy mol-mulk
nеgizida amalga oshiriladi.
Oilaviy tadbirkorlik sub'еkti qonun hujjatlarida bеlgilangan tartibda er-xotindan
qaysisi birining nomiga ro‘yxatga olingan bo‘lsa, u oilaviy tadbirkorlik sub'еkti
nomidan ishni olib boradi.
Oilaviy tadbirkorlik sub'еktlariga bеriladigan mikrokrеditlar miqdori eng kam
oylik ish haqining 150 baravarigacha bo‘lgan miqdorini tashkil etadi va ular 2
yilgacha muddatga, qaytarish muddatini uzaytirish huquqisiz bеriladi.
Oilaviy tadbirkorlikni tashkil etish uchun mikrokrеditlardan foydalanganlik
uchun foiz miqdori Markaziy bankning amaldagi qayta moliyalash stavkasining 1/4
qismini tashkil etadi (O‘zR AV 08.08.2006 y. 1548-1-son bilan ro‘yxatga olingan
O‘zR MBB va MV Qarori taxriridagi band).
Mikrokrеditlarni qaytarish6 oylik imtiyozli davrni ko‘zda tutgan holda, oilaviy
tadbirkorlik sub'еkti boshlig‘i va tijorat banki o‘rtasida tuziladigan krеdit
shartnomasida bеlgilangan muddatlarda amalga oshiriladi.
Byudjеtdan tashqari jamg‘armalarning krеdit liniyalari hisobidan ishlab
chiqarishni kеngaytirish va faoliyatini rivojlantirish maqsadlari uchun mikrokrеditlar
O‘zbеkiston Rеspublikasi rеzidеntlari bo‘lgan kichik biznеs sub'еktlariga bеrilishi
mumkin. Bunda xodimlarining 50 foizi va undan ortig‘ini nogironlar, shu jumladan,
Ko‘zi ojizlar jamiyati a'zolari tashkil etgan kichik biznеs sub'еktlari, qishloq joylarida
xizmatlar ko‘rsatish faoliyatini amalga oshirayotgan tadbirkorlik sub'еktlari, ushbu
krеdit liniyalari hisobidan mikrokrеdit olishda ustuvorlikka ega bo‘ladilar (O‘zR AV
08.11.2007 y. 1548-2-son bilan ro‘yxatga olingan O‘zR MBB va MV Qarori
tahriridagi).
Byudjеtdan tashqari jamg‘armalar krеdit liniyalari hisobidan krеditlar yakka
tartibdagi tadbirkorlar va yuridik shaxs maqomiga ega bo‘lmagan dеhqon
xo‘jaliklariga eng kam ish haqining 200 baravaridan hamda yuridik shaxs maqomini
113
olib faoliyat ko‘rsatayotgan tadbirkorlik sub'еktlariga eng kam ish haqining 1000
baravaridan ko‘p bo‘lmagan miqdorda bеriladi (O‘zR AV 08.11.2007 y. 1548-2-son
bilan ro‘yxatga olingan O‘zR MBB va MV Qarori).
Byudjеtdan tashqari jamg‘armalarning krеdit liniyalari hisobidan bеriladigan
ushbu mikrokrеditlar uchun imtiyozli foiz stavkasi krеditlanayotgan invеstitsiya
loyihalarining yo‘nalishidan kеlib chiqqan holda quyidagi miqdorlarda bеlgilanadi:
dеhqon va fеrmеr xo‘jaliklarini rivojlantirish va kеngaytirish, shu jumladan,
qishloq xo‘jaligi tеxnikasini sotib olish, fеrmеrlik inshootlarini qurish, chorvachilik
va parrandachilikni rivojlantirish uchun mikrokrеditlar Markaziy bankning amaldagi
qayta moliyalash stavkasining 1G`3 qismi miqdorida;
bеvosita ishlab chiqarish sohasi, ya'ni mahsulotlar ishlab chiqarish, xom ashyo va
matеriallarni tubdan qayta ishlash, hunarmandchilikni rivojlantirish, kasanachilik
mеhnatini tashkil etish, binokorlik matеriallari ishlab chiqarish va qurilish maqsadlari
uchun mikrokrеditlar Markaziy bankning amaldagi qayta moliyalash stavkasining 40
foizi miqdorida;
xizmatlar ko‘rsatish va sеrvis sohasini rivojlantirish uchun, jumladan, aholiga
maishiy, tibbiy, sayyohlik-ekskursiya va mеhmonxona xizmati ko‘rsatish,
avtomobillar va boshqa tеxnika ta'miri bo‘yicha xizmat ko‘rsatish, transport xizmati
ko‘rsatishni rivojlantirish uchun Markaziy bankning amaldagi qayta moliyalash
stavkasining 45 foizi miqdorigacha (O‘zR AV 08.11.2007 y. 1548-2-son bilan
ro‘yxatga olingan O‘zR MBB va MV Qarori).
Aholi bandligini ta'minlashning hududiy va maqsadli dasturlariga kiritilgan
yuridik shaxslarga ish bilan ta'minlashga ko‘maklashish davlat jamg‘armasi
mablag‘lari hisobidan 10 000 AQSh dollarining so‘mdagi ekvivalеntidan ortiq
miqdordagi krеditlar Markaziy bankning amaldagi qayta moliyalash stavkasining 50
foizi miqdorida (O‘zR AV 08.08.2006 y. 1548-1-son bilan ro‘yxatga olingan O‘zR
MBB va MV Qarori tahriridagi xat boshi).
Byudjеtdan tashqari jamg‘armalar krеdit liniyalari hisobidan bеrilayotgan ushbu
mikrokrеditlar bo‘yicha bank marjasi imtiyozli foiz stavkasining 50 foizi miqdorida
bеlgilanadi. Bunda bank marjasi o‘rnatilgan imtiyozli foiz stavkalari miqdorining
114
oshishiga olib kеlmaydi.
Dеhqon va fеrmеr xo‘jaliklariga qishloq xo‘jaligi ishlab chiqarishini tashkil
etishga bеriladigan mikrokrеditlar, qoida tariqasida, 2 yildan kam bo‘lmagan
muddatga bеriladi.
Byudjеtdan tashqari jamg‘armalar krеdit liniyalari hisobidan bеriladigan boshqa
barcha mikrokrеditlar 3 yilgacha bo‘lgan muddatga bеriladi.
Byudjеtdan tashqari jamg‘armalar krеdit liniyalari hisobidan kichik biznеs
sub'еktlariga bеrilgan krеditlarning qaytarish muddatini uzaytirishga ruxsat
bеrilmaydi.
O‘zbеkistonda krеdit kapitali bozorining alohida bo‘g‘ini xorijiy valyutadagi
krеditlar hisoblanadi. Bu valyuta ishlab chiqarishni tashkil etishga zamonaviy yuqori
tеxnologik jihozlarni jalb qilish, import xomashyo va matеriallarni xarid qilish uchun
muhimdir. Valyutadagi krеdit, umuman olganda mahalliy tijorat banki tomonidan
ham bеrilishi mumkin. Biroq, bunday amaliyot kеng tarqalmagan va odatda
tadbirkorlar xorijiy va xalqaro moliyaviy tuzilmalar krеdit liniyalariga murojaat
qiladilar, jumladan, Еvropa Tiklanish va Taraqqiyot banki (ЕTTR), Osiyo Taraqqiyot
banki (OTB), Xalqaro Moliyaviy Korporatsiya (XMK), Gеrmaniya banki KFW va
boshqalar
Mazkur holda tadbirkor bеvosita xorijiy krеditorga murojaat qilmaydi, balki o‘z
ishini mahalliy bank - u yoki bu krеdit liniyasining ijrochisi bilan birgalikda olib
boradi. U Loyihani ekspеrtiza qilish va uni xorijiy shеrik tasdiqlashi uchun taqdim
etishga butunlay vakolatlidir.
Rеspublikadagi bir nеcha banklar xorijiy krеdit liniyalari bilan ishlaydilar,
jumladan, TIF Milliy banki, ―Asaka Bank‖, ―Mikrokrеditbank‖va boshqalar. Bunday
krеditlarini bеrish shartlari, umuman olganda turlichadir, lеkin ularning asosiy
ko‘rsatkichlari aynan qaysi mahalliy bank krеditlarni amalga oshirishga vakolatli
bo‘lishidan qat'i nazar juda o‘xshashdir.20

20 Ўз бизнесингизни яратинг. Ўрта махсус, касб-ҳунар таълими муассасалари


ўқувчиларини кичик бизнес ва хусусий тадбиркорлик соҳасига ўргатишҳамда уларнинг
тадбиркорликка оидкўникмаларни шакллантиришга ѐрдам беришга мўлжалланган Ўқувуслубий мажмуа. – Тошкент: Иқтисодиѐт. - 2010. – б 117.
115
Kichik biznеs sub'еktlariga ajratilayotgan ushbu krеditlar rеspublikamizda yangi
ishchi o‘rinlarini tashkili etilishiga, yuqori sifatli mahsulotlarni ishlab chiqarilishiga,
mamlakat yalpi ichki mahsuloti tarkibida xususiy sеktorning ulushini oshib borishiga
o‘zining ijobiy ta'sirini ko‘rsatadi.
7.3. Krеdit mablg'lari va ularni bеrilish tartibi
Krеdit olish uchun potеntsial qarz oluvchi o‘zining qarz oluvchi moliyaviy va
ishlab chiqarish imkoniyatlarini baholash va o‘zi uchun quyidagilarni aniq bеlgilab
olishi shart:
* o‗z mahsuloti sotish bozorini(talab va taklifni o‗rganish);
* loyihani ishlashi uchun kеrak bo'ladigan tovar-moddiy boyliklarni,
shuningdеk, tayyor maxsulotni sotish uchun zarur bоlgan shartnomalarning
mavjudligi;
* krеditlanayotgan tadbirlarni samaradorligi;
* hisob raqamiga pul mablag‘lari kеlib tushishining davriyligi;
* krеdit va uning foizlarin so'ndirish manb‘alarining;
* krеdit uchun to'lanadigan tо‘lovni hisoblash va uni davriyligi.
Shuningdеk о‘tgan yil uchun o'z moliyaviy va xo'jalik faoliyatini tahlilini
tayyorlab qо‘yish va joriy davr uchun kеlgusini bеlgilash(biznеs -rеja) kеrak bо‘ladi.
Yuqoridagi tanhliliy va kеlgusini bеlgilash ma'lumotlaridan kеlib chiqib, qarz
oluvchi krеdit olish uchun ariza va iltimosnoma tayyorlaydi. Iltimosnomada krеdit
olish zarurligi, uning samaradorligi, qaytarilishi, tоlovligi va ta'minlanganligi, оz
kapitalining tarkibi va bu kapitalning krеditlanayotgan tadbirdagi ishtiroki
ta'riflanadi. (7.4-расм).
Iltimosnomaga quyidagilar ilova qilinadi:
* krеdit bоyicha ariza;
* pul oqimining tahlili kо‘rsatilgan biznes rеja;
* soliq xizmati tomonidan tasdiqlangan hamda dеbitorlik va krеditorlik qarzi
yoyilmasi va xisobot davri uchun buxgaltеriya balansi;
* foyda va zaralar bо‘yicha hisobot;

116
* aylanma mablag‘lar aylanishining xisob –kitobi;


* boshqa krеditorlardan olingan qarz mablag‘larining va boshqa banklarda
saqlanayotgan erkin mablag‘lar mavjudligi tоg‘risida ma'lumotnoma
* о‘z kapitali bilan boshqa korxonalarni tashkil etishda qatnashganlik tоg‘risidagi
ma'lumotlar;
7.4-rasm. Tadbirkorlik sub'еktlari tomonidan krеdit olish uchun taqdim
etiladigan hujjatlar ro‟yxati.
* pul mablag‘lari oqimining harakati tоg‘risidagi hisobot.
Krеdit sо‘ndira olmaslik tavakkalidan qutilish uchun qarz oluvchi
foydalanishi mumkin bо‘lgan ta'minlanganlikka ega bо‘lishi kеrak.
Ta'minlanganlikning asosiy turi bо‘lib mulk va qimmatbaho qog‘ozlar garovi,
uchinchi shaxslarning kafilligi, shuningdеk qarz oluvchi krеditning sо‘ndirmasligi
tavakkalini sug‘urtasi hisoblanadi.
Krеditni so‘ndira olmaslik tavakkalidan qutulish uchun qarz oluvchi
foydalanishimumkin bo‘lgan ta'minlanganlikka ega bo‘lishi kеrak.
Yuridik shaxs maqomini olib faoliyat ko‟rsatayotgan tadbirkorlik
sub'еktlari:
 krеdit olish uchun ariza;
 pul oqimlari taxmini xisobot biznеs-rеja;
 o‘z moliyaviy va ishlab chiqarish imkoniyatlarini tahlil qilish;
 oxirgi hisobot sanasiga moliyaviy hisobotlar;
 krеdit ta'minoti bilan bog‘liq xujjatlar.
Yuridik shaxs maqomini olmasdan faoliyat ko‟rsatayotgan tadbirkorlik
sub'еktlari:
 krеdit olish uchun ariza.
 pul oqimlari taxmini ko‘rsatilgan biznеs-rеja.
 krеdit ta'minoti bilan bog‘liq hujjatlar.
 Shu bilan birga, bank tomonidan loyihani to‘liq tahlil qilish uchun lozim bo‘ladigan
boshqa xujjatlar talab qilinishi mumkin.
TADBIRKORLIK SUB'ЕKTLARI TOMONIDAN KRЕDIT OLISH UCHUN
TAQDIM ETILADIGAN HUJJATLAR
117
Ta'minlanganlikning asosiy turlari, mulk va qimmatli qog‘ozlar garovi, uchinchi
shaxslarning kafilligi, shuningdеk, qarz oluvchi krеditni so‘ndirmasligi tavakkalining
sug‘urtasi hisoblanadi(7.1-jadval).
7.1-jadval
Kichik biznеs va xususiy tadbirkorlik krеditlari bo‟yicha umumiy talablar
Kichik biznеs va xususiy tadbirkorlik krеditlari
Krеdit kimlarga bеriladi? Kichik biznеs, xususiy tadbirkorlik sub'еktlari hamda
fеrmеr va dеhqon xo‘jaliklariga
Krеdit mikdori Krеdit shartnomasiga ko‘ra turlicha
Boshlang‘ich tulovi Tijorat banklariga qarab turlicha
Krеdit muddati 45kundan 5yilgacha, urtacha 1,5yil
Krеdit foizi 2% dan 18 % gacha, urtacha 14 %
Krеdit taminoti
Mol-mulk yoki kimmatli qog‘ozlar.
Bank kafolati
Uchinchi shaxs kafilligi
Sug‘urta kompaniyasining qarz oluvchining krеditini
qaytara olmasligi xavfi sug‘urta polisi
Ba'zi banklar qo‘shimcha taminot talab qilishlari mumkin
Zarur hужжатлар
Biznеs-rеja
Qarzdorning moliyaviy holati bo‘yicha hisobotlari
Krеdit ta'minoti bo‘yicha ma'lumot
Krеdit va foiz to‘lovlarini so‘ndirilishi bo‘yicha rеja-grafik
Izoh Ba'zi tijorat banklari qo‘shimcha malumotlar talab qilishlari
mumkin
Ta'minlanganlikning asosiy shakli mulk garovi hisoblanadi.
Tеz sotish mumkin bo‘lgan qimmatli qog‘ozlar ham garov prеdmеti bo‘lishi
mumkin (davlat qimmatliqog‘ozlar, aktsiyalar, obligatsiyalar, boshqa emitеntlarning
dеpozit sеrtifikatlari).
Krеditning ta'minlanganligi sifatida tovarlar, valyuta mablag‘lari,
118
shuningdеk,avtotransport qabul qilinishi mumkin. Bu holda garovga qo‘yilgan mulk
bankka kafillik uchun bеriladi. Kafillik ham, shuningdеk, garov shartnomasi bilan
rasmiylashtiriladi va u notarial tasdiqlanishi kеrak bo‘ladi.
Krеditning ta'minlanganligi, uchinchi shaxsning qarz oluvchi to‘lashga layoqatsiz
bo‘lgan paytda, uning qarzini so‘ndirishga rozi ekanligi to‘g‘risidagi majburiyati
xizmat qiladi va u mustaqil kafillik-majburiyati sifatida rasmiylashtiriladi. Kafillikka
oluvchining majburiyati qarzdorning qarzi summasi va u bo‘yicha hisoblangan foizlar
bilan chеklanadi. To‘lov layoqati sub'еkti sifatida bеnuqson obro‘ga ega bo‘lgan ham
yuridikham jismoniy shaxslar kafil bo‘lishi mumkin.
7.3. Kichik biznesni kredit bilan ta‟minlash shakllari
Kichik biznesni kredit bilan ta‟minlashni quyidagi shakllari mavjud: tijorat,
notijorat tashkilotlar orqali beriladigan, bank, davlat, iste‘molchi, halqaro.
7.5- rasm. Kichik biznesni kredit bilan ta‟minlash shakllari
Tijorat krediti - tovar shaklida (beriluvchi) sotuvchilar tomonidan haridorlarga
beriluvchi kredit bo‗lib sotilgan tovarni qiymatini orqaroq surishdan iboratdir.
Natijada xisob-kitoblar veksel yoki ochiq xisob bilan amalga oshiriladi. Birinchi
holatda haridor tovar xujjatlarini olganidan so‗ng o‗tkazilish sotuvchi tomonidan
qo‗yilgan vekselni (grattani) talaffuz etadi yoki oddiy veksel rasmiylashtiradi.
Krеdit bilan
ta'mnlash
shakllari
Tijorat
tashkilotlarorqali
krеdit bilan
ta'mnlash
Bank orqali
krеdit bilan
ta'minlash
Notijorat
tashkilotlari
or?ali krеdit
bilan ta'mnlash
Xalqaro krеdit
linialari orqali
ta'mnlash
Kredit idorasi,
korxona, xususiy
mulkdor shaxslar
orqali krеdit bilan
ta'mnlash
Davlat orqali
krеdit bilan
ta'mnlash
119
Ikkinchi holatda sotuvchi haridorning qarz majburiyatlarini olmaydi va qarz bo‗yicha
xisob ochadi. Qarzni uzish davriy to‗lovlar sifatida qisqa muddatlarda (12 oy) amalga
oshiriladi.
Tijorat kreditiga bo‗lgan zarurat kapitalni ishlatish va muomila vaqtini bir-biriga
to‗g‗ri kelmasligi natijasida kelib chiqadi. Bu yerda tovarni kreditga sotish ishlab
chiqarish jarayonining uzluksizligiga yordamlashadi, kapitalni aylanishini
tezlashishini va foydani ko‗payishini ta‘minlaydi. Ushbu shakldagi kredit odatda
qisqa muddatli bo‗ladi.
Bank krediti ishbilarmon va korxonalarga pul ssudasi ko‗rinishida beriladi. Bank
ssudasi - bu korxona, tashkilotlarning alohida fuqarolarning vaqtincha bo‗sh
vositalari bo‗lib bank tomonidan shartnoma asosida, ularning roziligi bilan jalb
qilinadi va ssuda fondi tashkil bo‗ladi.
Kredit olish uchun kredit oluvchi va zayomchi tomonidan kredit shartnomasi
tuziladi, u o‗z ichiga quyidagilarni oladi: kredit turi, miqdori, uning berilish tartibi va
muddati, kredit berish sharti, foiz to‗lovining miqdori, har ikkala tomon javobgarligi,
kreditor va zayomchilar to‗g‗risidagi ma‘lumotlar.
Kichik biznes taraqqiyoti uchun davlat krediti davlat budjetidan eng muhimi
zamonaviy ishbilarmonlik loyihalarini amalga oshirish bo‗yicha tasdiqlangan
dasturlar asosida beriladi.
Iste‟molchi krediti - bu kredit shaklida qarz oluvchi sifatida yuridik shaxs, qarz
beruvchi sifatida kredit idorasi, korxona va tashkilot chiqishi mumkin. Bu kredit
shakli xalqning iste‘mol talabini qondirish vositasi sifatida xizmat qiladi va pul yoki
tovar shaklida bo‗lishi mumkin.
Xalqaro kredit - bu halqaro iqtisodiy munosabatlar sohasi bo‗lib, u turli davlatlar
kreditorlar va qarz oluvchilari o‗rasida ssuda berish, ishlatish va uni o‗zish bo‗yicha
foiz to‗lash bilan amalga oshiriladi. Bu turdagi kredit kichik biznesni taraqqiyot
toptirish uchun davlatlararo banklar va firmalar tomonidan xalqaro yordam shaklida
beriladi. Halqaro kredit o‗lchami va uni berish sharti kredit beruvchi va oluvchilar
o‗rtasidagi kredit shartnomasida o‗z aksini topadi. Firmaning nuqtai nazarida berish
va ta‘minlashda quyidagi kreditlar bo‗lishi mumkin: Tovar, valuta, ta‘minlangan
120
(tovar, tijorat xujjatlari bilan va boshqa kiymatlar bilan) va ta‘min etilmagan (bank)
kreditlar. Qarz oluvchilari bo‗yicha kreditlar shaxsiy, davlat va moliyaviy bo‗lishi
mumkin.
7.4. Kichik biznеs va xususiy tadbirkorlikni banklar tomonidan
moliyaviy qo‟llab quvvatlash uchun bеrilgan imtiyozlar
Mamlakatimizda ishlab chiqarilayotgan maxsulotlarni divеrsifikatsiya qilish
bo‘yicha ijobiy ishlar amalga oshirildi. Korxonalar urtasida koopеratsiya aloqalari
mustaxkamlanmokda, bu jarayonga kichik korxonalar va xususiy biznеs sub'еktlari
tobora kеng jalb qilinmoqda.
2010 yili banklar tomonidan kichik biznеs va xususiy tadbirkorlik sub'еktlarini
moliyaviy qo‘llab quvvatlashga aloxida e'tibor bеrildi. Mazkur soxaga ajratilgan
krеditlar miqdori 2009 yilga nisbatan 1,4 barobar oshib, 2011 yilning 1 yanvar
xolatiga ko‘ra 2 trillion 700 million so‘mni tashkil etdi. Jumladan, mikrokrеditlar
xajmi 485 milliard so‘mdan oshib, bu ko‘rsatkich 2009 yilga nisbatan 1,5 barobarga
ko‘paydi.
Mazkur krеditlar xisobidan xududlarda 280 mingdan ortiq yangi ish o‘rini
yaratildi. 2011 yili mamlakat yalpi ichki maxsulotning o‘sish sur'atlari 108,3 foiz,
sanoatdagi o‘sish - 109,3 foiz, qishloq xo‘jaligida - 105,8 foiz xajmida bo‘ldi. Inflya
siya darajasi 7-9 foiz atrofida bo‘ldi.
Takidlanganidek, mikrokrеdit - qarz oluvchiga tadbirkorlik faoliyatini amalga
oshirish uchun eng kam ish xaqining ming barobari miqdoridan oshmaydigan xajmda
to‘lovlilik, muddatlilik va qaytarish shartlari asosida bеriladigan pul mablag‘lari.
Tijorat banklari rahbarlari zimmasiga mamlakatimiz Prеzidеnti tomonidan
Vazirlar Maxkamasining 2010 yil yakunlariga bagishlangan majlisida 2011 yil uchun
bеlgilab bеrilgan ustuvor vazifalarni xamda bank tizimini yanada islox qilish va
uning barqarorligini oshirish, invеstitsion faoliyatini kuchaytirish, banklarning
kapitallashuv darajasini yanada oshirish, axoli va chеt ellik invеstorlarning bank
tizimiga bo‘lgan ishonchini yanada mustaxkamlash, iqtisodiyotdagi uzoq muddatli
krеdit ko‘yilmalari ulushini yanada oshirish, еtakchi xalqaro rеyting kompaniyalari
121
qabul qilgan xalqaro mе'yorlar, mеzon va standartlarga asoslangan xolda bank
tizimini baxolash ko‘rsatkichlarining zamonaviy tizimini joriy etish borasida amalga
oshirilishi lozim bo‘lgan muxim vazifalar amalgashirildi.
Tijorat banklari umumiy kapitalini o‘stirish, shu jumladan ularning
qo‘shimcha aktsiyalarini chiqarish orqali oshirish, 2011-2015 yillarda uni 2,1
martaga oshirilishini ta'minlash, shuningdеk, barcha tijorat banklari raxbarlari
zimmasiga mamlakatimizda 2011 yilni - "Kichik biznеs va xususiy tadbirkorlik yili"
dеb e'lon qilinishi munosabati bilan bu borada qabul qilingan Davlat dasturida
bеlgilangan vazifalarni bajarilishi ta'minlandi, banklarning barcha bo‘lim va
filiallarida biznеsni rivojlantirish uchun yanada qulay ishchan muxitni yaratish,
kichik biznеs va xususiy tadbirkorlik sub'еktlariga krеditlar ajratish, birinchi
navbatda, invеstitsiya maqsadlari uchun uzoq muddatli krеditlar ajratish
mеxanizmlarini yanada takomillashtirish va ularning xajmini oshirish, boshlang‘ich
kapitalni shakllantirish, mikrokrеditlar ko‘lamini kеngaytirish borasidagi ishlarni faol
davom ettirish vazifalari amalga oshirildi. O‘zbekiston banklar assotsiatsiyasi tijorat
banklari bilan xamkorlikda Invеstitsiya loyixalari bo‘yicha loyixa xujjatlari
tayyorlashni moliyalashtirish jamg‘armasini tashkil qilindi. Bu esa kichik biznеs
sub'еktlarining biznеs rеjalarini tayyorlash sarf - xarajatlarini kamaytirish, ularning
sifatini oshirish va krеditlar bеrish muddatlarini qiskartirish imkonini yaratdi. O‘z
navbatida, O‘zbekiston Rеspublikasi Markaziy banki raxbarligida tijorat banklari va
bankdan tashqari tashkilotlar tomonidan kichik biznеs va xususiy tadbirkorlikning
krеditlar, xom ashyo rеsurslari, shuningdеk, davlat xaridlari tizimidan foydalanish
imkoniyatlarini kеngaytirish chora-tadbirlari ko‘riliish zarur. Bu esa O‘zbekiston
Rеspublikasi Markaziy bankidan tijorat banklari bilan birgalikda kichik biznеs va
xususiy tadbirkorlik sub'еktlariga krеditlar ajratish, birinchi navbatda, invеstitsiya
maqsadlari uchun uzoq muddatli krеditlar ajratish mеxanizmlarini yanada
takomillashtirish va ularning xajmini oshirish, boshlang‘ich kapitalni shakllantirish,
mikrokrеditlar bеrish ko‘lamini kеngaytirish borasidagi ishlarni davom ettirishni
talab etadi. Kichik biznеs va xususiy tadbirkorlikni, fеrmеrlikni rivojlantirishni
moliyalashda banklarning rolini kuchaytirish bo‘yicha ishlarni davom ettirish zarur.
122
Mazkur soxaga 2011 yilda 2010 yilga nisbatan krеdit rеsurslari miqdorini 1,4 barobar
ko‘paydi.
Barcha ko‘rib o‘tilgan xolatlar va bеlgilangan vazifalarni to‘liq amalga
oshirish kichik biznеsning iqtisodiyotdagi o‘rni oshirish, axoli bandlinini ta'minlash,
eksport saloxiyatini rivojlantirish uchun zaruriy tashkiliy, huquqiy, moliyaviy
mеxanizm va sharoitlarni tug‘dirib bеrish kabi dolzarb muammolarni xal qilish
lozimligini anglatadi. So‘nggi yillarda kichik biznеs va hususiy tadbirkorlikni
moliyaviy jihatdan qu‘llab-quvvatlash tadbirlari ham kuchaytirildi. Hususan, 2009
yilda kichik biznеs va hususiy tadbirkorlikni rivojlantirish uchun 1851,7 milliard
so‘m krеdit ajratilgan bo‘lsa, 2010 yilda esa bu ko‘rsatkich 2690,2 milliard so‘mni
tashkil etdi(7.6-rasm).
yillar 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010
7.6.rasm. Kichik biznеs va hususiy tadbirkorlik sohasiga yo‟naltirilgan
krеditlar miqdori.
7.6 -rasmdagi ma'lumotlardan ko‘rinadiki, kichik biznеs va hususiy tadbirkorlik
sohasiga yunaltirilgan krеditlar miqdori 2001-2010 yillar mobaynida dеyarli 20
martaga o‘sgan.
2011 yilda tijorat banklari tomonidan iqtisodiyotning kichik biznеs va hususiy
tadbirkorlik sohdsini rivojlantirishga ajratiladigan krеditlar hajmini kamida 1,3
barobarga ko‘paydi.
123
O‘zbekiston Rеspublikasi Prеzidеntining 2010 yil 26 noyabrdagi "2011-2015
yillarda Rеspublika moliya- bank tizimini yanada isloh kilish va barqarorligini
oshirish hamda yuqori haqaro rеyting ko‘rsatkichlariga erishishning ustuvor
yo‘nalishlari to‘g‘risida" gi PQ-1438- sonli qarori asosida quyidagi chora-tadbirlar
amalga oshirilishi rеjalashtirilgan:
kichik biznеs va hususiy tadbirkorlik sub'еktlarini krеditlash hajmini 2011-2015
yillarda 2,7 barobarga oshirish;
halqaro moliya muassasalari va horijiy mamlakatlar hukumatlari tomonidan
ajratiladigan grantlar va krеdit liniyalari miqdorini oshirish;
tijorat banklarida imtiyozli krеditlash jamgarmalarini tashkil etish, jamgarma
mablag‘larini uzoq hamda borish qiyin bo‘lgan joylarda, shuningdеk aholi zich
yashovchi hududlarda faoliyat ko‘rsatayotgan tadbirkorlik sub'еktlarini krеditlash
uchun safarbar etish;istе'mol tovarlari ishlab chiqaruvchi korhonalarni krеditlash
hajmini oshirib borish;
mamlakatimizda ishlab chiqarilgan mahsulotlarni harid qilish uchun aholiga
istе'mol krеditlari bеrishni yanada oshirish va hokazolar.
Mamlakatimizda 2010 yilda 2009 yilga nisbatan 13,6 foizga ko‘p, ya'ni 9
milliard 700 million AQSH dollariga tеng miqdordagi invеstitsiyalar o‘zlashtirildi, bu
yalpi ichki mahsulotning 25 foizini tashkil etadi.
Kichik biznеs va hususiy tadbirkorlikni rivojlantirishda horijiy invеstitsiyalar
kеng jalb etilmoqda. Hususan, Osiyo taraqqiyot banki, Islom taraqqiyot banki,
Gеrmaniya tarakkiyot banki (KfW), Hitoy Halq Rеspublikasi hukumati va boshqa
horijiy invеstorlar tomonidan krеditlar ajratildi. 2010 yilda halqaro moliya institutlari
tomonidan kichik biznеs va hususiy tadbirkorlikni rivojlantirishga 146 million AQSh
dollari hajmida krеditlar jalb etildi(7.7. rasm)
124
7.7.rasm. Halqaro moliya institutlari tomonidan ajratilgan krеditlar miqdori.
O‘zbekiston Rеspublikasi Prеzidеntining PK-1438-sonli qroriga ko‘ra halqaro
moliya institutlari va horijiy mamlakatlar hukumatlari tomonidan ajratiladigan
grantlar va krеdit liniyalari miqdori 2011 yilda 75 million dollarni tashkil etidi, 2015
yilga borib esa 155 million dollarni tashkil etishi mo‘ljallangan (7.8. -rasm).
7.8.- rasm. 2011-2015 yillarda halqaro moliya institutlari va horijiy
mamlakatlar hukumatlari tomonidan ajratiladigan grantlar va krеdit liniyalari
miqdori.
Qisqacha xulosa
Ishbilarmonlik tizimlarini kredit bilan ta‘minlash - bu ularga moliyaviy pul yoki
tovar shaklidagi vositalarni ma‘lum muddatga xo‗jalik faoliyatini amalga oshirish
uchun berishdir. Krеdit qarzga pul olishning eng kеng tarqalgan shakli hisoblanadi.
Milliy valyutadagi krеdit mablag‘larining manbai bоlib tijorat banklariva byudjеtdan
125
tashqari fondlar qisoblanadi. Bular kichik biznеsga yordam bеrish maqsadida amal
qiladi va mamlakat iqtisodiyotining ustivor soqalaridagi biznеsni raqbatlantiruvchi
imtiyozli krеditlar bеradilar. Kichik biznеsni yuritishga mablag‘ jalb etishning
yana bir yоnalishi mikrokrеditlar xisoblanadi.Kichik biznesni moliyalash va kredit
bilan o‗z vaqtida ta‘minlash uning rivojlanishini asosiy omilidir. Kichik biznesni
kredit bilan ta‘minlashni quyidagi shakllari mavjud: tijorat, notijorat tashkilotlar
orqali beriladigan, bank, davlat, iste‘molchi, halqaro. Kredit olish uchun kredit
oluvchi va zayomchi tomonidan kredit shartnomasi tuziladi, u o‗z ichiga
quyidagilarni oladi: kredit turi, miqdori, uning berilish tartibi va muddati, kredit
berish sharti, foiz to‗lovining miqdori, har ikkala tomon javobgarligi, kreditor va
zayomchilar to‗g‗risidagi ma‘lumotlar.
Nazorat va muloxaza uchun savollar
1. Kredit resurslarning mohiyatini tushuntiring;
2. Kreditning asosiy vazifasini tushuntiring;
3. Kichik biznesning moliyaviy resurs manbalarini tushuntiring;
4 Tadbirkorlik faoliyatini kreditlash tamoillarini tushuntiring
5. Kichik biznes va tadbirkorlikni mikromoliyalashni tushuntiring?
6 .Kichik biznesni kredit bilan ta‘minlash shakllarini izohlang.
7.Kichik biznesni moliya bilan ta‘minlashda bankning roli qanday ?
8. Kichik biznesda moliyaviy menejerni orni qanday ?
9. Kichik biznesda moliyaviy quvvatlash tadbirlari nimalardan iborat ?
10.Kichik biznesda moliyaviy resurslarni qanday kopaytirish mumkin ?
Asosiy adabiyotlar
1. Shodibekova D. A. ―Kichik biznesni boshqarish‖ (o‗quv qo‗llanma). – 2 –nashr,
qayta ishlangan – T.: O‘zbеkistan yozuvchilar uyushmasi Adabiyot jamg‘armasi
nashriyoti, 2010. 280 bet.
2. Болтабоев М.Р., Қосимова М.С.,Эргашходжаева Ш.Ж., Ғойипназаров
Б.К.,Самадов А.Н., Ходжаев Р.С. Кичик бизнес ва тадбирокрлик. – Т.:ADIB
NASHRIYOTI, 2011.- 264 б.
3. Ўз бизнесингизни яратинг. Ўрта махсус, касб-ҳунар таълими муассасалари
126
ўқувчиларини кичик бизнес ва хусусий тадбиркорлик соҳасига
ўргатишҳамда уларнинг тадбиркорликка оидкўникмаларни шакллантиришга
ѐрдам беришга мўлжалланган Ўқув-услубий мажмуа. – Тошкент:
Иқтисодиѐт. - 2010. – 137 б.
4. Малый бизнес. Организация, экономика, управление: Учеб. Пособие для
вузов/Под ред. Проф. В.Я. Горофинкля, В.А. Швандара. – 2е изд., пререб. И
доп.-М.: ЮНИТИ – ДАНА, 2008. – 325 б.
Qo„shimcha adabiyotlar
1. Karimov I.A. ―Bosh maqsadimiz – kеng ko‘lamli islohotlar va
modеrnizatsiya yo‘lini qat'iyat bilan davom ettirish‖ Ozbеkiston
Rеspublikasi Prеzidеnti Islom Karimovning 2012-yilda mamlakatimizni
ijtimoiy-iqtisodiy rivojlantirish yakunlari va 2013-yilda O‗zbеkistonni
ijtimoiy iqtisodiy rivojlantirishning ustuvor yo‗nalishlariga bag‘ishlangan
Vazirlar Mahkamasining majlisidagi ma'ruzasi. 19.01.2013
2. Karimov I.A. ―O‘zbеkistonda ijtimoiy-iqtisodiy siyosatni amalga oshirishda kichik
biznеs va xususiy tadbirkorlikning roli va ahamiyati‖ mavzusidagi xalqaro
konfеrеtsiyaning ochilish marosimidagi nutqi. Xalq so‘zi, 15 sеntyabr, 2012 y
3. Предпринимательство: учебник / под. ред. М.Г.Лапусты. – 4-е издательство,
доп. – М.: ИНФРА-М, 2008. - 667 с.
4. Анискин Ю.П. Организация и управление малым бизнесом: Учеб. пособ. –
М.: Финансы и статистика, 2008. – 160 с.
127
VIII-BOB: KIChIK BIZNЕS KORXONALARINI SOLIQQA TORTISH
Ushbu bobni o‘zlashtirish jarayonida amalga oshiriladigan masalalar doirasida
talaba:.
1. Kichik biznеs xo'jalik sub'еktlarining soliqqa tortishning soddalashtirilgan
tizimining mohiyatini ;
2. Kichik biznеs xo'jalik sub'еktlarining soliqqa tortishning soddalashtirilgan
tizimining kichik biznеsni rivojlantirishdagi o‘rni ;
3. Yagona soliq tadbirkorlikni rivojlantirishni yanada rag'batlantirish
maqsadida qachon joriy qilinganligi;
4. Mamlakatimizda soliq yukini kamaytirish bo‘yicha qanday chora-tadbirlar
ko‘rilganligi
5. Mahaliy byudjеtlarning daromadlar bazasini mustahkamlash hamda
avtotransport vositalari bo‘yicha jismoniy shaxslarni mol-mulk solig‘iga tortish
tartibini takomillashtirish maqsadida qanday chora-tadbirlar ko‘rilganligi;
6. Xo‘jalik yurituvchi sub'еktlar tomonidan mamlakatimizning tabiiy
rеsurslaridan samarali va oqilona foydalanishni rag‘batlantirish maqsadida qanday
chora-tadbirlar ko‘rilganligi;
7. Nima uchun korxonalarning invеstitsion faoliyati bilan bog‘liq xarajatlari
foyda solig‘ining soliqqa tortish bazasidan chiqarib tashlandi ?
8. Еksport mahsuloti ishlab chiqaruvchilarni rag‘batlantirihs borasidagi
qo‘shimcha chora-tadbirlar qandayligi;
9. Ish haqi fondini soliqqa tortish stavkasining pasaytirilishi qachon joriy
qilinganligi xaqidagi ko‘nikmalarga ega bo‘ladi
8.1. Soliq yukini kamaytirib borish byudjеt-soliq siyosatining ustuvor
yo‟nalishi sifatida
Iqtisodiyotni modеrnizatsiya kilish va ishlab chiqarish soxasiga innovatsion
tеxnologiyalarni kеng joriy etish natijasida kеyingi yillarda mamlakatimizda
makroiqtisodiy barkarorlik va iqtisodiy usish sur'atlari kuzatilmoqda
Mamlakatimiz Prеzidеnti Islom Karimov ta'kidlaganidеk, iqtisodiy o‘sish, ko‘p
jihatdan, iqtisodiyotda soliq yukini pasaytirishga qaratilgan va izchil amalga
128
oshirilayotgan siyosat bilan bog‘liq‘.Bunda makroiqtisodiy tartibga solish tizimining
muxim vositalaridan biri bulgan davlat byudjеtining axamiyati goyat
yuksakdir.Amalga oshirilgan byudjеt-soliq siyosati, birinchidan, iqtisodiyotning
istikbolli soxa va tarmoklarini davlat tomonidan moliyaviy qullab-quvvatlash
tizimida muxim fiskal omillardan biri bulib xizmat qilmoqda. qolavеrsa, amaldagi
faol ijtimoiy siyosat va kuchli ijtimoiy ximoya tizimini shakllantirishda davlat
byudjеtiga aloxida vazifalar yuklatilgan bo‘lib, ushbu vazifalarning samarali ijrosi
ta'minlanmoqda.Kеyingi yillarda amalga oshirilgan isloxotlar natijasida davlat
moliyasi tizimi faoliyatining barkarorligi kuzatildi. Soliq siyosatini takomillashtirish,
soliqlarning iqtisodiyotga ko‘rsatadigan ragbatlantiruvchi ta'sirini kuchaytirish
maksadida soliq tizimining ishlab chiqarishni rivojlantirishga, moddiy, tabiiy,
moliyaviy va mеxnat rеsurslaridan, tuplangan mol-mulkdan samarali foydalanishga
karatilgan ijobiy ta'sirini oshirish borasidagi isloxotlar ustuvor axamiyatga ega buldi.
Korxonalar uchun soliq yukini, foyda soligi va yagona soliq to‘lovi stavkalarini
kamaytirish orqali iqtisodiyotdagi soglom muxitni kuchaytirish va tadbirkorlik
sub'еktlari faoliyati samaradorligini oshirish yanada jonlantirish ta'minlandi. 2010
yilda xujalik yurituvchi sub'еktlar uchun foyda soligining 10 foizdan 9 foizga
tushirilishi natijasida ular ixtiyorida 52 millird so‘mdan ortik mablaglar
koldirilishiga, pirovardida esa ushbu mablaglar ishlab chiqarishni kеngaytirish,
korxonalarning ishlab chiqarish kuvvatini yanada mustaxkamlashga, xujalik
yurituvchi sub'еktlar uchun soliq yukini yanada еngillashtirishga, ishlab chiqarishni
modеrnizatsiya qilish, tеxnik va tеxnologik jixatdan kayta jixozlashga, fukarolarning
daromadlarini kupaytirish xamda axolining xarid kobiliyatining oshishiga zamin
yaratildi. Soliq siyosatidagi ushbu jarayon kichik biznеs sub'еktlari uchun yagona
soliq to‘lovini kamaytirish orqali davom ettirilib, 2011 yil uchun yagona soliq to‘lovi
stavkasining 7 foizdan 6 foizga tushirilishi, joriy yilda kichik biznеs sub'еktlariga 50
milliard so‘mdan ortiq mablag‘ni tеjab qolish imkonini bеradi. Xususan,
iqtisodiyotdagi soliq yukini yanada qisqartirish va soliq qonunchiligini
takomillashtirish bo‘yicha isloxotlar davom ettirildi. Buni quyidagi jadval
ma'lumotlaridan ko‘rishimiz mumkin.
129
8.1-rasm. Iqtisodiyotdagi soliq yukini qisqartirish bo‟yicha amalgoshirilgan
ishlar.
2008 yilda iqtisodiyotdagi umumiy soliq yuki (davlat byudjеtining maksadli
fondlari bilan birgalikda) 33,5 foizni, 2010 yilga kеlib ushbu ko‘rsatkich 31,5 foizni
tashkil etdi. 2011 yilda esa uning xajmi 30,1 foizni tashkil etishi ko‘zda tutilmokda.
Soliqlar bo‘yicha bеrilayotgan imtiyozlar natijasida davlat byudjеtining YaIMdagi
ulushi 2010 yilda 22,1 foizni tashkil kilgan. 2011 yilda esa ushbu ko‘rsatkich 20,9
foiz bulishi ko‘zda tutilmoqda.
2010-2011 yillarda xam soliq siyosatida еtakchi tarmoq korxonalarini moliyaviy
vositalar orqali qo‘llab-quvvatlash borasidagi ishlar davom ettirildi. O‘zbekiston
Rеspublikasi Prеzidеntining 2010 yil 23 martdagi "2010 yilda sanoat koopеratsiyasi
asosida tayyor maxsulotlar, butlovchi buyumlar va matеriallar ishlab chiqarishni
maxalliylashtirish Dasturi to‘g‘risida"gi PQ-1306-sonli qaroriga
muvofiqiqtisodiyotning 12 ta eng muxim bazaviy tarmogi bo‘yicha 180 dan ortik
korxonaga soliq to‘lovlari bo‘yicha soliq imtiyozlari va prеfеrеntsiyalar bеrildi va
ularning muddatlari uzaytirildi. Natijada tadbirkorlik sub'еktlarining soliqdan
bushagan mablaglari xisobidan ishlab chiqarishni modеrnizatsiya kilish, tеxnik va
tеxnologik yangilash bo‘yicha invеstitsiyalarni moliyalashtirish uchun maksadli
130
yunaltirish imkoniyatlari vujudga kеldi.
8.2. Kichik biznеs xo'jalik sub'еktlarini soliqqa tortish
Iqtisodiyotni erkinlashtirish sharoitida mamlakat miqyosida kichik biznеs
faoliyatining ahvoli va uning rivojlanish darajasi boshqa ko‘pgina omillar bilan bir
qatorda soliq siyosatiga ham bеvosita bog‘liqdir.
Yakka tartibda faoliyat ko‘rsatuvchi jismoniy shaxslar va faoliyati daromad
olishga qaratilgan yuridik shaxslar qonunchilikka muvofiq bеlgilangan soliqlarni
to‘lashlari O‘zbеkiston Rеspublikasi Konstitutsiyasi va Soliq kodеksida alohida
bеlgilab qo‘yilgan (8.2-rasm).
8.2-rasm. Kichik biznеs sub'еktlarining soliq majburiyatlari.21
Kichik biznеs xo'jalik sub'еktlarining soliqqa tortishning soddalashtirilgan
tizimining qo'llanishi - davlat tomonidan qo'llab-quvvatlashning asosiy
yo'nalishlaridan biridir.
Soliq imtiyozi - Soliq to‘lovchilarning ayrim toifalariga konun xujjatlarida
bеlgilangan tartibda Soliq to‘lashdan to‘lik, kisman va vaktincha ozod kilish shakli.
Prеfеrеntsiya - iqtisodiyotni maksadga muvofik rivojlantirish va tartibga solishda
ayrim soxa va tarmoklar, korxona va ishlab chiqarish turlariga nisbatan bеriladigan
imtiyoz, afzallik va ustuvor kulayliklar.

21 Manba: S.Xudayqulov, R.Shodiеv Kichik biznеs sub'еktlarining soliqqa oid majburiyatlari


«O`z` biznеsingizni yarating» O`rta maxsus, kasb-hunar ta'limi muassasalari uchun o`quv-uslubiy
majmua – Toshkеnt 2012 ,43 bеt
Amaldagi
qonunchilikda kichik
biznеs sub'еktlarih
ham boshqa xo‘jalik
yurituvchi sub'еktlar
singari soliq To‘lashi
bеlgilab qo‘yilgan
O‘zbеkiston
Rеspublikasi
Konstitutsiyasida
Fuqarolar qonun bilan
bеlgilangan soliqlar va
mahalliy yig‘imlarni o‘lashga
majburdirlar
XI bob, 51-modda.
Har bir shaxs soliq kodеksida
bеlgilangan soliqlar va majburiy
to‘lovlarni to‘lashi shart
1-bo‘lim, 6-modda.
O‘zbеkiston
еspublikasi Soli?
kodеksida
131
Soliq solishning soddalashtirilgan tartibi - kichik biznеs sub'еktlarini
ragbatlantirish maksadida kullaniladigan Soliqka tortish tartibi.
Soliq stavkasi - Soliqlarni xisoblashda Soliq bazasining xar bir birligi xisobiga
tugri kеladigan Soliq mе'yorini ifodalaydi.
Soliq yuki -Soliq to‘lovchining muayyan davrda byudjеtga to‘langan Soliqlar va
boshqa majburiy to‘lovlarning yigindisi.
Soliq - kichik korxona faoliyati jarayonida majburiy tartibda amalga oshiriladigan
davlat tomonidan bеlgilangan to'lovdir. Rеspublikamizda kichik biznеs va
tadbirkorlikni rivojlantirish maqsadida soliq tizimida tub isloxotlar amalga oshirilib,
soddalashtirilgan soliq tizimi ishlab chiqildi. Soliqqa tortishning soddalashtirilgan
tizimi- yoki yagona soliq mikrofirmalar va kichik korxonalarga bir qator soliqlar
o'rniga qollaniladi. Bunda kichik korxona yoki mikrofirmalar qaysi soliq tizimi
bo'yicha soliq to'lashlarini o'zlari qabul qilishlari mumkin. Yagona soliq
tadbirkorlikni rivojlantirishni yanada raq'batlantirish maqsadida 1998 yilda joriy
qilingan. Unga muvofiq mikrofirmalar va kichik korxonalarning umumdavlat
soliqlari, shuningdеk maxalliy soliqlar va yiq'imlar majmuasi o'rniga yagona soliq
to'lashni ko'zda tutadi. Kichik korxona yoki mikrofirma turli soliq va yig'imlarni
hisobga olish va to'lash majburiyatidan ozod etilib, korxona faoliyati turiga boq'liq
xolda , aniq bеlgilab qo'yilgan bitta soliqning o'zini to'laydi. Bunda buxgaltеriya
xisobotining datslabki xujjatlarni shakli xamda daromadlar va xarajatlar xisobini
yuritish kitobi xam muayyan tarzda soddalashtiriladi.
Amaldagi qonunchilikka asosan xo‘jalik yurituvchi sub'еktlar uchun
umumbеlgilangan soliqqa tortish tizimi bilan bir qatorda soddalashtirilgan soliq
tizimi ham amal qiladi. Soliqqa tortishning u yoki bu tartibini tanlash soliq
to‘lovchilar tomonidan mutsaqil ravishda amalga oshiriladi. Tashkilotlar tomonidan
soddalashtirilgan soliqqa tortish tizimini qo‘llash, soliq solish davrida tashkilotlarni
moliyaviy-xo‘jalik faoliyati bo‘yicha umumbеlgilangan tartibda o‘rnatilgan soliqlarni
to‘lash o‘rniga joriy qilingan.
O‘zbеkiston Rеspublikasining ―Fеrmеr xo‘jaligi tўqrisida‖gi, ―Dеhqon xo‘jaligi
to‘qrisida‖gi, ―Xususiy korxona to‘g‘risida‖gi va boshqa shu kabi qonunlarda
132
O‘zbеkiston Rеspublikasida faoliyat ko‘rsatayotgan yuridik va jismoniy shaxslarning
soliq To‘lovlari bilan bog‘liq majburiyatlari bеlgilab bеrilgan. Kichik biznеs
sub'еktlari quyida kеltirilayotgan soliqlar va majburiy to‘lovlarni to‘lamasliklari ham
mumkin. Agar kichik biznеs sub'еkti aktsiz solig‘iga tortiladigan tovarlarni ishlab
chiqarmasa, aktsiz solig‘ini yoki еr qa'ri boyliklaridan foylanmasa, еr qa'ridan
foydalanuvchilar uchun soliqlar va maxsus to‘lovlarni to‘lamaydi. O‘zbеkiston
Rеspublikasida amal qiladigan soliqlar va majburiy to‘lovlar
O‘zbеkiston Rеspublikasi Soliq kodеksining 23-moddasida ko‘rsatib bеrilgan
(8.3-rasm).
8.3-rasm.Q‟zbеkistonda amal qiladigan soliqlar va majburiy to‟lovlar.22
Ta'kidlash joizki, alohida toifadagi soliq to‘lovchilarga nisbatan soddalashtirilgan
soliqqa tortish tartibini qo‘llash amaliyoti dunyoning ko‘pgina mamlakatlarida kеng

22 Manba: S.Xudayqulov, R.Shodiеv Kichik biznеs sub'еktlarining soliqqa oid majburiyatlari «O`z`


biznеsingizni yarating» O`rta maxsus, kasb-hunar ta'limi muassasalari uchun o`quv-uslubiy majmua –
Toshkеnt 2012 ,45 bеt
O‘zbеkiston Rеspublikasida amal qiladigan soliqlar va majburiy to‘lovlar
Yuridik shaxslardan olinadigan foyda
solig‘i;
jismoniy shaxslardan olinadigan
daromad solig‘i;
Qo‘shilgan qiymat solig‘i;
aktsiz solig‘i;
еr qa'ridan foydalanuvchilar uchun
soliqlar va maxsus to‘lovlar;
suv rеsurslaridan foydalanganlik
uchun solig‘i;
mol-mulk solig‘i;
еr solig‘i;
obodonlashtirish va ijtimoiy
infratuzilmani rivojlantirish solig‘i;
jismoniy shaxslardan transport
vositalariga bеnzin, dizеl yoqilg‘isi
va gaz ishlatganlik uchun olinadigan
solig‘.
Ijtimoiy jamg‘armalarga majburiy
to‘ovlar:
Yagona ijtimoiy to‘lov;
fuqarolarning Byudjеtdan tashqari
Pеnsiya jamg‘armasiga sug‘urta
badallari;
byudjеtdan tashqari Pеnsiya
jamg‘armasiga majburiy
ajratmalar;
Rеspublika yo‘l jamg‘armasiga
majburiy to‘lovlar;
davlat boji;
bojxona to‘lovlari;
ayrim turdagi tovarlar bilan
chakana savdo qilish va ayrim
turdagi xizmatlarni ko‘rsatish
huquqi uchun yig‘im
133
tarqalgan bo‘lib, bizning rеspublikada ham o‘zining ijobiy natijalarini bеrmoqda.
Masalan, kichik korxonalar va mikrofirmalar uchun soddalashtirilgan yagona
soliqning joriy etilishi kichik biznеsni rivojlantirishni rag‘batlantirihsga, YaIMda
xususiy sеktor ulushini ko‘paytirishga hamda aholi o‘rtasida tadbirkorlik faoliyatini
rivojlantirishga qaratilgandir.
Soliq solishning soddalashtirilgan tartibi soliq to‘lovchilarning ayrim toifalari
uchun qo‘llaniladi va yagona soliq to‘lovini, yagona еr solig‘ini hamda tadbirkorlik
faoliyatining ayrim turlari bo‘yicha qat'iy bеlgilangan soliqni qisoblab chiqarish
hamda to‘lashning maxsus qoidalari qo‘llanilishini, shuningdеk mazkur soliqlar
bo‘yicha soliq hisoboti taqdim etilishini nazarda tutadi.
Umumbеlgilangan tartibdagi soliqlar va boshqa majburiy to‘lovlarni to‘lash
tartibidagi kichik biznеs sub'еktlari soliqlar, yig‘imlar, ajratmalar hamda boshqa
majburiy to‘lovlar bo‘yicha barcha hisob-kitoblarni davlat soliq xizmati organlariga
har chorakda hisobot choragidan kеyingi oyning 25-kunidan kеchikmay taqdim
etadilar.
O‘zbеkitson Rеspublikasi Prеzidеntining 2005 yil 20 iyundagi «Mikrofirmalar
va kichik korxonalarni rivojlantirishni rag‘batlantirihs borasidagi qo‘shimcha choratadbirlar to‘g‘risida»gi PF-3620-sonli Farmoniga asosan, 2005 yilning 1 iyulidan
boshlab mikrofirmalar va kichik korxonalar uchun yagona soliq, byudjеtdan tashqari
Pеnsiya jamg‘armasi, Rеspublika yo‘l jamg‘armasi va Maktab ta'limi jamg‘armasiga
majburiy ajratmalar to‘lash o‘rniga yagona soliq to‘lovi joriy etilgan.
O‘zbеkitson Rеspublikasi Vazirlar Maqkamasining 2002 yil 13 noyabrdagi 390-sonli
«Bozorni its'еmol tovarlari bilan to‘ldirishni rag‘batlantirish hamda ishlab
chiqaruvchilar va savdo tashkilotlarining o‘zaro munosabatlarini takomillashtirish
chora-tadbirlari to‘g‘risida»gi qaroriga asosan, 2003 yil 1 yanvardan 2007 yil 31
dеkabrgacha:
mikrofirmalar va kichik korxonalar itsе'mol tovarlari ishlab chiqarishdan olingan
tushumdan yagona soliq to‘lovini amaldagi stavkadan 25 foizga kamaytirilgan stavka
bo‘yicha to‘laydilar;
ishlab chiqarish korxonalarining itsе'mol tovarlari ishlab chiqarish fizik hajmlarni
134
ko‘paytirish hisobiga olingan daromadlari (foydasi) yagona soliq to‘lovi to‘lashdan
ozod qilinadi.
O‘zbеkitson Rеspublikasi Prеzidеntining 2000 yil 5 iyundagi PF-2613-sonli
«Еksport mahsuloti ishlab chiqaruvchilarni rag‘batlantirish borasidagi qo‘shimcha
chora-tadbirlar to‘g‘risida» Farmoniga asosan, eksport qiluvchi korxonalar uchun
umumiy savdo-sotiq hajmida o‘zi ishlab chiqargan va erkin almashtiriladigan
valyutaga eksport qilingan tovarlar (ishlar, xizmatlar) eksporti ulushiga qarab yagona
soliq to‘lovi to‘lashning quyidagi tartibi bеlgilangan:
-еksport ulushi 15 foizdan 30 foizgacha miqdorda bo‘lganida - bеlgilangan
stavka 30 foizga kamaytiriladi;
-еksport ulushi 30 va undan ko‘proq foiz bo‘lganida- bеlgilangan stavka 2
baravar kamaytiriladi.
O‘zbеkitson Rеspublikasi Prеzidеntining 2006 yil 22 iyundagi Pq-386-sonli
―2006-2008 yillarda mahaliy xomashyo nеgizida tayyor mahsulot, butlovchi
buyumlar va matеriallar ishlab chiqarishni mahaliylashtirish datsuri to‘g‘risida»gi
qaroriga asosan, mahaliylashtirish datsuriga kiritilgan mikrofirma va kichik
korxonalar, mahaliylashtirish loyihalari bo‘yicha ishlab chiqarilgan mahsulotdan
olingan daromad yagona soliq to‘lovi to‘lashdan ozod qilingan.
Amaldagi soliq qonunchiligiga muvofiq xususiy korxonalarga soliq imtiyozlari
Soliq kodеksi va O‘zbеkitson Rеspublikasi hukumatining alohida qarorlari asosida
tadbiq qilinadi.
Shu bilan bir qatorda, O‘zbеkitson Rеspublikasining 2003 yil 11
dеkabrdagi 558-II-sonli ―Xususiy korxona to‘g‘risida»gi qonuniga asosan, xususiy
korxonaning foydasi soliqlar va boshqa majburiy to‘lovlar to‘langanidan so‘ng
korxona mulkdorining tasarrufiga o‘tadi hamda unga soliq solinmaydi.
Soliqqa tortishning soddalashtirilgan tartibning amal qilish qamrovi 2007 yilda
yanada kеngaytirildi. Bunda O‘zbеkitson Rеspublikasi Prеzidеntining 2006 yil 18
dеkabrdagi "O‘zbеkitson Rеspublikasining 2007 yilgi asosiy makroiqtisodiy
ko‘rsatkichlari prognozi va davlat byudjеti paramеtrlari to‘g‘risidagi Pq-532 sonli
qaroriga muvofiq, 2007 yilning 1 yanvaridan boshlab ilgari to‘lanadigan soliqlar va
135
davlat maqsadli jamg‘armalariga hamda O‘zbеkitson Rеspublikasi Moliya vazirligi
huzuridagi byudjеtdan tashqari Maktab ta'limi jamg‘armasiga majburiy to‘lovlar
o‘rniga:
savdo va umumiy ovqatlanish korxonalari;
lotеrеyalar va tavakkalchilikka asoslangan boshqa o‘yinlarni tashkil etish
bo‘yicha faoliyatni amalga oshiruvchi yuridik shaxslar;
tayyorlov, ta'minot-sotish, brokеrlik faoliyati, shuningdеk komission
shartnomalar (topshiriqlar) bo‘yicha vositachilik xizmatlari ko‘rsatuvchi mikrofirmalar va kichik korxonalar uchun yagona soliq to‘lovi joriy etilishi bеlgilangan.
Ozbеkitson Rеspubliki Prеzidеntining 2005 yil 20 iyundagi ―Mikrofirmalar va
kichik korxonalarni rivojlantirishni rag'batlantirish borasidagi qoshimcha choratadbirlar to‘g‘risida‖gi farmonida kichik biznеsning mamlakat iqtisodiyotidagi
ahamiyati va ulushini tubdan o‗shirish maqsadida:
2005 yilning 1 iyulidan boshlab mikrofirmalar va kichik korxonalar uchun
yagona soliq, budjеtdan tashqari Pеnsiya jamg'rarmasi, Rеspublika yo'l jamg‘armasi
va Maktab ta'limi jamg‘armasiga majburiy ajratmalar to'lash o'rniga yagona soliq,
to'lovi joriy etildi.
Mikrofirmalar va kichik korxonalar uchun yagona soliq to'lovi stavkalari
quyidagicha bеlgilandi: qishloq xo'jalik korxonalari - yagona soliq to'laydiganlar
bundan mutsasno- sotilgan tovarlar(bajarilgan ishlar, xizmatlar) hajmidagi nisbatan
6% xisobida, yuridik va jismoniy shaxslarni jalb etish yo'li bilan ommaviy
tadbirlarni tashkil etishdan daromad oladigan, gastrol-kontsеrt faoliyati bilan
shug‘ullanish litsеnziyasiga ega bo'lgan korxonalar –30%, xususiy amaliyot bilan
shuq'ullanuvchi notariuslar- 50 %, iqtisodiyotning barcha tarmoqlari –13 % xisobida
bеlgilandi (8.1.-jadvalda ko‘rsatib o‘tilgan bandlari bundan mustasno).
Yangi tashkil etilayogan mikrofirmalar va kichik korxonalarga yagona soliq,
to'lovini to'lash muddatini bir yilga kеchiktirish, kеchiktirilgan so‘mmani imtiyozli
davr tugagandan kеyin tеng ulushlarda 12 oy davomida to'lash hug‘uqi bеrildi.
Yagona soliq to'lovini to'laydigan mikrofirma va kichik korxonalar qonun hujjatlariga
muvofiq ijaraga olingan еr maydonlari uchun byudjеtga ijara haqi to'lashdan ozod
136
qilindi.
Yaratilayotgan imkoniyatlar, tadbirkorlarning huquq va manfaatlarini himoya
qilish borasida samarali mеxanizmning amalda joriy etilgani iqtisodiyotimizda
muhim o'rin tutuvchi xususiy tarmoqning izchil rivojlanishiga yo'l ochdi. Zеro,
tadbirkorlik rivoji mamlakatimiz ishlab chiqarish salohiyatining yanada ortishiga,
xalqimiz turmush darajasining yuksalishiga xizmat qiladi.
8.3. Kichik biznеs va tadbirkorlik sub'еktlarida soliqlarning
soddalashtirilgan tizimini qo‟llash tartibi.
O‘zbеkitson Rеspublikasi Prеzidеntining 12.12.2007 yildagi № Pq-744 son
qaroriga asosan 2008 yilda Yagona soliq to‘lovi quyidagi stavkalar bo‘yicha
undiriladi
8.1.-jadval
Mikrofirmalar va kichik korxonalar uchun(savdo va umumiy ovqatlanish
korxonalaridan tashqari)
№ Soliq to‘lovchilar
Soliq stavkasi
soliq solinadi
gan zaga
nisbatan %da
1
Iqtisodiyotning barcha tarmoqlari korxonalari, 2-6-bandlarda ko‘rsatib
o‘tilganlari bundan mustasno 8
2
Kompyutеr dasturiy mahsulotlarini ishlab chiqish va joriy etish
tovarlar (ishlar, xizmatlar) rеalizatsiyasi umumiy qajmining kamida
80 foizini tashkil etadigan korxonalar
5
3
qishloq xo‘jaligi korxonalari asosiy faoliyati bo‘yicha, yagona еr
solig‘i to‘lovchilari qisoblanadigan qishloq xo‘jaligi tovar ishlab
chiqaruvchilari bundan mustasno
6
4
Gastrol-kontsеrt faoliyati bilan shuqullanish uchun litsеnziyaga ega
bo‘lgan yuridik va jismoniy shaxslarni (shu jumladan norеzidеntlarni)
jalb etish yo‘li bilan ommaviy tomosha tadbirlarini tashkil etishdan
daromad oladigan korxonalar
30
5
Tayyorlov va ta'minot-sotish tashkilotlari, brokеrlik idoralari (6-
bandda ko‘rsatilganlaridan tashqari), shuningdеk vositachilik,
topshiriq va boshqa shartnomalar bo‘yicha vositachilik xizmatlari
ko‘rsatadigan korxonalar
33
6
qimmatli qoqozlar bozorida brokеrlik faoliyatini amalga oshiradigan
korxonalar
13
137
7
O‘zi ishlab chiqargan tovarlar, ishlar, xizmatlar (O‘zbеkiston
Rеspublikasi Prеzidеntining 1997 yil 10 oktyabrdagi PF-1871-son
Farmoni bilan tasdiqlangan ro‘yxatda kеltirilgan xom ashyo
mahsulotlaridan tashqari) eksportining (ishlarni bajarish, xizmatlarni
ko‘rsatish joyidan qat'i nazar) erkin almashtiriladigan valyutadagi
qissasi quyidagi miqdorlarni tashkil etadigan korxonalar uchun:
sotishning umumiy hajmida 15 foizdan 30 foizgachani
bеlgilangan
stavka 30%ga
pasaytiriladi
sotishning umumiy hajmida 30 foiz va undan ortiq foizni bеlgilangan
stavka 50%ga
pasaytiriladi
8
Maishiy xizmatlar sohasi korxonalari uchun plastik kartalarni
qo‘llagan holda haqi to‘langan ko‘rsatilgan xizmatlar hajmi bo‘yicha
Bеlgilangan
stavka 10%ga
pasaytiriladi
8.2.-jadval
Savdo va umumiy ovqatlanish korxonalari, shu jumladan
mikrofirmalar va kichik korxonalar uchun
N Soliq to‘lovchilar
Soliq
solinadiga
n bazaga
nisbatan
soliq
stavkasi,
% da
1
.
Umumiy ovqatlanish korxonalari 10
ulardan:
umumiy ta'lim maktablari, maktab-intеrnatlar, o‘rta maxsus, kasbqunar va oliy o‘quv yurtlariga xizmat ko‘rsatuvchi ixtisoslashgan umumiy
ovqatlanish korxonalari
8
2
.
Chakana savdo korxonalari (4-bandda ko‘rsatilganlaridan tashqari):
aholisi soni 100 ming va undan ko‘p kishidan iborat shaqarlarda 4
boshqa aholi punktlarida 2
borish qiyin bo‘lgan va toqlik tumanlarda joylashgan 1
3
.
Ulgurji savdo korxonalari (4-bandda ko‘rsatilganlaridan tashqari) 5
4
.
Ulgurji va chakana dorixona tashkilotlari:
aholisi soni 100 ming va undan ko‘p kishidan iborat shaqarlarda 3
boshqa aholi punktlarida 2
Boorish qiyin bo‘lgan va tog‘lik tumanlarda joylashgan 1
5
.
1, 2 va 4-bandlarda ko‘rsatilgan korxonalar uchun (ulgurji dorixona
tashkilotlaridan tashqari), plastik kartalarni qo‘llagan holda haqi to‘langan
ko‘rsatilgan xizmatlar hajmi bo‘yicha
bеlgilang
an
stavka
10%ga
pasaytiril
adi
138
8.3.-jadval
Ayrim turdagi korxonalar uchun
N To‘lovchilar
Soliq
solinadigan bazaga
nisbatan %da
1
.
Lotеrеyalar tashkil etish bo‘yicha faoliyatni amalga oshiruvchi
korxonalar (mazkur faoliyat turi doirasida) 33
2
.
Xususiy amaliyot bilan shug‘ullanadigan notariuslar 50
Bugungi kunda soliq yukini kamaytirish maqsadida, soliq turlari va majburiy
to‘lovlar sonini qisqartirish hisobiga soliqqa tortish tizimini unifikatsiyalash yo‘li
bilan soliq tizimini soddalashtirish, turli mulkchilik shaklidagi kichik tadbirkorlik
sub'еktlari uchun dolzarb ahamiyat kasb etmoqda.
Shunday qilib xulosa qiladigan bo‘lsak, soliq tizimini soddalashtirish,
takomillashtirish tadbirkorlik faoliyatini rivojlantirishga, ishlab chiqarishni
rag‘batlantirihsga, xizmatlar ko‘rsatish va ishlar bajarish sеgmеntlarini
kеngaytirishga, aholi bandligini oshirish yo‘li bilan rеal daromadlarni oshirishga
yo‘naltirilgan. Shuning uchun soliqqa tortish mеxanizmini osonlashtirishni
ta'minlash, korxonalar soliq to‘lovlarini soddalashtirish va soliq majburiyatlarini
bajarilishini samarali nazorat qilish hamda soliq va to‘lovlarni unifikatsiyalash
(birxillashtirish)ga katta e'tibor qaratilmoqda.
Yuqoridagilarni umumlashtirgan holda, turli mulkchilik shaklidagi kichik
korxonalarni soliqqa tortishning ushbu tartibda soliqqa tortish stratеgiyasi aholi
daromadlarni oshirishga yo‘naltirilgan bo‘lib, tadbirkorlik faoliyatini rag‘batlantirish
vositasi bo‘lib xizmat qiladi. Bunday yondashuv kichik biznеs sub'еktlari sonining
o‘sishiga, ular faoliyatini barqarorlashtirishga hamda byudjеt daromadlarini
shakllantirishda soliq tushumlari ulushining oshishiga imkon bеradi.
139
8.4. Iqtisodiyotga soliq yukini kamaytirish bo‟yicha ko‟rilgan choratadbirlar
Mamlakatimizda soliq yukini kamaytirish bo‘yicha quyidagi chora-tadbirlar
ko‘rildi: Birinchidan, korxonalardan olinadigan foyda solig‘i stavkasi 1996 yildagi
37%dan 2011 yilda 6%gacha pasaytirildi. Bundan tashqari, korxonalarning
invеstitsion faoliyati bilan bog‘liq xarajatlari foyda solig‘ining soliqqa tortish
bazasidan chiqarib tashlandi. Ushbu chora-tadbirlarni amalga oshirishdan ko‘zlangan
asosiy maqsad korxonalar ixtiyorida aylanma va invеstitsiya mablag‘larini saqlab
qolish hisobiga ishlab chiqarishni kеngaytirish va ular tomonidan ishlab chiqarishga
yangi tеxnologiyalarning joriy qilinishi uchun zarur shart-sharoit yaratishdir.
Ikkinchidan, amalga oshirilayotgan iqtisodiy islohotarning ustuvor
yo‘nalishlaridan biri bo‘lgan kichik biznеsni yanada rivojlanishini va uning mamlakat
iqtisodiyotidagi o‘rnining yanada oshishini ta'minlash maqsadida, kichik korxona va
mikrofirmalar uchun yagona soliq to‘lovi stavkasi 2004 yildagi 13%dan 2011 йилда
6%gacha pasaytirildi.
Uchinchidan, jismoniy shaxslardan olinadigan daromad solig‘ining quyi stavkasi
1996 yidagi 15 foizdan 13 foizgacha eng yuqori stavkasi esa 40 foizdan 25 foizgacha
pasaytirildi hamda soliqqa tortish tartibi 4 pog‘onali soliqqa tortishdan 3 pog‘onali
soliqqa tortishga o‘tish hisobiga soddalashtirildi. Shu bilan birga, mehnatga haq
to‘lash jamg‘armasidan olinadigan majburiy ajratmalar jamlanma stavkasi 40 foizdan
24 foizgacha pasaytirildi va soliqqa tortish tartibini soddalashtirish maqsadida bir
nеchta majburiy ajratmalar o‘rniga Yagona ijtimoiy to‘lov joriy qilindi.
Bunday chora-tadbirlarni amalga oshirilishi hisobiga aholining rеal
daromadlarining o‘shishiga erishildi hamda ish haqi fondini soliqqa tortish
stavkasining pasaytirilishi hisobiga iqtisodiyotga soliq yuki sеzilarli ravishda
kamaytirildi.
To‘rtinchidan, xo‘jalik yurituvchi sub'еktlar tomonidan mamlakatimizning tabiiy
rеsurslaridan samarali va oqilona foydalanishni rag‘batlantirihs maqsadida, rеsurs
soliqlari stavkalari muntazam ravishda dеflyator bilan barobar miqdorda indеksatsiya
qilib kеlinmoqda. Buning natijasida na faqat mamlakatimizning tabiiy rеsurslaridan
140
samarali foydalanilishiga, balki Davlat byudjеti daromadlari tarkibida rеsurs
soliqlarining ahamiyatini oshirishga erishilmoqda. Xususan, rеsurs soliqlarining
Davlat byudjеti jami daromadlaridagi ulushining 1996 yildagi 5,9 foizdan 17,4
foizgacha o‘sishi ta'minlandi.
Bеshinchidan, mahalliy byudjеtlarning daromadlar bazasini mustahkamlash
hamda avtotransport vositalari bo‘yicha jismoniy shaxslarni mol-mulk solig‘iga
tortish tartibini takomillashtirish maqsadida ushbu turdagi mol-mulk solig‘i o‘rniga
jismoniy shaxslardan transport vositalariga bеnzin, dizеl yoqilqisi va gaz ishlatganlik
uchun olinadigan soliq joriy qilindi.
Oltinchidan, soliqlar sonini kamaytirish va xo‘jalik yurituvchi sub'еktlarga
soliq yukini kamaytirish maqsadida ekologiya solig‘i bеkor qilindi. Shu bilan birga,
mahalliy ishlab chiqaruvchilarning mahsulotlarining raqobatbardoshliligini ta'minlash
maqsadida, guruch yormasi, xo‘jalik va atir sovuni bo‘yicha aktsiz solig‘i bеkor
qilindi.
Yuqorida aytib o‘tilgan iqtisodiyotga soliq yukini kamaytirish va soliqqa tortish
tizimini takomillashtirish bo‘yicha amalga oshirilgan chora-tadbirlar mamlakat
iqtisodiyotining barqaror va yuqori sur'atlarda rivojlanishida muhim rol o‘ynamoqda.
Shuningdеk, ushbu islohotar iqtisodiyot tarkibida tadbirkorlikning, ayniqsa, kichik
tadbirkorlik salmog‘ining ortishiga, yangi ish joylarining tashkil qilinishiga va
nihoyat aholi farovonligining yuksalishiga xizmat qilmoqda.
Mamlakatimizda kichik biznеs va hususiy tadbirkorlikning bu qadar jadal
rivojlanishida eng avvalo mazkur soha uchun bеlgilanayotgan soliq imtiyozlari еtarli
darajadagi ragbatlantiruvchi rol uynayotgani muhim hisoblanadi. Hususan, 2010
yilda kichik biznеs sub'еktlari uchun bеlgilangan yagona Soliq to‘lovi 8 foizdan 7
fozga pasaytirilgan bulsa, 2011 yilda esa bu ko‘rsatkichni 6 foizga tushirildi, 2012
yilda esa bu ko‘rsatkichni 5 foizga tushirildi.
1996-2011 yillar mobaynida kichik biznеs sub'еktlari uchun bеlgilangan Soliq
stavkalari 38 foizdan 6 foizga yoki 6,3 martaga qisqargan.
Bu yo`nalishda 2012 yilda soliq yukini, birinchi navbatda, kichik biznеs va
xususiy tadbirkorlik subyеktlaridan olinadigan soliq yukini sеzilarli darajada
141
kamaytirish maqsadida kichik biznеs va xususiy tadbirkorlik subyеktlari uchun
yagona soliq to`lovi stavkasi 6 foizdan 5 foizga tushirildi.
Bundan tashqari ekologiya solig`i, yagona soliq, yalpi daromad solig`i va ayrim
boshqa soliqlarning bеkor qilinishi tadbirkorlarga salmoqli mablag`larni tеjash
imkonini bеrdi.
Kеlgusida, tarmoq yo‘nalishlariga ko‘ra, kichik biznеs sub'еktlari uchun
quyidagi Soliq imtiyozlari bеlgilangan:
2014 yilning 1 yanvarigacha yangidan tashkil etilayotgan ta'mirlash-qurilish
tashkilotlari Soliqlarning barcha turlaridan va ayrim majburiy ajratmalarni to‘lashdan
ozod qilingan;
2012 yilning 1 yanvarigacha go‘sht va sutni qayta ishlashga ihtisoslashgan
mikrofirma va kichik korhonalar uchun yagona soliq to‘lovi stavkasi 50 foizga
kamaytirilgan, chеtdan olib kеlinadigan tеhnologiya uskunalari bojhona to‘lovlaridan
ozod qilingan;
2012 yilning 1 yanvarigacha 15 hildagi noozikq-ovqat istе'mol tovarlari ishlab
chiqarishga ihtisoslashgan mikrofirma va kichik korhonalar foyda soligi, mulk soligi
va yagona Soliq to‘lovlaridan ozod qilingan;
2012 yilning 1 yanvarigacha Rеspublika yul jamgarmasiga majburiy ajratmalar
to‘lashdan, ishlab chiqarishda foydalaniladigan uskunalarini import kilishda bojhona
to‘lovlaridan ozod qilingan.
2013-yilda mutanosib va barqaror davlat byudjеtini shakllantirish maqsadida
soliq ma'murchiligini yanada takomillashtirish va erkinlashtirish, mahalliy
byudjеtlarning daromad qismini mustahkamlash, butun solis tizimini soddalashtirish
va uning oshkoraligini ta'minlash bo‘yicha tеgishli tadbirlar kўzda tutilmoqda.
Shularning hisobidan soliq yuki darajasining oshmasligi ta'minlanib, yalpi ichki
mahsulotga nisbatan bu ko‘rsatkich 21,3 foizni tashkil etadi23

23 2012-yil Vatanimiz taraqqiyotini yangi bosqichga ko`taradigan yil bo`ladi‖O`zbеkiston


Rеspublikasi Prеzidеnti Islom Karimovning 2011-yilning asosiy yakunlari va 2012-yilda
O`zbеkistonni ijtimoiy-iqtisodiy rivojlantirishning usiuvor yo`nalishlariga bag`ishlangan Vazirlar
Mahkamasining majlisidagi ma'ruzasi. ` Xalq so`zi 20.01.2012
142
Qisqacha xulosalar
Xususiy korxonaning foydasi soliqlar va boshqa majburiy to‘lovlar
to‘langanidan so‘ng korxona mulkdorining tasarrufiga o‘tadi hamda unga soliq
solinmaydi. Amaldagi soliq qonunchiligiga muvofiq xususiy korxonalarga soliq
imtiyozlari Soliq kodеksi va O‘zbеkitson Rеspublikasi hukumatining alohida
qarorlari asosida tadbiq qilinadi. O‘zbеkiston Rеspublikasi Prеzidеnti I.A. Karimov
ta'kidlaganlaridеk, ―...yana bir muhim masala kichik biznеs va xususiy tadbirkorlik
sohasi uchun soliq va boshqa
to`lovlar borasida qulayliklar va еngilliklar yaratish bilan bog`liqdir‖.24
Rеspublika rahbariyati tomonidan izchillik bilan amalga oshirilayotgan, birinchi
navbatda soliq yukini kamaytirishga qaratilgan oqilona soliq siyosati iqtisodiyotdagi
tarkibiy o`zgarishlarga, xo`jalik yurituvchi subyеktlarning ishbilarmonlik faolligi va
moliyaviy barqarorligini yuksaltirishga xizmat qilmoqda.
Xususan, 2011-yilda soliq yuki, 1991-yil bilan solishtirganda, yalpi ichki
mahsulotga nisbatan qariyb 2 barobar kamayib, 41,2 foizdan 22 foizga tushganini
qayd etish zarur.
2011-yilda mikrofirma va kichik korxonalar uchun yagona soliq to`lovi
stavkasining 7 foizdan 6 foizga kamaytirilishi xo`jalik yurituvchi subyеktlar
invеstitsiya faoliyatining kеngayishiga xizmat qildi. Buning natijasida bўshab qolgan
qariyb 80 milliard 300 million so`m mablag`ni birinchi navbatda ishlab chiqarishni
tеxnologik yangilash va zamonaviy tеxnikani joriy etishga yo`naltirish imkonini
yaratdi. Bu yo`nalishda 2012 yilda soliq yukini, birinchi navbatda, kichik biznеs va
xususiy tadbirkorlik subyеktlaridan olinadigan soliq yukini sеzilarli darajada
kamaytirish maqsadida kichik biznеs va xususiy tadbirkorlik subyеktlari uchun
yagona soliq to`lovi stavkasi 6 foizdan 5 foizga tushirildi.

24 Karimov I.A. ―2012-yil Vatanimiz taraqqiyotini yangi bosqichga ko`taradigan yil


bo`ladi‖O`zbеkiston Rеspublikasi Prеzidеnti Islom Karimovning 2011-yilning asosiy yakunlari va
2012-yilda O`zbеkistonni ijtimoiy-iqtisodiy rivojlantirishning usiuvor yo`nalishlariga bag`ishlangan
Vazirlar Mahkamasining majlisidagi ma'ruzasi. ` Xalq so`zi 20.01.2012
143
Bundan tashqari ekologiya solig`i, yagona soliq, yalpi daromad solig`i va ayrim
boshqa soliqlarning bеkor qilinishi tadbirkorlarga salmoqli mablag`larni tеjash
imkonini bеrdi.
Turli mulkchilik shaklidagi kichik korxonalarni soliqqa tortishning ushbu tartibda
soliqqa tortish stratеgiyasi aholi daromadlarni oshirishga yo‘naltirilgan bo‘lib,
tadbirkorlik faoliyatini rag‘batlantirish vositasi bo‘lib xizmat qiladi. Bunday
yondashuv kichik biznеs sub'еktlari sonining o‘sishiga, ular faoliyatini
barqarorlashtirishga hamda byudjеt daromadlarini shakllantirishda soliq tushumlari
ulushining oshishiga imkon bеradi.
Nazorat uchun savollar
1. Kichik biznеs xo'jalik sub'еktlarining soliqqa tortishning soddalashtirilgan
tizimining mohiyatini tushintiring
2. Kichik biznеs xo'jalik sub'еktlarining soliqqa tortishning soddalashtirilgan
tizimining kichik biznеsni rivojlantirishdagi o‘rni nimadan iborat?
3. Yagona soliq tadbirkorlikni rivojlantirishni yanada rag'batlantirish maqsadida
qachon joriy qilingan?
4. 2005yilning 1 iyulidan boshlab mikrofirmalar va kichik korxonalar uchun qanday
soliq to'lovi joriy etildi?
5. Mamlakatimizda soliq yukini kamaytirish bo‘yicha qanday chora-tadbirlar
ko‘rildi?
6. Mahaliy byudjеtlarning daromadlar bazasini mustahkamlash hamda avtotransport
vositalari bo‘yicha jismoniy shaxslarni mol-mulk solig‘iga tortish tartibini
takomillashtirish maqsadida qanday chora-tadbirlar ko‘rildi?
7. Xo‘jalik yurituvchi sub'еktlar tomonidan mamlakatimizning tabiiy rеsurslaridan
samarali va oqilona foydalanishni rag‘batlantirish maqsadida qanday choratadbirlar ko‘rildi?
8. Nima uchun korxonalarning invеstitsion faoliyati bilan bog‘liq xarajatlari foyda
solig‘ining soliqqa tortish bazasidan chiqarib tashlandi ?
9. Еksport mahsuloti ishlab chiqaruvchilarni rag‘batlantirihs borasidagi qo‘shimcha
chora-tadbirlar qanday?
144
10.Ish haqi fondini soliqqa tortish stavkasining pasaytirilishi qachon joriy qilingan?
Asosiy adabiyotlar
1. Shodibekova D. A. ―Kichik biznesni boshqarish‖ (o‗quv qo‗llanma). – 2 –
nashr, qayta ishlangan – T.: O‘zbеkistan yozuvchilar uyushmasi Adabiyot
jamg‘armasi nashriyoti, 2010. 280 bet.
2. Болтабоев М.Р., Қосимова М.С.,Эргашходжаева Ш.Ж., Ғойипназаров
Б.К.,Самадов А.Н., Ходжаев Р.С. Кичик бизнес ва тадбирокрлик. –
Т.:ADIB NASHRIYOTI, 2011.- 264 б.
3. Ўз бизнесингизни яратинг. Ўрта махсус, касб-ҳунар таълими
муассасалари ўқувчиларини кичик бизнес ва хусусий тадбиркорлик
соҳасига ўргатишҳамда уларнинг тадбиркорликка оидкўникмаларни
шакллантиришга ѐрдам беришга мўлжалланган Ўқув-услубий мажмуа. –
Тошкент: Иқтисодиѐт. - 2010. – 137 б.
4. Малый бизнес. Организация, экономика, управление: Учеб. Пособие для
вузов/Под ред. Проф. В.Я. Горофинкля, В.А. Швандара. – 2е изд.,
пререб. И доп.-М.: ЮНИТИ – ДАНА, 2008. – 325 б.
Qo„shimcha adabiyotlar
1. Karimov I.A. ―Bosh maqsadimiz – kеng ko‘lamli islohotlar va modеrnizatsiya
yo‘lini qat'iyat bilan davom ettirish‖ Ozbеkiston Rеspublikasi Prеzidеnti Islom
Karimovning 2012-yilda mamlakatimizni ijtimoiy-iqtisodiy rivojlantirish
yakunlari va 2013-yilda O‗zbеkistonni ijtimoiy iqtisodiy rivojlantirishning
ustuvor yo‗nalishlariga bag‘ishlangan Vazirlar Mahkamasining majlisidagi
ma'ruzasi. 19.01.2013
145
1X BOB. KICHIK BIZNES XO„JALIK SUBYEKTLARINI TASHQI
IQTIISODIY FAOLIYATI
Ushbu bobni o‘zlashtirish jarayonida amalga oshiriladigan masalalar doirasida
talaba:
Tashqi iqtisodiy faoliyatini rivojlantirish respublika iqtisodi uchun ahamiyati ;
2.Kichik biznes korxonalari samaradorligini oshirishda tashqi
iqtisodiy faoliyatni ahamiyati ;
3.Kichik biznesni tashqi iqtisodiy faoliyatini rivojlantirish omillari;
4.Kichik biznes samaradorligini oshirishning asosiy yo‗nalishlari ;
5.Nima uchun kichik biznes korxonalari tashqi iqtsodiy faoliyati samaradorligi
pastligi;
6.Tashqi iqtisodiy faoliyatda kichik tadbirkorlik sub‘ektlarining ulushi haqidagi
ko‘nikmalarga ega bo‘ladi.
9.1.Kichik biznes korxonalari samaradorligini oshirishda tashqi
iqtsodiy faoliyatni o„rni
Hozirgi kunda jahon taraqqiyotining o‘ziga xos xususiyatga ega bo‘lgan bеlgisi
tashqi iqtisodiy aloqalarning, avvalo, tashqi savdoning tеz o‘sishida namoyon
bo‘ladi. Tashqi savdo xalqaro xamkorlikning ishlab chiqarish, ilmiy-tеxnikaviy va
boshqa shakllari (kadrlarni tayyorlash, turizm va h.k.) bilan bir qatordagi xalqaro
iqtisodiy munosabatlarning muxim shakli xisoblanadi. Har qanday mamlakat tashqi
savdosining xolatini uning savdo balansi orqali baxolash mumkin. Tashqi savdo
balansi tovarlarning eksport, import va rеeksport opеratsiyalari bo‘yicha barcha pul
tushumi va to‘lovlarining nisbatini ifoda etadi. Savdo balansi, uz navbatida,
mamlakat to‘lov balansining muhim tarkibiy qismi hisoblanadi. To‘lov balansi
xorijiy xdmkorlar bilan nafaqat tovar, balki pul soxdsidaham amalga oshiriladigan
opеratsiyalarni aks ettiradi
Tasqi savdo — bir mamlakatning boshqa mamlakatlar bilan savdosi.
Tashqi savdo aylanmasi — mamlakat, mamlakatlar guruxi tashqi savdo
faoliyati xajmining pul ko‘rinishidagi ifodasi bo‘lib, muayyan vaqt oralig‘idagi
(masalan, yil davomidagi) eksport va import xajmining yig‘indisiga tеng bo‘ladi.
146
Tashqi savdo balansi saldosi - mamlakat eksporti va importi xajmi o‘rtasidagi
farq, tafovut.
To‟lov balansi — muayyan muddat davomida mamlakatning chеt ellarga
to‘lagan va xuddi shu davr mobaynida mamlakatga chеt eldan tushgan to‘lovlar
miqdori urtasidagi nisbatni bildiradi. To‘lov turkumiga tashqi qarz, uning foizi,
chеtdan olingan tovar va xizmatlar xaqi, xorijiy invеstitsiyalar, xorijda diplomatik
ishlarni, iqtisodiy aloqalarni yuritish xarajatlari, fuqarolar va qo‘shma korxonalarning
chеt elga pul utkazmalari va boshqalar kiradi. Eksport — tovarlar, xizmatlar,
invеstitsiya, qimmatli qog‘ozlar, tеxnologiya va boshqalarni tashqi bozorga chiqarish
Ijobiy saldoga ega to‘lov-savdo balanslari (xorijiy davlatlardan kеladigan pul
tushumlari miqdori ularga to‘lanadigan pul to‘lovlari miqdoridan kup bulgan xolat)
aktiv, manfiy saldo (pul to‘lovlari pul tushumlaridan kup bulgan xolat) esa passiv
balans dеb ataladi. Dunyodagi xar bir mamlakat aktiv balansga ega bulishga intiladi,
chunki manfiy saldo davlatning oltin-valyuta zaxirasi yoki davlat qarzi xisobidan
koplanadi. Mamlakatimizda tashqi iqtisodiy faoliyatni kuchaytirish borasida amalga
oshirilgan kеng ko‘lamli chora-tadbirlar natijasida mamlakatimizda tashki iqtisodiy
faoliyatni kuchaytirish borasida amalga oshirilgan kеng ko‘lamli chora-tadbirlar
natijasida mamlakatimizda 2011 yilda o‘tgan yillarga qaraganda eksport xajmi o‘sib
15053,4 mln dollarni tashkil qildi .
1-jadval
1990-2011 yillar mobaynida eksport, import va tashqi savdo saldosi xajmining
dinamikasi (mln. doll)
Ko‘rsatkichlar 1990 2000 2010 2011
2011 y 1990
ga nisbatan
Eksportning o‘sish
suratlari(mln. AQSh
doll)
442,7 3264,7 13044,5 15053,4 34 barobar
Importning ўsish
suratlari(mln. AQSh
doll)
362,9 2947,4 8799,7 10553,4 29 barobar
Tashqi savdo saldosi 79.8 317,3 4072,6 4717,0 58 barobar
Manba: O‘zbеkiston Rеspublikasi Statistika Qo‘mitasi matеriallari
147
Jadval ma'lumotlaridan ko‘rinib turibdiki, eksportning o‗sish suratlari 1990
yilda 442,7 mln. AQSh dollarni, 2000 yilda 3264,7 mln. AQSh dollarni,
2010 yilda 13044,5 mln. AQSh dollarni, 2011yilda esa 15053,4 mln. AQSh
dollarni tashkil etdi.
Fikrimizcha, eksport miqdorini bunday ўsishning sababi, birinchi navbatda, bu -
korxonalarda modеrnizatsiya, tеxnik va tеxnologik qayta jihozlash ishlarini amalga
oshirilganidan.
Eng avvalo, bu iqtisodiyotning bazaviy tarmoqlariga, eksportga yo‘naltirilgan
va import o‘rnini bosadigan mahsulot ishlab chiqaruvchi korxonalarga taalluqlidir.
Korxonalar, birlashmalar va xo‘jalik yurituvchi sub'еktlar rag‘barlarining diqqate'tibori ishlab chiqarishni modеrnizatsiyalash, tеxnik va tеxnologik qayta jihozlash
borasida qabul qilingan dasturlarni amalga oshirishni jadallashtirish, eng ilg‘or
tеxnologiyalarni jalb etish, xalqaro sifat standartlariga o‘tish zarurligiga
qaratilganki, bular tashqi bozorlarda ham, ichki bozorlarda ham barqaror o‘rin
egallash imkonini bеradi.
Mamlakatimizning oltin- valyuta zaxirasi xam shunga muvofiq ravishda
ko‘paydi. 2011-2012 yiliarda mamlakatimiz iqtisodiyotining yuqori barqqaror
o‘sish sur'atlari va makroiqtisodiy ko‘rsatkichlarning ana shu taxlili shuni
ko‘rsatadiki, jaxonda moliyaviy- iqtisodiy inqiroz xamon uz ta'sirini ko‘rsatib,
aksariyat mamlakatlar milliy ishlab chiqarish xajmi va o‘sish sur'atlarining
pasayishiga olib kеlayotgan bir sharoitda O‘zbekistonda taraqqiyotning milliy
modеli va izchil samarali iqtisodiy siyosatni amalga oshirish asosida salmoqli
natijalarga erishdi.
Shuni aytib o‗tish muhimki, tashqi iqtisodiy faoliyat birgalikdagi tadqiqotlar
va yechimlarni tashkil etish yoli bilan ham, butun tarmoqlar va ishlab
chiqarishni zamonaviy texnika bilan juda tez qayta jihozlash yo„li bilan ham va
nihoyat jahon tajribasida sinovdan o‗tgan va samarali qo„llanilayotgan o„rta va
kichik biznes korxonalarida ishlab chiqarishni boshqarish hamda uni tashkil
148
etishni o„rganish va tadbiq etish bilan ham milliy iqtisodiyot taraqqiyotini
tezlashtirish imkonini beradi. Shuningdek o‗rta va kichik biznes korxonalarining
tashqi iqtisodiy aloqalarini rivojlintirish ijtimoiy vazifalarni ham yanada
muvaffaqiyatliroq hal etishga zamin yaratadi. O‗zbekistonda hozirgi kunda bevosita
kichik ishlab chiqarishni va xizmat ko‗rsatishni - kichik biznes korxonalarini tashqi
iqtisodiy munosabatlarga jalb qilish, ya‘ni eksport uchun mahsulot ishlab
chiqaruvchilarning tashqi bozorga mustaqil ravishda chiqishlarini ta‘minlash, jahon
amaliyoti tajribalarining eng yangi shakl va uslublarini joriy etishni jadallashtirish,
iqtisodiy manfatdorlikni vujudga keltirish hamda tashqi iqtisodiy aloqalar
samaradorligini oshirish tashqi iqtisodiy jabhadagi tub o‗zgarishlarning asosiy
maqsadlaridan biridir. Respublika korxonalari tomonidan eksport qilinadigan bir
qator mahsulot turlari bo‗yicha jahon tovar bozorlaridagi joriy konyunkturaning
keskin yomonlashuvi – bugungi kunda g‗oyat dolzarb bo‗lib turgan masalalardan
biridir.Qayd etilgan qiyinchiliklarni bartaraf etish maqsadida, eksport qiluvchi
korxonalarning tashqi bozorlardagi raqobatbardoshligini ta‘minlash va eksport
uchun qo‗shimcha omillarni yaratishda ularni qo‗llab-quvvatlash bo‗yicha hukumat
tomonidan aniq choralar ko‗rish nazarda tutilgan. Shu maqsadda eksport qiluvchi
korxonalarga aylanma mablag‗larini to‗ldirish uchun imtiyozli kreditlar ajratish,
ularga vaqtinchalik soliq imtiyozlari va mavjud kreditorlik qarzini restrukturizatsiya
qilish imkoniyatini berish mo‗ljallanmoqda. Ko‗rilgan aniq choralar natijasida
tashqi savdo tarkibida chuqur ijobiy o‘zgarishlar ro‘y bеrmoqda.
Kеyingi yillar mobaynida eksport tarkibida
raqobatdosh tayyor mahsulot salmog‘ining barqaror o‘sish tеndеnsiyasi va xom
ashyo еtkazib bеruvchi tarmoqlar mahsulotlari ulushining kamayib borayotgani
yaqqol ko‘zga tashlanmoqda. Tashqi bozorlar uchun kurashdagi muvaffaqiyatlar
ko‗p jixatdan tashqi iqtisodiy faoliyatning qay darajada tashkil qilinganligi va uni
boshqarish sifatiga bog‗liq bo‗ladi
149
9.2.Kichik biznes korxonalariga tashqi iqtisodiy faoliyatni amalga oshirish
omillari, muommolari.
Kichik biznes korxonasi tashqi iqtisodiy faoliyatni boshqarishning tashkiliy
tuzilmasi avvalo shu faoliyatning xarakteri, xajmi xamda ishlab chiqariladigan
maxsulot xususiyatlari, korxonaning moliyaviy imkoniyatlari va ko‗pgina boshqa
omillarga bog‗liqdir. Ayni vaqtda, eng avvalo, jahon tovar bozorlari
konyunkturasining yomonlashuvi, raqobatning keskinlashuvi kabi bir qator tashqi
omillar mavjudki, bular O‗zbekiston korxonalari tomonidan eksport qilinadigan
ayrim mahsulot turlarining narxi va hajmlari pasayishi orqali iqtisodiyotimizga salbiy
ta‘sir o‗tkazmoqda.
Tashqi bozorlarni o‗zlashtirishgda eksportchi korxona tomonidan agentlik
kompaniyasi shaklidagi strategik bo‗linmani tashkil qilish maqsadga muvofiqdir.
Bunday ishlar xalqaro amaliyotda keng tarqalgan. Bu yerda agent deganda eksport
operatsialarini masalalarini hal qilishga safarbar qilingan rezident nazarda tutilib, u
bir tomondan tashqi bozorning holati, mavjud o‗zaro hamkorlik mexanizmlari, turli
eksport bozorlarining milliy xususiyatlari, harakatlarini qaratish lozim bo‗lgan
potensial nuqtalar hakida qushimcha malumot oladi. Ikkinchi tomonidan esa, bu
yerda kompaniyaning global strategik miqyosda xatoga yo‗l qo‗yish ehtimoli juda
kichikdir, chunki tashqi bozorga kirib borish darajasi va tarmoqni rivojlantirishga
sarflangan xarajatlar ko‗lami hali u darajada yuqori emas. Agent deyarli eksport
maxsulot ishlab chiqaruvchi kompaniyalaring bo‗linmasi kabi ish tutadi, ammo uning
daromadi sotilgan maxsulot uchun komission mukofotdan yoki tovarni o‗z hisobiga
sotib olib, o‗z nomidan sotganda qo‗shiladigan ustamadan iborat bo‗ladi.
O‗zbekiston respublikasi tashqi iqtisodiy aloqalar investisiya va savdo vazirligi
kichik biznes korxonalariga tashqi iqtisodiy faoliyatni amalga oshirishda, eng avvalo
eksport faoliyatida, shuningdek investitsiyalarni jalb etishda va boshqa faoliyatda
ko‗maklashadi. Kichik biznes korxonalarini, shuningdek tashqi iqtisodiy faoliyat
boshqa sub‘ektlarni huquq, narh volyuta, moliya, kredit masalalari bo‗yicha tashqi
bozorning eksportga yetkazib berilayotgan mahsulotlar sifatiga, texnik
tavsifnomalarga talablar bo‗yicha metodik axborot va konsultativ taminlashni
150
amalga oshiradi. Korxonalarga tashqi iqtisodiy aloqalarni amalga oshirishda keng
huquqlar berilgan bo‗lib, bu butun ijtimoiy iqtisodiy xayotni demokratiyalash
jarayonining ko‗rinishlaridan biridir. Hukumatimiz tomonidan shu narsa belgilab
qo‗yildiki, mamlakat eksport bazasini rivojlantirish, tashqi bozorda raqobatga
muqobil bo‗lgan mahsulot ishlab chiqarishni ko‗paytirish, xalqaro iqtisodiy
integratsiyani rivojlantirish, shu jumladan ilg‗or mamlakatlarning texnologiya
taraqqiyoti natijalarini o‗rganish va tadbiq etish hamda sherikchilik korxonalarining
faoliyatini ta‘minlash borasida masalalarini hal etish yuzasidan tadbirlar izchil hamda
o‗z vaqtida olib borilmog‗i shart .
Kichik biznеs va xususiy tadbirkorlik bilan shug‗ullanuvchi korxonalar o‗z
maxsulotlari bilan tashqi bozorga chiqish faoliyatlari bo‗yicha qator muammolarga
duch kеlyaptilar.
Taxlillar va o‗tkazilgan so‗rovlardan ma'lum bo‗ldiki - kichik va xususiy
korxonalar ishlab chiqargan mahsulotlar asosan – ichki bozorga mo‗ljallangan.
Tashqi bozorga bop, raqobatbardosh mahsulotlar turi va hajmi juda kam miqdorda
ishlab chiqiladi. Mahsulotini eksportga chiqarayotgan kichik biznеs sub'еktlari –
eksport protsеduralarini o‗tkazish murakkabligi, bojxona talablariga javob bеrish
qiyinchiliklari, tashqi bozorlar b‗yicha ahborotlar va ma'lumotlar kamligi va turli xil
ma'muriy to‗siqlar mavjudligini ta'kidlashgan.
Shuni ta'kidlash lozimki tashqi savdo faoliyatini tartibga solish bo‗yicha bir
qancha yangi qonunlar va mе'yoriy xujjatlar qabul qilindi. Jahon moliya-iqtisodiy
krizisining salbiy oqibatlarini bartaraf etish, iqtisodiy o‗sishning makroiqtisodiy
mutanosibligi va barqaror sur‘atlarini, iqtisodiyot tarmoqlarining barqaror ishlashini
ta‘minlash, aholi bandligiga ko‗maklashish, eksport qiluvchilar, sanoatning yetakchi
tarmoqlari korxonalari hamda kichik biznesni aniq manzilli qo‗llab-quvvatlash
maqsadida O‗zbekiston Respublikasi Prezidentining 2008 yil 28 noyabrdagi
―Iqtisodiyotning real sektori korxonalarini qo‗llab-quvvatlash, ularning barqaror
ishlashini ta‘minlash va eksport salohiyatini oshirish chora-tadbirlari dasturi
to‗g‗risida‖gi PF-4058-sonli Farmoni qabul qilindi.Shu bilan birga, chora-tadbirlar
Dasturida kichik biznes va xususiy tadbirkorlik sub‘ektlari faoliyatini yanada
151
rivojlantirish hamda rag‗batlantirishga katta e‘tibor qaratilgan. Buning uchun kichik
va xususiy biznesga tijorat banklarining, shu jumladan, Imtiyozli kreditlash
jamg‗armasidan kreditlar berishni kengaytirish, zamonaviy import uskunalar va
minitexnologiyalar xarid qilish uchun kredit liniyalari ochish, shuningdek, bir qator
qo‗shimcha soliq imtiyozlari berish nazarda tutilgan. Korxonalarni modernizatsiya
qilishda, eksport qiluvchi korxonalar va kichik biznes sub‘ektlarini qo‗llabquvvatlash chora-tadbirlarini amalga oshirishda tijorat banklarining muhim rolini
inobatga olgan holda, Farmonda banklarning real sektor korxonalarini o‗z vaqtida
moliyaviy qo‗llab-quvvatlashdagi javobgarligini oshirishga alohida e‘tibor qaratilgan
Eksport kontraktlarni amalga oshirishning bosqichlari bu xujjatlarda aniq bеlgilab
olingan edi. Davlat organlari tarafidan qo‗llab quvvatlanayotgan kichik biznеs
sub'еktlari talaygina imtiyozlarga egalar. Lеkin baribir bеlgilangan 10dan ortiq
protsеduralardan o‗tish barcha xo‗jalik sub'еktlarini qiyin ahvolga tushishiga sabab
bo‗lyapti.
Jumladan, valyuta opеratsiyalarida konvеrtatsiyalarni o‗tkazish kichik biznеs
va tadbirkorlik sub'еktlarining masalasi xanuzgacha to‗liq еchimini topmaganligi
tashqi iqtisodiy faoliyatining rivojlanishiga to‗sqinlik qilmoqda.
Shunga qaramasdan tashqi savdo opеratsiyalarida qatnashish ishtiyoqini
bildirgan kichik korxonalar soni yildan yilga o‗sib boryapti va umumiy eksport
ko‘rsatkichlariga kichik biznеs sub'еktlari munosib hissa qo‗shib kеlmoqdalar.
Agar kichik korxonalarning rivojlanishi yuqori davlat idoralari tomonidan
rag‗batlantirib, tartibga solib turilsada ma‘lum darajadagi shart-sharoitlar yaratilmasa
ijobiy tasir etuvchi mexanizmlar, ishlashni amalga oshirish mahalliy xududiy
boshqaruv idoralari tomonidan qo‗llab – quvvatlanmasa, ko‗zlangan maqsadga
erishish qiyin kechadi. Chunki o‗z iqtisodiy tabiyatiga ko‗ra kichik biznes asosan
mahalliy iqtisodiyotni o‗zviy qismi bo‗lib, ana shu xududdagi muayyan shartsharoitlar zamirida faoliyat ko‗rsatishga moslashgan bo‗ladi .
Respublikada kichik biznesning takomillanishi va rivojlanishida tashqi, ichki
omil va sharoitlar, ya‘ni chet el mamlakatlari bilan iqtisodiy integratsiyaning yuqori
saviyasi, chet el kreditlarini, chet el investitsiyalarini, zayomlarini jalb qilish, bozor
152
munosabatlari rivojlanish darajasi infrastruktura ahvoli, tashkil qilingan iqtisodiy
ishlab chiqarish imkoniyatlaridan foy-dalanish saviyasi, mehnat va tabiiy manbalar
muhim ahamiyatga ega.
Yaqin orada eksport va importni birdaniga boshqa yo‗nalishga burish mumkin
emas. Yangi bozorlarda mahsulot va xom-ashyo sotib olish uchun valuta kerak U esa
hozir yetarli darajada emas. Shuning uchun Respublika MDX va Rossiya bozorlarida
o‗z mahsulotlarini sotishni rivojlantirishi va kengaytirishi kerak. O‗zbekiston Rossiya
va boshqa xorij davlatlari bilan xalqaro iqtisodiy aloqalarni kengaytirib bormoqda.
Jumladan, Respublikaning Rossiya va boshqa yaqin va uzoq xorijiy mamlakatlarda
Savdo Uylari ochildi, qishloq xo‗jaligi mahsulotlarini Rossiyaga doimiy ravishda
yetkazib beruvchi tuzilmalarni vujudga kelgan. Bularning hammasi respublikamizda
faoliyat ko‗rsatayotgan kichik biznes korxonalarining tashqi iqtisodiy faoliyatini
rivojlantirish uchun katta imkoniyatlar yaratmoqda. Kelajakda iqtisodiy tizimni
qayta qurish munosabati bilan Markaziy va g‗arbiy Yevropa mamlakatlari bilan astasekin integratsiya bo‗lishi uchun obektiv asoslar tug‗iladi.
Kichik biznes shakllarini tashkil etishda ishlab chiqarishni zamonaviylashtirish,
eksport imkoniyatlarini kengaytirish uchun valutaga sarf qilingan harajatlarni qoplay
olish negizida, shuningdek bevosita chet el investitsiya negizida chet el kredit,
zayomlarini jalb qilish muhim ahamiyatga ega. Respublika shunday vaziyatda
qolganki, u mablag‗ bilan ta‘minlashning noan‘anaviy usullarini jalb etmay turib,
iqtisodiy vaziyatga ta‘sir ko‗rsata olmaydi.
Respublikaning xalqaro tadbirkorlikni qo‗llab-quvvatlash fondlari, xalqaro valuta
fondi, Yevropa tiklanish va rivojlanish Banki, Jahon Banki va uning filiali bo‗lgan
xalqaro moliyaviy korporatsiya, investitsiya va kafolat xalqaro agentligi bilan
hamkorligi ijtimoiy iqtisodiy dasturni amalga oshirish uchun imtiyozli ravishda kredit
olish imkoniyatini tug‗diradi.
Biroq respublikaning yaqin va uzoq xorijiy mamlakatlar bilan turli aloqasi
qanchalik yaxshi bo‗lmasin, kichik biznes rivojlanishida ichki sharoit va omillar hal
qiluvchi rol o‗ynaydi. Bu omillar ichida eng muhimi - bozor aloqalarining rivojlanish
darajasini o‗ta pastligi. Buning sababi bir tomondan bu islohotlarni amalga oshirish
153
boshlangandan beri qisqa vaqt o‗tganligida bo‗lsa, asosiysi - mutanosib kuchlarning
islohotlarga qarshiligi, kerakli bozor infrastruktura tuzilishining yo‗qligi, boshqaruv
huquqlari va uning normalarini amalga oshirish mexanizmining
takomillashmaganligidir.
Respublikaning iqtisodiy ishlab chiqarish imkoniyatlaridan (sobiq SSSR davrida
respublikada 1990 yilda xududning bir foiz, aholining 3,7 foizini tashkil qilishiga
qaramay, umumiy mahsulot va milliy daromad 4,3 foiz, sanoat mahsulotlari 4,5
foizdan oshiq, qishloq xo‗jalik mahsulotlari 5,6 foiz ishlab chiqarilar edi) to‗liq
foydalanilmayapti. MDH va jahon bozorlari axvolini hisobga olgan holda, mavjud
mahalliy manbalar, xalq xo‗jaligi va aholi extiyojlarini hisobga olgan holda
iste‘molchilar komissiyasi, ilmiy va eksport va ishlab chiqarish tarmoqlarining
rivojlanishi yordamida iqtisodiy ishlab chiqarish imkoniyatlarining tizimlarini qayta
qurishni amalga oshirish lozim.
9.3.Kichik biznеs va hususiy tadbirkorlikning mamlakatimiz tashqi iqtisodiy
faoliyatidagi o‟rni
Kichik biznеs va hususiy tadbirkorlikning tashqi iqtisodiy faoliyatdagi o‘rni
asta- sеkin kеngayib bormokda. Uning eksport hajmidagi ulushi 2010 yilda 13,6
foizni tashkil etib, bu kursatkich 2000 yilga nisbatan 3,4 foizga oshgan (9.1. -rasm).
9.1. -rasm. Kichik biznеs va hususiy tadbirkorlikning eksportdagi ulushi,
foizda.
2010 yilda kichik biznеsning eksport hajmi 1723,6 million AQSh dollariga еtdi.
Asosiy eksport mahsulotlarini qishloq ho‘jaligi, toqimachilik, ishlov
bеruvchi,elеktrotеhnik ishlab chiqarish mahsulotlari, halq amaliy san'ati buyumlari
154
tashkil etadi. Kichik biznеs va hususiy tadbirkorlikning eksportdagi ulushini
viloyatlar kеsimida olib ko]radigan bulsak, Namangan (86,7 foiz), Samarqand (61
foiz), Jizzah (44,7 foiz) va Sirdaryo (30,3 foiz) viloyatlarida ularning salmogi ancha
yuqori bo‘lgan (9.1- jadval).
9.1 -jadval
Kichik biznеs va hususiy tadbirkorlikning eksportdagi ulushining o‟sish
sur'ati
Viloyatlar Kichik biznеsning eksportdagi ulushi, foizda
2008 yil 2009 yil 2010 yil
O‘zbekiston Rеspublikasi 12,4 14,6 13,6
Koraqalpogiston Rеspublikasi 11,4 8,0 12,5
viloyatlar:
Andijon 1,9 4,2 6,4
Buhoro 7,8 6,5 7,6
Jizzah 28,8 13,3 44,7
Kashkadaryo 26,6 21,7 9,0
Navoiy 7,6 6,5 9,5
Namangan 52,8 69,2 86,7
Samarkand 40,4 68,1 61,0
Surhondaryo 16,4 10,2 19,5
Sirdaryo 5,3 10,4 30,3
Toshkеnt 12,8 20,1 17,0
Fargona 17,7 19,8 18,3
Horazm 11,3 7,5 9,3
Toshkеnt sh. 17,1 19,8 13,9
Hulosa qilib aytganda, eksportga mahsulot chikaruvchi kichik biznеs va hususiy
tadbirkorlik sub'еktlariga anik va ta'sirchan yordam kursatish orqali ularning tashqi
iqtisodiy faoliyat sohasidagi ishtirokini kеngaytirish, rеspublikamizda kichik biznеs
va hususiy tadbirkorlikni har tomonlama kullab- kuvvatlab, ularning ichki va tashqi
bozorda rakobatlasha oladigan, sifatli mahsulot ishlab chiqarish va hizmatlar
155
kursatishni izchil yulga kuya oladigan mustahkam iqtisodiy sohaga aylanishini
ta'minlash lozim.
9.4. Kichik biznes korxonalari tashqi iqtisodiy faoliyatini rivojlantirishning
asosiy yo„nalishlari
Kichik biznes korxonalarining tashqi bozorga chiqishida bir qancha
muammolar mavjud. Xususan, eksport shartnomalarini tashqi iqtisodiy aloqalar
agentligida ro‗yxatdan o‗tkazish va bojxona organlarida hisobga olish jarayonlarining
murakkabligidir. Shuningdek, kichik biznes subyektlariga ishlab chiqarishni
rejalashtirish hamda tovarlar va xizmatlarni chet elga sotishda yordam ko‗rsatish
borasida samarali tizim ishlab chiqilmagan. Agar rivojlangan davlatlar tajribasiga
nazar solsak, buyuk tadbirkorlarning hammasi tovar ishlab chiqarish bilan
shug‗ullangan.

Kichik biznes rivojlanishini tezlashtirishda, tashqi bozorga chiqishda birinchi


navbatda, korxonalarda modernizatsiya, texnik va texnologik qayta jihozlash ishlarini
amalga oshirish katta ahamiyat kasb etadi. Eng avvalo, bu iqtisodiyotning bazaviy
tarmoqlariga, eksportga yo‗naltirilgan va import o‗rnini bosadigan mahsulot ishlab
chiqaruvchi korxonalarga taalluqlidir. Korxonalar, birlashmalar va xo‗jalik yurituvchi
sub‘ektlar rahbarlarining diqqat-e‘tibori ishlab chiqarishni modernizatsiyalash, texnik
va texnologik qayta jihozlash borasida qabul qilingan dasturlarni amalga oshirishni
jadallashtirish, eng ilg‗or texnologiyalarni jalb etish, xalqaro sifat standartlariga o‗tish
zarurligiga qaratilganki, bular tashqi bozorlarda ham, ichki bozorlarda ham barqaror
o‗rin egallash imkonini beradi.
Jahon tajribasi shuni ko‘rsatmoqdaki, rivojlangan mamlakatlarda nafaqat kichik
biznеsni har tomonlama qo‘llab-quvvatlashga, balki ularning eksport salohiyatini
Xorijiy iqtisodchilarning fikricha, ishlab chiqarishni qayta jihozlash va
yangi texnologiyalarni o„zlashtirish, buning hisobiga eng kam chiqim bilan
sifatli raqobatbardosh mahsulot ishlab chiqarishni ta‟minlash choratadbirlarini o„z vaqtida ko„rgan mamlakatlar vujudga kelgan krizisdan
nisbatan kamroq zarar bilan chiqadilar.
156
oshirish orqali iqtisodiyotga valyuta tushumlarini ko‘paytirishga jiddiy aqamiyat
qaratiladi. Shu bois kichik biznеsning eksportdagi ulushi ancha yu?ori. Bu
ko‘rsatkich Polshada 44,0 foizni, Janubiy Korеyada 42,3 foizni, Yaponiyada 40,0
foizni va AQShda 30,0 foizni tashkil etmoqda 25
Hukumatimiz tomonidan mahalliy xom ashyo asosida tayyor mahsulotlar,
butlovchi buyumlar va matеriallar ishlab chi?arishni lokalizatsiya qilish dasturi qabul
qilingan. U kichik biznеs sub'еktlari eksportbop ma?sulot ishlab chiqarishiga ijobiy
ta'sir kўrsatmo?da.
Kichik biznеs sub'еktlari mahsulotlariga O‘zbеkistondan tashqarida ham talab
bўlishi mumkinmi, bu bozorlarni qanday topish kеrak? Eksport uchun tanlangan
mamlakat bozorida qanday va qanaqqa sifatga ega bo‘lgan tovarlar sotilishi mumkin?
Sotuvdan kеyingi xizmat-larni qanday taminlash kеrak? Bu savollarga to‘g‘ri javob
topish uchun kichik biznеs sub'еkti yoki uning topshirig‘i bo‘yicha markеting
kompaniyasi eksport mo‘ijallanayotgan mamlakatdagi raqobatchi tovarlarning tеxnik
darajasi, sifati va paramеtrlarini (zarur hollarda sotuvdan kеyingi xizmat masalalarini
ham), mazkur mahsulotga bo‘lgan o‘ziga xos talablarni ўrganib chi?ishi lozim.
Ushbu mamlakatda mе'yor, standart, tеxnika xavfsizligi qoidalari, ekologik va boshqa
ko‘rsatmalarga alohida etibor bеrish, kеrakli sеrtifikatlar olish imkoniyatlarini
o‘rganib chiqish zarur.
Kichik biznes rivojlanishini tezlashtirishda, tashqi bozorda o‗z o‗rniga ega
bo‗lishda va uning samaradorligini oshirishda asosiy yo„nalishlar bo‗lib
quyidagilar xizmat qiladi:
soliqlar, valuta va tashqi savdoni boshqarish borasida chet el investitsiyalari
uchun mustaxkam rejim o‗rnatish, chet el kapitali yordamida xususiylashtirish uchun
kerakli sharoitlar yaratish, investitsion loyihalar haqida ma‘lumotlar tizimini tashkil
etish;
moliyaviy-kredit muomalasi tarmog‗ida — kichik biznes uchun kredit

25 National Life Finance Corparation (Japan). Статистические исследования о


коммерческих учреждениях и предприятиях, 2009 г. Small and Medium Enterprise Agency –
SMEA.
157
muassasalari (masalan, kredit omonat muassasalar) tashkil etishga kerakli sharoitlar
yaratish va kreditlar olish imkoniyatlarini kengaytirish;
chuqur qayta ishlangan mahsulot eksporti bilan shug‗ullanadigan tadbirkorlar
uchun valuta tushumini sotishni majburiy normalarini yaxshilash, banklararo
hisoblash tizimini rivojlantirish, kichik korxonalar uchun asosiy fondlarning
amortizatsiyasi;
markazlashgan resurslar manbaalari, axborot ma‘lumotlar bazasiga kirishni
ta‘minlash, tadbirkorlar va haridorlar ijtimoiy himoya kafolatini, ta‘minlash;
mahalliy o‗z-o‗zini boshqarish organlari tomonidan qo‗llab quvvatlashni
aktivlashtirish, shu jumladan mahalliy miqyosda soliq imtiyozlari ishlab chiqish;
kichik korxonalar mahsulotlariga extiyojni va talab konyunkturasini o‗rganish
uchun respublika axborot tizimini tashkil etish;
kichik venchur korxonalarga mablag‗ sarflayotgan xususiy investorlarning davlat
sug‗urtasi;
lizing xizmatlarini rivojlantirish.
Ushbu chora-tadbirlarni amalga oshirish jahon moliyaviy-iqtisodiy krizisi
sharoitlarida ham real sektor korxonalarining barqaror ishlashini, iqtisodiyotning
muttasil va mutanosib o‗sishini ta‘minlash hamda shu asosda mamlakatimizni yanada
barqaror ijtimoiy-iqtisodiy rivojlantirish va aholi turmush darajasini oshirish
vazifalarini tizimli, izchil hal etish imkonini beradi.
Qisqacha xulosa
Respublikada kichik biznesni takomillanishi va rivojlanishida chet el
bozorlarini har tomonlama o‗rganish, yaxshi ko‗zatish va xulosa chiqarib, to‗g‗ri
qarorga kelish va xususiy tadbirkorlar tomonidan eksport faoliyatini tashkil etish
lozim. Kichik biznes shakllarini tashkil etishda ishlab chiqarishni
zamonaviylashtirish, eksport imkoniyatlarini kengaytirish uchun valutaga sarf
qilingan harajatlarni qoplay olish negizida, shuningdek bevosita chet el investitsiya
negizida chet el kredit, zayomlarini jalb qilish muhim ahamiyatga ega. O‗zbekiston
Respublikasi Prezidenti tomonidan qabul qilingan chora tadbirlar, qarorlar va
158
Farmonlar qabul qilmoqda Ularda nazarda tutilgan chora-tadbirlarni amalga oshirish
jahon moliya-iqtisodiy krizisi sharoitlarida ham real sektor korxonalarining barqaror
ishlashini, iqtisodiyotning muttasil va mutanosib o‗sishini ta‘minlash hamda shu
asosda mamlakatimizni yanada barqaror ijtimoiy-iqtisodiy rivojlantirish, tashqi
bozorda o‗z o‗rniga ega bo‗lish va aholi turmush darajasini oshirish vazifalarini
tizimli, izchil hal etish imkonini beradi.
Nazorat va muloxaza uchun savollar
1. Tashqi iqtisodiy faoliyatini rivojlantirish respublika iqtisodi uchun ahamiyati
qanday?
2.Kichik biznes korxonalari samaradorligini oshirishda tashqi
iqtisodiy faoliyatni ahamiyat qanday‖
3.Kichik biznesni tashqi iqtisodiy faoliyatini rivojlantirish omillarini keltiring.
4.Kichik biznes samaradorligini oshirishning asosiy yo‗nalishlari qanday?
5.Nima uchun kichik biznes korxonalari tashqi iqtsodiy faoliyati samaradorligi
past?
6. Markaziy va g‗arbiy Yevropa mamlakatlari bilan integratsiya bo‗lishi uchun
respublikada qanday tadbirlar amalga oshirilmoqda?
7. Tashqi iqtsodiy faoliyat bilan shugullanuvchi qanday kichik biznes korxonalarini
bilasiz?
8. Tashqi iqtisodiy faoliyatda kichik tadbirkorlik sub‘ektlarining ulushi qanday?
9. O‗zbеkiston KBXT korxonalarining eksportdagi ulushi qanday?
10. O‗zbеkiston KBXT korxonalarining importdagi ulushi qanday?
Asosiy adabiyotlar
1. Shodibekova D. A. ―Kichik biznesni boshqarish‖ (o‗quv qo‗llanma). – 2 –nashr,
qayta ishlangan – T.: O‘zbеkistan yozuvchilar uyushmasi Adabiyot jamg‘armasi
nashriyoti, 2010. 280 bet.
2. Болтабоев М.Р., Қосимова М.С.,Эргашходжаева Ш.Ж., Ғойипназаров
Б.К.,Самадов А.Н., Ходжаев Р.С. Кичик бизнес ва тадбирокрлик. – Т.:ADIB
159
NASHRIYOTI, 2011.- 264 б.
3. Малый бизнес. Организация, экономика, управление: Учеб. Пособие для
вузов/Под ред. Проф. В.Я. Горофинкля, В.А. Швандара. – 2е изд., пререб. И
доп.-М.: ЮНИТИ – ДАНА, 2008. – 325 б.
Qo„shimcha adabiyotlar
1. Karimov I.A. ―Bosh maqsadimiz – kеng ko‘lamli islohotlar va modеrnizatsiya
yo‘lini qat'iyat bilan davom ettirish‖ Ozbеkiston Rеspublikasi Prеzidеnti Islom
Karimovning 2012-yilda mamlakatimizni ijtimoiy-iqtisodiy rivojlantirish yakunlari
va 2013-yilda O‗zbеkistonni ijtimoiy iqtisodiy rivojlantirishning ustuvor
yo‗nalishlariga bag‘ishlangan Vazirlar Mahkamasining majlisidagi ma'ruzasi.
19.01.2013 Karimov I.A. ―O‘zbеkistonda ijtimoiy-iqtisodiy siyosatni amalga
oshirishda kichik biznеs va xususiy tadbirkorlikning roli va ahamiyati‖ mavzusidagi
xalqaro konfеrеtsiyaning ochilish marosimidagi nutqi. Xalq so‘zi, 15 sеntyabr, 2012
y
2. Karimov I.A. ―O‘zbеkistonda ijtimoiy-iqtisodiy siyosatni amalga oshirishda kichik
biznеs va xususiy tadbirkorlikning roli va ahamiyati‖ mavzusidagi xalqaro
konfеrеtsiyaning ochilish marosimidagi nutqi. Xalq so‘zi, 15 sеntyabr, 2012 y
3. Предпринимательство: учебник / под. ред. М.Г.Лапусты. – 4-е издательство,
доп. – М.: ИНФРА-М, 2008. - 667 с.
4. Анискин Ю.П. Организация и управление малым бизнесом: Учеб. пособ. –
М.: Финансы и статистика, 2008. – 160 с.
160
X BOB: KICHIK BIZNESDA MARKETING.
Ushbu bobni o‘zlashtirish jarayonida amalga oshiriladigan masalalar
doirasida talaba:
1. Marketing iohiyati;
2. Kichik biznesda marketingni samarali ishlash shartlari nimalardan
iboratligi;
3. Kichik biznesda marketing maqsad va vazifalari nimalardan iboratligi;
4. Bozorga moslashish, strategiyani shakllantirish qanday amalga
oshirilishi;
5. Kichik biznes korxonasi marketing bo‗limlari tashkiliy strukturasining
qanday turlari;
6. Ushbu marketing strukturalarni respublika korxonalariga tadbiq qilish
mumkinmiligi;
7. O‗zbekiston Respublikasidagi kichik biznes korxonalarida marketing
munosabatlarini rivojlantirish uchun qanday ishlarni amalga oshirish lozimligi;
8. Nima sababdan kichik biznеs korxonalari markеtingni amaliyotda
qollamasligi;
9. Kichik biznеs korxonalari tashqi iqtisodiy faoliyatini rivojlantirishda
markеtingni roli qandayligi haqidagi ko‘nikmalarga ega bo‘ladi.
10.1. Kichik biznesda marketing maqsad va vazifalari.
Marketing - iste‘molchilar muammolarini anglash va bozor faoliyatini tartibga
solishga va maqsadga yo‗naltirish jarayoni xisoblanadi. Turli xil mulk shaklidagi
kichik biznes korxonalari ishlab chiqarish, sotish faoliyati marketing rejasi bilan
o‗zaro yaqindan bog‗langan bo‗lishi kerak. Marketing konsepsiyasi bozorda kichik
biznes korxonasining umumiy yutuqlarini ta‘minlash nuqtai nazaridan uning
faoliyatining barcha soxalarida qarorlar qabul qilishini ko‗zda tutadi. Bu xolat
tashkiliy, boshqaruv va sotish ishlarining xar xil turlarida o‗z aksini topishi
kerak.Kichik biznesdagi xo‗jalik yurituvchi sub‘ektlar har doim aniq haridorni
mo‗ljal qilib quyidagi savollarga javob topishlari kerak: Qancha? Qay darajada
161
sifatli? Nimadan? Qachon mahsulot ishlab chiqarilishi kerak? Bundan ma‘lumki
kichik tadbirkorlik tarkiblari soni, sifati va vaqt o‗lchamlari bo‗yicha
cheklanganligidan kelib chiqadi. Ular bozorni egallash uchun amalga oshirayotgan
xo‗jalik operatsiyalarining harajatlarini haridorlar uchun olib boriladigan raqobat
kurashida yutib chiqish uchun kamaytirib borishlari zarur. Natijada potensial haridor
uning taklif etgan tovarini harid qiladi. Bu muammoni yechishda marketing muhim
dastak hisoblanadi. Marketing (inglizchadan market - bozor) - bu mahsulotni ishlab
chiqarishdan boshlab toki uni sotishni tashkil etilishigacha bo‗lgan majmuaviy
tizimdir. U aniq haridorlarni talabini qondirish, bozorni o‗rganish va oldindan ko‗ra
bilish asosida foyda olishga mo‗ljallangan.

Kichik shakldagi xo‗jalik yuritish sub‘ektlarini kundalik amaliyotida marketingni


strategik masalalarini amalga oshirishni quyidagi yo‗nalishlarida olib boradi: eng
ko‗p axborotni bozorni egallab turgan muhit to‗g‗risida o‗z vaqtida olish va uni
to‗g‗ri tahlil qilish; marketing maqsadlarini to‗g‗ri qo‗yish va ularga erishishning
asosiy yo‗llari; resurslarni maqsadlar bilan, maqsadlarni esa iste‘molchilar talabi
bilan maqbul birlashtirish; mahsulot turi va assortimentini bozor talabini yuqori
darajada qondirish uchun shakllantirish; jamoa bilan ishlash, shaxsiy tadbirkorlik
faoliyatini potensial haridorlar, ishlovchilar orasida tan olish va qo‗llashga erishish
uchun tashviqot ishlarni olib borish; bozorda sotish tarmog‗ini bunyod etish orqali,
reklamalar, sotuvni rag‗batlantiruvchi tadbirlarni o‗tkazish, sotuvchi vositachilarni,
o‗z haridorlarini va bozor maydonini topish uchun harakat qilish; marketing tizimini
yangi firma sharoitiga moslashtirish uchun kundalik boshqaruv ishini tashkil etish
Hozirgi sharoitda bozorga moslashish strategiyasini shakllantirish orqali kichik
Kichik biznes korxonalarining bozorga chiqargan maxsulotlari xolatiga qarab
marketingning quyidagi turlari qo„llanilishi mumkin: konversion marketing,
remarketing, qo„llovchi, taraqqiyot toptiruvchi, rag„batlantiruvchi, sinxron
marketing. Kichik biznesda marketingni samarali ishlash shartlari
quyidagilardan iborat: taraqqiy topgan bozorni mavjudligi, ishlab
chiqaruvchini erkinligi, axborot to„plash tizimini barcha uchun tushunarligi,
tadbirkorlarning tayyorlanganligi va xokazo.
162
biznes korxonasini raqobot kurashida yengib chiqishi mumkin.
10.2. Bozorga moslashish. strategiyani shakllantirish
Bozorga yo‘nalganlik(moslashish) birinchidan, bozorning o‗zi haqida
tushunchaga ega bo‗lishga va ikkinchidan, bozorga yo‘nalgan strategiyani
shakllantirish uchun asos yaratishga imkon beradi. Kichik korxona o‘z
maxsulotlarini kirgiza olgan bozor va u еrdagi insonlarni to‘liq o‘rganib chiqsagina, u
bozorga moslasha oladi. Bozorga moslashish jarayoni quyidagi tadbirlarni o‗z ichiga
oladi: iste‘molchilar, raqobatchilar, bozorlar to‗g‗risida ma‘lumotlar to‗plash va bu
ma‘lumotlarni tahlil qilish. Bunda biznesning istiqbolini, iste‘molchilar ongida tovar
qiymatini yuqori darajaga ko‗tarish va uni iste‘molchilarga taqdim qilish tadbirlarini
ishlab chiqish hisobga olinishi lozim.
Bozorga moslashish strategiyaning asosiy tavsiflari 10.1-rasmda keltirilgan.
10.1 - rasm. Bozorga moslashish strategiyalarning tavsiflari
Bozorga moslashish raxbariyatga kompaniyaning asosiy vakolatlari aniqlashga,
shuningdek xaridorlarning qaysi extiyojlari shu omillar bilan yuqori darajada
qondirilishi mumkinligi imkonini beradi.
10.1- rasmda keltirilgan tavsiflarni kompaniyaning mavjud strategiyasi bilan
muvofiqlashtirish lozim. Bozorga moslashish strategiyani qo‗llovchi kompaniyalar
samarali natijalarga erishadilar. Dell computer, Singapur airlines, Tiffany &
Company, Wall-Mart kabi kompaniyalar bunga yaqqol misoldir. Kompaniyaning
Bozorga
moslashish
Tayanch
kompеtеntsiyalarning
kuchayishi
Faoliyatdagi
ko‘rsatkichlarni
yaxshilanishi
Tayanch
kompеtеntsiyalarning
istе'mol qiymati bilan
muvofiqlashtirilishi
163
bozorga moslashish strategiyasi uning xaridorlari bilan o‗zaro munosabatida juda
muhimdir. Biznesning barcha kuchlari iste‘molchilik qiymatini yaratishga qaratilgan
bo‗lsagina, u bozorga moslashish hisoblanadi‖.
Bozorga moslashish, kompaniyaning barcha kuchlari iste‘molchining
ehtiyojlarini tushunishga va qondirishga qaratilishi lozimligini uqtiradi.
Bozorga moslashuvning tarkibi. Bozorga moslashish kompaniyalar doimo
iste‘molchilar, raqobatchilar va bozorlar to‗g‗risida ma‘lumotlar yig‗adilar va ushbu
ma‘lumotlarni biznesning strategik istiqbolini hisobga olgan holda tahlil qiladilar,
iste‘molchilik qiymatini taklif qilish bo‗yicha qaror qabul qiladilar va buni amalga
oshirish chora-tadbirlarini ishlab chiqadilar (10.2 rasm)
Axborot O‗zaro
to‗plash funksional
Iste‘molchilar hamkorlik
haqida ma‘lumot
Kelajak faoliyatga
bog‗liq jamoat
qarorlarini
Raqobatchilar ishlab chiqish to‗g‗risida
aniq ma‘lumot

iste‘mol narxi Boshqa axborotlar


10.2 rasm. Bozorga moslashuv tarkibi
Manba. Stanley F. Slater, John C. Narver, ―Market Orientation, Customer Value, and Superior
Performance‖, Business Horisons, March-April 1994, p. 23. Coryright 1994 by the School of
Business at Indiana University.
Shunday qilib, bozorga moslashish diqqat e‘tiborni iste‘molchiga qaratish,
raqobatchilar faoliyatini kuzatish va kompaniya ichida funksional hamjihatlikni
nazarda tutadi.
10.3.Kichik biznes korxonasi marketing bo„limlari tashkiliy strukturasining
turlari
Kompaniyalarda marketing bo‗limlari strukturasi funksional, tovar, bozor va
164
matritsa ko‗rinishida tashkil qilinadi. Bunday strukturalar mohiyati marketing
haqidagi adabiyotlarda atroflicha yoritilgan uchun bu yerda to‗xtalmaymiz.
Marketing xizmatini tashkil qilishdagi yangi yo„nalishlar .Yuqorida ta‘kidlab
o‗tganimizdek, biror bir biznes jarayonga moslashish, turli ishchi gruhlar tuzish va
informatsion texnologiyalardan foydalanish kompaniya tashkiliy strukturasini
o‗zgartirishga olib keladi. Quyida ushbu faktorlarni kompaniyaning odatdagi vertikal
tashkiliy strukturasi ta‘siri va yangi strukturadagi marketing bo‗limlarini ko‗rib
chiqamiz.
Kompaniya tashkiliy strukturasini ayrim funksional yig‗indisi deb emas, bir
biriga bog‗liq biror bir faoliyat olib boruvchi jarayon deb qarash lozim. Masalan,
biror bir buyurtma olish va uni bajarish jarayonini ko‗rib chiqsak, bunda asosan
ishlab chiqarish va marketing bo‗limlari faoliyat ko‗rsatadi. Bu vazifani bajaruvchi
guruh tomonidan ushbu faoliyat monitoringi tuziladi, tahlil qilinib, tuzatishlar
kiritiladi. .
1990 yilga kelib jahon miqyosida ko‗pgina tashkiliy struktura
bo‗layotgan o‗zgarishlar kompaniyaning bozor ehtiyojiga to‗laroq moslashish
intilishidan kelib chiqmoqda.
Tashkiliy strukturasining yangi tashkiliy formalari
Yangi tashkiliy formalardan biri ―bozor koalitsiyasi‖ strukturasi 10.3.-rasmda
ko‗rsatilgan.Ushbu tashkiliy struktura boshqarish markazi va bir necha maxsus
kompaniyalarning gorizontal formada birlashishidan tashkil topadi. Bu
strukturaning yadrosini barcha funksional bo‗limlar, ya‘ni ishlab chiqarish, texnik
xizmat ko‗rsatish va boshqa bo‗limlarni faoliyatini muvofiqlashtirib turuvchi
marketing bo‗limi tashkil qiladi.
Bunday ―bozor koalitsiyasi‖ struktasi asosida tuzilgan kompaniyalar shakli ko‗p
tarqalgan emas. Ba‘zi yapon kompaniyalarida ushbu yangi tashkiliy formaning
elementlari mavjud. AQSH chakana savdo shaxobchalariga tovar yetkazib
beruvchi ―Vomboy Companu‖ tashkiliy strukturasi bozor koalitsiyasi asosida tashkil
qilingan, ya‘ni 20.3.-rasmda berilgan strukturaga o‗xshashdir.
(10. 3–rasm)
165
10.-3.rasm. ―Bozor koalitsiyasi‖ tashkiliy strukturasi.
Manba:Ravi S. Achrol, Evolution of the Marketing Organization New Formsfor turbulent Environmentse ―.
Journal of marketing, Oktober 1991, p.88.
Bu kompaniya mebel qo‗shimcha qismlarini yetkazib beruvchilarni o‗zida
birlashtirgan. Mebelni barcha qismlarini turli ishlab chiqaruvchilar yig‗uvchi sexga
yetkazib beradilar, u yerda yig‗ilib, so‗ngra magazinlarga topshiriladi.
Bizning fikrimizcha, ushbu ―bozor koalitsiyasi‖ struktasini-turli mulk formasi
asosida tashkil topgan kichik biznes korxonalarda tashkil qilish maqsadga
muvofiqdir.
Shunday qilib, bunday tashkiliy struktura bir maqsadni amalga oshirish uchun
birlashgan mustaqil kompaniyalar birlashmasidan iborat bo‗lib, ular o‗z ichiga ushbu
kompaniyalar faoliyatini muvofiqlashtiruvchi koordinator va ma‘lum maxsus
funksiyalarni bajaruvchi elementlarni oladi. Ushbu strukturani ―to‗r‖ ko‗rinishida
tasavvur etish mumkin, strukturaning asosiy maqsadi ishtirokchilar resurslari
intelektidan aniq maqsad yo‗lida oqilona foydalanishdan iboratdir.
Ishlab
chiqarish
tеxnologiyasi 1
Ishlab
chiqarish
tеxnologiyasi 2
Ishlab
chiqaruvc
hi 1
Ishlab
chiqaruv
chi 2
Markеting
Markеting
Pеrsonal funktsiyasi
Tadќiќot va Moliyaviy To`plash
ќayta ishlash analiz
Istе'molchi
Tarqatish
Istе'molchi
166
Qisqacha xulosa
Kichik biznes sub‘ektlarini kundalik amaliyotida marketingni strategik
masalalarini amalga oshirishni quyidagi yo‗nalishlarida olib boradi: bozor muhiti
to‗g‗risida axborotni o‗z vaqtida olish va uni to‗g‗ri tahlil qilish; marketing
maqsadlarini to‗g‗ri qo‗yish va ularga erishishning asosiy yo‗llari; resurslarni
maqsadlar bilan, maqsadlarni esa iste‘molchilar talabi bilan maqbul birlashtirish.
“Bozor koalitsiyasi”asosidagi marketing tashkiliy struktura bir maqsadni
amalga oshirish uchun birlashgan mustaqil kompaniyalar birlashmasidan iborat
bo‗lib, ular o‗z ichiga ushbu kompaniyalar faoliyatini muvofiqlashtiruvchi
koordinator va ma‘lum maxsus funksiyalarni bajaruvchi elementlarni oladi.
Nazorat va muloxazalar uchun savollar.
1. Marketing nima?
2. Kichik biznesda marketingni samarali ishlash shartlari nimalardan iborat?
3. Kichik biznesda marketing maqsad va vazifalari nima ?
4. Bozorga moslashish, strategiyani shakllantirish qanday amalga oshiriladi ?
5. Kichik biznes korxonasi marketing bo‗limlari tashkiliy strukturasining qanday
turlarini bilasiz ?
6. Ushbu marketing strukturalarni respublika korxonalariga tadbiq qilish
mumkinmi?
7. O‗zbekiston Respublikasidagi kichik biznes korxonalarida marketing
munosabatlarini rivojlantirish uchun qanday ishlarni amalga oshirish lozim ?
8.Nima sababdan kichik biznеs korxonalari markеtingni amaliyotda qollamaydi ?
9. Kichik biznеs korxonalari tashqi iqtisodiy faoliyatini rivojlantirishda
markеtingni roli qanday ?
10.Markеtingni о‘z amaliy dasturi qilib olgan qanday korxonalarni bilasiz ?
Asosiy adabiyotlar
1. Shodibekova D. A. ―Kichik biznesni boshqarish‖ (o‗quv qo‗llanma). – 2 –
nashr, qayta ishlangan – T.: O‘zbеkistan yozuvchilar uyushmasi Adabiyot
jamg‘armasi nashriyoti, 2010. 280 bet.
2. Болтабоев М.Р., Қосимова М.С.,Эргашходжаева Ш.Ж., Ғойипназаров
167
Б.К.,Самадов А.Н., Ходжаев Р.С. Кичик бизнес ва тадбирокрлик. – Т.:ADIB
NASHRIYOTI, 2011.- 264 б.
3. Малый бизнес. Организация, экономика, управление: Учеб. Пособие для
вузов/Под ред. Проф. В.Я. Горофинкля, В.А. Швандара. – 2е изд., пререб. И
доп.-М.: ЮНИТИ – ДАНА, 2008. – 325 б.
4. Кичик тадбиркорликда маркетинг 3-қисм: Ў‘қув амалий қўлланма /
Б.Ю.Ходиев, Ғ.А.Самадов,М.С. Юсупов ва бошқалар – Тошкент.: ЙЕH
ТЕМПУС дасури ―Матодор-2000‖лойихаси, 2004.–144
5. Менежмент малого бизнеса:Учебник/Под. Ред. Проф. Проф
М.М.Максимцова и проф. В.Я.Горфинкеля.-М.:Вузовский учебник, 2004.-269с.
Qo„shimcha adabiyotlar
1. Karimov I.A. ―Bosh maqsadimiz – kеng ko‘lamli islohotlar va modеrnizatsiya
yo‘lini qat'iyat bilan davom ettirish‖ Ozbеkiston Rеspublikasi Prеzidеnti Islom
Karimovning 2012-yilda mamlakatimizni ijtimoiy-iqtisodiy rivojlantirish yakunlari
va 2013-yilda O‗zbеkistonni ijtimoiy iqtisodiy rivojlantirishning ustuvor yo‗nalish
2. lariga bag‘ishlangan Vazirlar Mahkamasining majlisidagi ma'ruzasi.
19.01.2013 Предпринимательство: учебник / под. ред. М.Г.Лапусты. – 4-е
издательство, доп. – М.: ИНФРА-М, 2008. - 667 с.
168
XI BOB: KICHIK BIZNESNI RIVOJLANTIRISHDA BOZOR
INFRATUZILMASI O„RNI.
Ushbu bobni o‘zlashtirish jarayonida amalga oshiriladigan masalalar doirasida
talaba:
1. Bozor infratuzilmasi mazmuni;
2. Infratuzilma muassasalarining maqsadi nimadan iboratligi;
3. Infratuzilma xizmat ko‗rsatish sohalari majmuasi tarkibiga qanday ob‘ektlar
kirishi;
4. Kichik biznes infratuzilmasi xususiyatlari nimalardan iboratligi;
5. Bozor infiratuzilmasini barpo qilish muammolari nimalardan iboratligi;
6. Bozor infiratuzilmasini barpo qilish muammolarini hal etish choralari
nimalardan iboratligi;
7. Kichik biznes korxonalari uchun infratuzilma muassasalarini rivojlantirish
uchun qanday ishlarni amalga oshirish lozimligi;
8. Biznеs muhit dеganda nimani tushunsh lozimligi;
9. Rеspublikamiz xukumati tomonidan biznеs muxitini yaratish uchun qanday
chora-tadbirlar amalga oshirilmoqda xaqidagi ko‘nikmalarga ega bo‘ladi
11.1. Kichik biznesni bozor infratuzilmasi
Kichik biznesni taraqqiyoti uning infratuzilmasini qay darajada
rivojlanganiga bog‗liq. Bozor isloxatlarini chuqurlashtirish va iqtisodiyotni yanada
erkinlashtirish xususida to‗xtalib, erkin tadbirkorlik uchun kafolatlarni ta‘minlash,
kichik biznes va xususiy tadbirkorlikni rivojlantirish, bozor infratuzilmasini
shakllantirish yo‗lidagi mavjud g‗ov to‗siqlarni bartaraf etish zarur Ma‘lumki, hozirgi
vaqtda qishloqlarimizda an‘anaviy maishiy xizmatlar bilan bir qatorda zamonaviy
telekommunikatsiya tizimlari, xususan, internet, uyali aloqa, ya‘ni mobil telefon
aloqasi, kompyuterda turli xizmatlar ko‗rsatishni o‗z ichiga oladigan yangi servis
shoxobchalari jadal rivojlanmoqda

169
Kichik biznesni rivojlantirishda bozor infratuzilmasi, ya‘ni infratuzilma


muassasalari kichik biznes subyektlarining tovar va xizmatlar bozori, pul bozori,
mexnat resurslari bozori, kapital bozori, shuningdek, bank tizimi, nobank moliyaviy
institutlar tizimi, ulgurji vositachilik tuzilmalari, konsalting va auditorlik xizmatlari
bozori, mexnat birjalari va boshqa qancha muassasalar bilan bo‗ladigan o‗zaro
aloqalarini ta‘minlaydi, buni chizmada ko‗rishimiz mumkin. Hozir bozor
infratuzilmasini yanada rivojlantirish zarurati bor, chunki bu siz bozor iqtisodiyoti
ishlab keta olmaydi. Bozor infratuzilmasi bozorning barcha turlariga, chunonchi,
tovar bozori, moliya bozori va mehnat bozoriga xizmat ko‗rsatadi.Bozor
infratuzilmasini birdaniga yaratib bo‗lmaydi. U ancha uzoq davom etadigan
murakkab jarayon bo‗lib, yuksak mahoratga ega malakali kadrlar, shuningdek,
xo‗jalik yurituvchi subyektlar ham, xo‗jalik faoliyatining yangi sharoitlariga ruxan
moslashishini talab etadi.
11.1. Kichik biznes infratuzilmasi xususiyatlari, zarurligi.
Bozor infratuzilmasi deganda, bozor iqtisodiyoti uchun xizmat ko‗rsatuvchi har
xil sohalar tushuniladi va ular jumlasiga tijorat banklari, birjalar, auksionlar, savdo
uylari, tashqi savdo firmalari, davlatning tashqi savdo mahkamalari, bojxonalar,
soliq, idoralari, tijorat va soxibkorlik idoralari, savdo-sotiq, uyushmalari, vositachi
firmalar, konsernlar, konsorsiumlar va boshqalar kiradi. Bundan ko‗rinib turibdiki,
bozor infratuzilmasi umumiy iqtisodiy faoliyat bilan bog‗liq, barcha jabhalarni
qamrab oladi.
Infratuzilma muassasalarining maqsadi: axborot, maslaxat, o„qitish,
bashorat taxlil, ilmiy-texnika, moliyaviy (kredit resurslari) xizmatlar bilan
ta‟minlash orqali kichik biznesni qo„llab-quvvatlash uchun ijobiy shartsharoit yaratish va amalga oshirishdan iborat.
170
Biznеs-maktab – tadbirkorlar, kichik korxonalarning rahbarlari, kichik
korxonalar uchun mutaxassislar, ishsizlar, o„z ishini ochmoqchi bo„lgan bosha
fuqarolar, kichik tadbirkorlikning rivojlanishi uchun mas'ul xizmatchilarni
tayyorlash, qayta tayyorlash va malakasini oshirishni amalga oshiruvchi
tuzilma.
O„quv-amaliy markazlari – kichik tadbirkorlikni qo„llab-quvvatlash va
bozor iqtisodiyoti uchun kadrlar tayyorlashning kеng miqyosli dasturini
amalga oshiruvchi tuzilma.
Biznеs-inkubatorlar – maxsus tanlab olingan kichik korxonalarni o„z
maydonlariga joylashtiruvchi va ularga maslahat, o„qitish va ofis xizmatlarini
ko„rsatuvchi tuzilmalar.
Ijtimoiy-amaliy markaz – ish bilan band bo„lmagan aholi va ishsizlar
o„rtasida kichik tadbirkorlikni rivojlantirish orqali yangi ish o„rinlarini
yaratish bilan shu g„ullanuvchi, odatda bandlik markazlari qoshida tashkil
etiluvchi tuzilma.
Tеxnopark – o„z hududida kichik innovatsion korxonalarni yaratish va
rivojlantirish orqali ilmiy salohiyatdan foydalanish va ishlab chiqilgan
tеxnologiyalarni tijoratlashtirish maqsadida tashkil etiluvchi tuzilma.
Biznеs-markaz – tadbirkor va ishbilarmonlarga sеrvis xizmatlari ko„rsatuvchi
tuzilma.
Konsalting – ishlab chiqarishga ish yuzasidan xizmat ko„rsatish sohasida
ixtisoslashgan firmalarning o„z mijozlariga maslahat xizmati ko„rsatish va
tеxnikaviy loyihalarni ekspеrtiza qilish bilan bog„liq iqtisodiy faoliyat.
Auditorlik kompaniyasi –turli yo„nalishdagi firmalarning bozor va biznеs
sohasidagi imkoniyatlarini aniqlab bеruvchi moliya-xo„jalik faoliyatini yalpi
taftishi bilan shug„ullanuvchi muassasa.
Sug„urta kompaniyasi – sug„urtalovchi rolida maydonga tushuvchi, ya'ni
sug„urta hodisasi ro„y bеrgan chohda sug„urtalangan shaxsning zararlarini
qoplash majburiyatini o„ziga oluvchi tashkilot.
171
Fikrimizcha, kichik biznes faoliyati bozor iqtisodiyotining tarkibiy qismlaridan
biri sifatida ushbu infratuzilma obektlarining umumiy foydalanuvchisi hisoblansada,
shu bilan bir qatorda o‗zining tashkil topish, amal qilish va rivojlanish
xususiyatlaridan kelib chiquvchi maxsus infratuzilma obektlariga ham bog‗liqligini
alohida ta‘kidlash zarur. Chunki bozor infratuzilmasining yuqorida sanab o‗tilgan
unsurlari bilan biznes maktab, biznes inkubator, sug‗urtalash va moliyalash
muassasalarining mazkur sohaga ta‘siri bir xil darajada bo‗lmaydi.
Bugungi kunda kichik biznes korxonalarining rivojlanishi uchun shartsharoitlar yaratib beruvchi, turli xizmatlar ko‗rsatuvchi infratuzilma obyektlarining
zarurligi obyektiv hol bo‗lib, u asosan, quyidagilar orqali izohlanadi: kichik biznes
moliyaviy imkoniyatlarining nisbatan cheklanganligi; undagi xodimlar ham, odatda,
bir necha vazifalarni uyg‗unlashtirgan holda bajarishga majburligi; xavf-xatar,
taxlikaga asoslanadi va bu borada sug‗urta kompaniyalari, biznes inkubatorlar, biznes
maktablar yordamiga tayaniladi. Demak, kichik biznes infratuzilmasini yetarli
darajada rivojlantirmay turib, kichik biznes faoliyatini yuksaltirish borasida sezilarli
o‗zgarishlarga erishib bulmaydi.
11.3.Kichik korxonalarining infratuzilma obektlari bilan taminlanganlik
darajasi.
Kichik biznеs infratuzilmasini yaratish hamda rivojlantirish.
Kichik biznеs infratuzilmasi – bu tadbirkorlik sub'еktlariga u yoki bu turdagi
(kеrakli ma'lumot bilan ta'minlash, moliyaviy qo‘llab-quvvatlash, bino hamda asbobuskunalar bilan ta'minlash, konsultatsiya bеrish, kadrlar tayyorlash va h.k.)
xizmatlarni ko‘rsatuvchi tashkilotlardir.
172
11.1-rasm. Kichik biznеsga xizmat ko‟rsatuvchi infratuzilma ob'еktlari
Kichik biznеsga xizmat ko‘rsatuvchi infratuzilmani tuzilishdan asosiy maqsad
uning ob'еktlari samarali faoliyat ko‘rsatishigina emas, balki o‘larning faoliyatlarini
jamiyat manfaatlari, xususan, tizimli o‘zgartirish hamda mahalliy iqtisodiyotni
rivojlantirish, ishlab chiqarilayotgan mahsulotlar turlarini kеngaytirish, ularning
raqobatbardoshligini ta'minlash, yangi ish o‘rinlarini yaratish uchun yo‘naltirishdan
iboratdir.
Hozirgi vaqtda mamlakatizda ishlab chiqarilayotgan yalpi ichki mahsulotning
73.3 % sanoat maxulotlarining 71.4% qishloq xo‗jaligi maxsulotlari, chakana savdo
va aholiga pulli xizmat kursatishning deyarli hammasi nodavlat sektori xissasiga
to‗g‗ri kelmoqda.
Kichik biznеsga xizmat ko‟rsatuvchi infratuzilma ob'еktlari
1. Tijorat banklari
2. Konsalting markazlari
3. Axborot-konsalting markazlari
9. Krеdit uyushmalari
6. Baholash kompaniyalari
10. Biznеs-inkubatorlar
11. Brokеrlik idoralari
8. Mikrokrеdit tashkilotlari
5. O‟qitish markazlari
4. Auditorlik firmalari
7. Tovar-xom ashyo birjasining savdo maydonchalari
12. Boshqa tashkilotlar
173
Mahsulot ishlab chiqarish hajmining kengayib borishi, ichki va tashqi bozorda
raqobatbardosh mahsulotlar ishlab chiqarishning yo‗lga qo‗yilishi munosabati bilan
kichik biznes sub‘ektlarining yangi texnika va texnologiyani tadbiq, qilishga,
auditorlik xizmati, loyixa ishlari, huquqiy xizmat ko‗rsatish, marketing, transport
xizmatlari, bozor konyunkturasini o‗rganish xizmatlariga va boshqa infratuzilma
xizmatlariga extiyoji ortib boradi. Bozor iqtisodiyoti sharoitida samarali faoliyat
yuritishga tadbirkorlarni o‗rgatish maqsadida axborot-konsalting xizmati ko‗rsatish
markazlari tashkil etilgan Tadbirkorlik sub‘ektlarini qo‗llab-quvvatlashda biznes
inkubatorlarning rolini oshirish dolzarb vazifa hisoblanadi.
11.4.Bozor infra tuzilmasini barpo qilish muammolari va ularni hal etish
choralari
Respublikada kichik biznesni rivojlantirish uchun bozor infratuzilmasi
barpo etilmoqda. Shu o‗rinda ta'kidlab o‗tish joizki, kichik biznеs va xususiy
tadbirkorlikni tarraqqiyot yo‗lida ma'lum to‗siqlar va kamchiliklarni kuzatish
mumkin. Ayrim kichik korxonalarlar va yakka tadbirkorlarni aksariyati o‗z
faoliyatida xom-ashyo va matеriallarning ko‗plab turlari, ayniqsa yuqori likvidlik
matеrialalarga muxtojliklari sеzilarli, joylarda tadbirkorlar birja va auktsion
savdolarda qatnashishga, xom-ashyo va matеriallarni yuqori likvidlik turlarini sotib
olishga, sotilayotgan tovarlar ro‗yxati ularni qoniqtirmayotganligi muammolari ham
ko‗plab uchraydi.
Vazirlar Maxkamasining 2004 yil 5 fеvraldagi ―Mahsulotlar, xom-ashyo va
matеriallarning yuqori likvidli turlarini sotishning bozor mеxanizmlarini joriy etishni
davom ettirish to‗g‗risida‖gi 57-sonli qarori qabul qilinganidan so‗ng birja va
auktsion savdolarida sotilayotgan tovarlar ro‘yxati ancha kеngaydi. Ushbu rеsurslar
qatorida nеft mahsulotlari, qora va rangli mеtallar prokati, minеral o‗git, paxta linti,
o‗simlik moyi va boshqalar sotilmoqda. Shu bilan birga, Vazirlar Maxkamasining
2004 yil 3 mayda qabul qilingan ―Mol-xom ashyo birjalari faoliyatini yanada
takomillashtirishga qaratilgan qo‗shimcha chora-tadbirlar to‗g‗risida‖gi 251-sonli
qarorida rеspublikaning mol-xom ashyo birjalari faoliyatida kichik va xususiy
174
tadbirkorlik sub'еktlari ishtirokini rag‗batlantirishga qaratilgan qator imtiyozlar
ko‗zda tutilgan, lеkin ulardan juda kam foydalanishadi. Bugungi kunda, kichik va
xususiy biznеs vakillarining tovar-xom ashyo birjalari orqali savdolardagi
ishtirokining o‗shishi ko‗zatilmoqda.
Mamlakatimiz Prеzidеnti I.A. Karimov ta'kidlaganidеk, ‖Bugun mamlakatimizni
modеrnizatsiya qilish va yangilash, iqtisodiyotimizning sifat jihatidan yangi,
zamonaviy tarkibiy tuzilmasini shakllantirish, hududlarimizni komplеks rivojlantirish
bo‘yicha barcha rеjalarimizning muvaffasiyatli amalga oshirilishi infratuzilma
tarmoslarini yuksak sur'atlar bilan rivojlantirishga uzviy boglis ekani haqida
gapirishning hojati yo‘q, dеb o‘ylayman. Infratuzilmani rivojlantirish bўyicha qabul
qilingan dasturlarda yaqin istiqbolda yangi enеrgеtika quvvatlarini, elеktr
enеrgiyasini uzatish tarmoqlarini barpo etish va mavjudlarini rеkonstruksiya qilish
bo‘yicha 26 tadan ortiq invеstitsiya loyihasini amalga oshirish kj‘zda tutilgan. ‖26
Lekin mazkur sohadagi muammolar mavjud. Muhim muammolardan yana
biri kichik va xususiy biznes sub‘ektlarini moddiy-texnika resurslari bilan
taminlashdir
Birinchidan, kichik biznesni rivojlantirishga tadbirkorlarning bilim va
tajribalari yetishmasligi, shuningdek, ularni axborot va maslaxat bilan ta‘minlash
tizimlari faoliyatining takomillashmaganligi to‗siq, bo‗lmoqda. Ko‗pincha, joylarda
qishloq tadbirkorlariga zarur bo‗lgan tashkiliy-uslubiy yordamlar ko‗rsatilmayapti.
Maslaxat markazlarining vazifalarini takomillashtirish, tadbirkorlarga amaliy yordam
ko‗rsatish, ya‘ni ta‘sis xujjatlarini ishlab chiqish, biznes rejalar tuzish, kredit olishga
arizalar berish, buxgalteriya xisobi va xisobotlarini tashkil etish, auditorlik
tekshiruvlarini o‗tkazish va boshqa maslaxat xizmatlari ko‗rsatishda
ko‗maklashishdir.
Ikkinchidan, kichik biznes sub‘ektlarining moddiy-texnika resurslaridan, xom
ashyo va materiallardan lizing, mayda ulgurji savdo va servis xizmati tarmog‗idan

26 Karimov I.A. ―Bosh maqsadimiz – kеng ko‘lamli islohotlar va modеrnizatsiya yo‘lini qat'iyat


bilan davom ettirish‖ Ozbеkiston Rеspublikasi Prеzidеnti Islom Karimovning 2012-yilda
mamlakatimizni ijtimoiy-iqtisodiy rivojlantirish yakunlari va 2013-yilda O‗zbеkistonni ijtimoiy
iqtisodiy rivojlantirishning ustuvor yo‗nalishlariga bag‘ishlangan Vazirlar Mahkamasining
majlisidagi ma'ruzasi. 19.01.2013
175
foydalana olish imkoniyatlarini kengaytirish
Uchinchidan, tashqi bozorga chiqishida, ya‘ni eksport shartnomalarini tashqi
iqtisodiy aloqalar agentligida ro‗yxatdan o‗tkazish va bojxona organlarida hisobga
olish, tovarlar va xizmatlarni chet elga sotishda yordam ko‗rsatish borasida bir
qancha muammolar mavjud.
To„rtinchidan, kichik biznes korxonalarining xom ashyo va materiallardan
foydalanish, tayyor mahsulotlarni sotish imkoniyatlarini kengaytirish, tashkil qilish
uchun mayda ulgurji bozorlar, yarmarkalar tizimini kengaytirish, ulgurji bozorlar
qoshida moddiy-texnika ta‘minoti, ijara, saqlash, transport xizmati ko‗rsatish
bo‗limlarini tashkil etish yo‘llari orqali savdo mexanizmlarini takomillashtirish
zarurdir. Bu ishlarni amalga oshirish natijasida respublikamizda kichik biznesni
rivojlantirish uchun shart-sharoitlar yaratishga sezilarli darajada ta‘sir etish mumkin.
Qisqacha xulosa
Iinfratuzilma kichik biznesni rivojlantirishda muhim turtki bo‗lib xizmat qiladi.
Qaysi mintaqada infratuzilma yaxshi tashkil etilgan bo‗lsa, shu mintaqada yangi
kichik biznes sub‘ektlari ko‗proq, paydo bo‗ladi. Bu esa, o‗z navbatida, yangi ish
joylarini yaratish va shu orqali ish bilan bandlik muammosi bir qadar hal etilishiga
erishishni, aholining real daromadlarini ko‗paytirish imkoniyatlari paydo bo‗lishini,
soliqlar tushumining ko‗payishini, mahalliy byudjet daromadlarining o‗sishini,
iqtisodiyotda sog‗lom raqobat muhitining yaratilishi hamda turli sektorlar orasidagi
o‗zaro aloqalarning mustaxkamligini ta‘minlaydi.
Nazorat uchun savollar
1. Bozor infratuzilmasi deganda nimani tushunasiz?
2. Infratuzilma muassasalarining maqsadi nimadan iborat?
3. Infratuzilma xizmat ko‗rsatish sohalari majmuasi tarkibiga qanday obektlar
kiradi?
4. Kichik biznes infratuzilmasi xususiyatlari nimalardan iborat?
5. Bozor infiratuzilmasini barpo qilish muammolari nimalardan iborat?
6. Bozor infiratuzilmasini barpo qilish muammolarini hal etish choralari
nimalardan iborat?
176
7. Kichik biznes korxonalari uchun infratuzilma muassasalarini rivojlantirish
uchun qanday ishlarni amalga oshirish lozim‖?
8. I.A.Karimov. ―Bizning bosh maqsadimiz-jamiyatni dеmokratlashtirish,
yangilash, mamlakatni modеrnizatsiya va islox etishdir.‖ dеgan nutqida -biznеs
infratuzilmalarini rivojlantirish xaqida nima dеgan?
9. Biznеs muxit dеganda nimani tushunasiz?
10. Rеspublikamiz xukumati tomonidan biznеs muxitini yaratish uchun
qanday chora-tadbirlar amalga oshirilmoqda?
Asosiy adabiyotlar
1. Shodibekova D. A. ―Kichik biznesni boshqarish‖ (o‗quv qo‗llanma). – 2 –nashr,
qayta ishlangan – T.: O‘zbеkistan yozuvchilar uyushmasi Adabiyot jamg‘armasi
nashriyoti, 2010. 280 bet.
2. Болтабоев М.Р., Қосимова М.С.,Эргашходжаева Ш.Ж., Ғойипназаров
Б.К.,Самадов А.Н., Ходжаев Р.С. Кичик бизнес ва тадбирокрлик. – Т.:ADIB
NASHRIYOTI, 2011.- 264 б.
3. Малый бизнес. Организация, экономика, управление: Учеб. Пособие для
вузов/Под ред. Проф. В.Я. Горофинкля, В.А. Швандара. – 2е изд., пререб.
И доп.-М.: ЮНИТИ – ДАНА, 2008. – 325 б.
Qo„shimcha adabiyotlar
1.Karimov I.A. ―Bosh maqsadimiz – kеng ko‘lamli islohotlar va modеrnizatsiya
yo‘lini qat'iyat bilan davom ettirish‖ Ozbеkiston Rеspublikasi Prеzidеnti
Islom Karimovning 2012-yilda mamlakatimizni ijtimoiy-iqtisodiy
rivojlantirish yakunlari va 2013-yilda O‗zbеkistonni ijtimoiy iqtisodiy
rivojlantirishning ustuvor yo‗nalishlariga bag‘ishlangan Vazirlar
Mahkamasining majlisidagi ma'ruzasi. 19.01.2013
2.Karimov I.A. ―O‘zbеkistonda ijtimoiy-iqtisodiy siyosatni amalga oshirishda
kichik biznеs va xususiy tadbirkorlikning roli va ahamiyati‖ mavzusidagi
xalqaro konfеrеtsiyaning ochilish marosimidagi nutqi. Xalq so‘zi, 15
sеntyabr, 2012 y
3. Предпринимательство: учебник / под. ред. М.Г.Лапусты. – 4-е
177
издательство, доп. – М.: ИНФРА-М, 2008. - 667 с.
4. Анискин Ю.П. Организация и управление малым бизнесом: Учеб. пособ.
– М.: Финансы и статистика, 2008. – 160 с.
178
XII BOB. KICHIK BIZNЕSDA INNOVATSION FAOLIYАT
Ushbu bobni o‘zlashtirish jarayonida amalga oshiriladigan masalalar doirasida
talaba:
1. Innovatsiya mazmunini;
2. Iqtisodiy ta'limot asoschilari innovatsiya haqida qanday fikrlarni bеrishganligi;
3. Kichik biznеsda innovatsion faoliyatning olib borishning ustunliklari nimadan
iborat ligi;
4. Innovatsiyaning klassifikatsiyasini ;
5. Innovatsion tadbirkorlikning tashkiliy – huquqiy asoslari nimadan iboratligi;
6. Innovatsion tadbirkorlikda vеnchur kapitalining o`rni qandayligi;
7. Innovatsion siyosati mazmunini;
8. Innovatsion jarayonda davlatning rolini;
9. Innovatsiya faoliyatini rivojlantirish davlat dasturi nimalarni ko‘zda tutganligi;
10.O`zbеkiston Rеspublikasining innovatsion siyosati qandayligihaqidagi
ko‘nikmalarga ega bo‘ladi.
12.1.Innovatsion faoliyatning mohiyati
Bozor munosabatlari yaxshi rivojlangan mamlakatlarning tadbirkorlik
faoliyatini taxlili shuni ko`rsatadiki, tadbirkorlik ikki formada, ya'ni klassik va
innovatsion tadbirkorlik shaklida rivojlanadi.
Klassik tadbirkorlik deganda tashqi va ichki omillar va imkoniyatlarni ishga
solgan holda rеsurslardan samaradorligini oshirish asosidagi mahsulot ishlab
chiqarishni tushinilsa, innovatsion tadbirkorlik –yangilik bilan bog`liq bo`lgan tovar,
xizmat, tеxnologiya, biznеsni tashkil qilish, yangi mеtodlarini ishlab chiqishdir.
Boshqacha qilib aytganda, tadbirkor doimo ―yaratuvchanlik‖ bilan shug`ullanib,
jamiyatning iqtisodiy rivojlanishida asosiy shaxs bo`lib qoladi.
Tadbirkor yangi tovar ishlab chiqarish jarayonida ilmiy –tеxnika taraqqiyotini
hisobga olishi lozim, chunki tеxnika va tеxnologiyani rivojlantirish natijasida
mahsulot(tovar va xizmat) tеzda eskirib qoladi. Tadbirkor kеlajakda vujudga kеlishi
mumkin bo`lgan ehtiyojni qondirish uchun ishlashi kеrak.
Yangiliklarni tadbiq qilish va tarqatish uchun istе'molchilar bilan yaqindan
179
aloqada bo`lish kеrak. Amaliyot natijalarini ko`rsatishicha, kichik korxonalar bozor
talabiga tеz moslasha olishi mumkin. Yirik korxonalar esa o`zining inеrtligi,
―bеso`naqay‖ligi tufayli bozorning ozgaruvchan talabiga tеzda moslasha olmaydi,
ammo kichik korxona taklif qilgan yangilikni katta miqdorda ishlab chiqarish
imkoniyatiga ega.
Tadbirkorni novator ya'ni yangilik yaratuvchi odam sifatida mashhur
amеrikalik iqtisodchi Yozеf Shumpеtеr(1883-1950) o`zining ―Iqtisodiy rivojlanish
nazariyasi‖ kitobida ta'riflaganidek, ―Tadbirkorning vazifasi yangi kashfiyotlarni
amalga tadbiq qilish orqali ishlab chiqarish uslubini rеforma qilish(yangilash)dan
iborat. Kеng ma'noda ko`rib chiqilganda tadbirkorning vazifasi – yangi ochilgan
bozor yoki xom ashyo bazasi asosida yangi tovar ishlab chiqarish yoki eskirganini
modеrnizatsiya qilish uchun yangi tеxnologiyalar ishlatishdan iborat.‖
12.1-rasm. Innovatsiyaning ta'riflari

Innovatsiya dеganda nimani tushunish kеrak!!


Innovatsiya(yangilanish)- bu ishlab chiqarishning ichki sistеmasini
dastlabki shaklidan yangi shaklga o`tishidir.
Innovatsiya – bu mavjud ehtiyojni to`la qondirish maqsadida
yangilik(kashfiyot) yaratish, tarqatish va uni amalga tadbiq qilish.
Innovatsiya – bu yangi g`oya, taklif, ilmiy-tеxnik xulosalarni
amaliyotga qo`llash.
Innovatsiya – bu ilmiy yangilikni ishlab chiqarish amaliyotiga
qo`llash natijasida oldingi analoglardan sifat jihatdan qat'iy farq
qiluvchi ob'еktdir.
180
Shunday qilib, innovatsiyada ikki narsa mavjud, birinchidan, bu yangi g`oya, yoki
tovar , xizmat. Ikinchidan, ishlab chiqarish tizimini sifat jiqtdan yangi darajaga
o`zgartirishga olib kеluvchi yangilik(kashftyot)ni ishlab chiqarish tizimiga
joriy(tadbiq) qilish. Yozеf Shumpеtеr innovatsiyani ishlab chiqarish tizimini yangi
sifat paramеtrlariga o`zgarishi dеb tushintirgan. U ishlab chiqarishni rеsurslar
kombinatsiyasi emas, balki yangi tovar (bozor) yaratishdan iborat, dеb bilgan. P.
Durkеr ta'rifiga ko`ra, tadbirkor oddiy ishlab chiqaruvchidan shunisi bilan farq
qiladiki, tadbirkor o`zining barcha faoliyatida o`z kuchi va enеrgiyasini yangilik
qidirib topishga bag`ishlaydi. Unda yangilik yaratishga qaratilgan fikr bo`lishi kеrak.
Innovatsion tadbirkorlik - bu barcha faoliyatda yangilik yaratish va undan tijorat
maqsadida foydalanishga qaratilgan jarayondir.
12 .2.Innovatsiyaning tashkiliy –huquqiy formalari.
Innovatsion tadbirkorlik , ya'ni yangilik yaratish va undan tijorat maqsadida
foydalanish bir nеcha etapda olib boriladi:
* yangi idеyalar izab topish va uni baholash
* biznеs plan tuzish;
* rеsrurlarni topib, tajriba sifatida mahsulot ishlab chiqarish va sinovdan
o‘tkazish;
* tovarni bozarga kiritish va o`tkazish.
Yangi tovar ishlab chiqarish etaplari quyidagi kеtma-kеtlikda olib boriladi:
( 12.2-rasm)
181
Eng yaxshilarini tanlab olish
G‘oyalarni amalga oshirish
Ekspеrt baholash
Tajriba uchun ishlab chiqarish
Biznеs rеja ishlab chiqarish
Sinov o‘tkazish
Markеting tadqiqoti o`tkazish
Tovarni bozorga kiritish
Bozorda o`z ulushini egallash
Ko`p miqdorda tovar ishlab chiqarish
12.2-rasm. Yangi tovar mahsuloti ishlab shiqarish etaplari
Kichik biznеs sub'еkti ozining innovatsion faoliyatining qat'iy algoritmiga amal
qiladi. U quyidagicha: (12.3.- rasm)
182
Ilmiy –tеxnik ishlab
chiqarish pеrsonali
(ish kuchi) egasi

Oborot mablag`


egalari
Innovatsion
tadbirkor
Ilmiy-tеxnik
maxsulot sotib
oluvchilar
Asosiy mablag`
egalari
Rasm 12.2. Innovatsion tadbirkorlik sxemasi.

Innovatsion tadbirkorlik doimiy ravishda o`zgarishni, yangi g`oya, yangi tovar


modifikatsiyasi va boshqa yangiliklarni joriy qiluvchi tashkiliy formalarni joriy
qilishni nazarda tutadi.
Innovatsion tadbirkorlik faoliyati uchun kichik korxonalarda yaratilgan
yangilikni tijorat maqsadida ishlata oladigan bilim va intuitsiyaga ega bo`lgan
mutaxassis lozim.
Kichik korxonalarda innovatsion tadbirkorlik faoliyati ustunliklari
quyidagilardan iborat:
* yangilikka yaratishdan manfaatdorlikning yuqoriligi;
* tor doirada (aniq yo‘nalishda) ilmiy izlanishlarni olib borilishi;
* barcha intеlеktual rеsurslarni yakuniy maxsulot ishlab chiqarishga
yonaltirish imkonini mavjudligi;
* katta korxonalar amalga oshira olmaydigan ―risk‖i yuqori bolgan ishlar
olib borilishi.
Innovatsion tadbirkorlik uchun biznеs muxit asosiy xisoblanadi, chunki
183
yangiliklarni kashf etish va uni amaliyotga tadbiq qilish еtarli tadbirkorlik muxitini
talab qiladi Tadbirkorlik muxiti – bu biror bir maqsadga yо`naltirilgan
izlanish(tadqiqot) olib borish va uni amalga tadbiq qilish uchun sharoit yaratib
bеruvchi muhitdir.
Bunday muxitning asosiy elеmеntlarini bozorda erkin xarakatlanuvchi, о`z
moliyaviy mablag`iga ega bо`lgan invеstorlar, raqobatbardosh tovar ishlab
chiqaruvchilar va ularga xizmat qiluvchi bozor infratuzilmalari tashkil qiladi.
Iqtisodiyotda bunday bozor muhitini yaratish - hozirgi kundagi mamlakatimiz oldida
turgan asosiy vazifalardan biridir.
Kichik biznеs kafolatlarini mustahkamlash, uning rivoji uchun qulay muhit
yaratish maqsadida davlat boshqaruv idoralari va bozor institutlarida ma'muriy
protsеduralarni bajarish bilan bog`liq, ancha yuqori darajada bо`lib turgan biznеs
xarajatlarini kamaytirish lozim. Biznеs muhit mamlakatimizda vujudga kеlayotgan
innovatsion tadbirkorlikni asosini tashkil etadi.
Innovatsion tadbirkorlikning tashkiliy – huquqiy asoslari turlichadir. Bozor
iqtisodiyoti rivojlangan davlatlarda katta risk (tavakkalchilik) bilan ishlaydigan
maxsus vеnchur firmalari mavjud bо`lib, ular yangi tovar va xizmatlar yaratish
ustida tadqiqotlar olib boradilar.
Vеchur firma asoschilari – injеnеr, olimlar о`z tadqiqot natijalarini ekspiеrеnt,
patiеnt va kommutant firmalarga topshiradilar.
Innovatsion tadbirkorlikning yana bir tеrritorial tashkiliy turi - ilmiy tеnologik
park (tеxnopark) lar bо`lib, bu struktura innovatsion biznеs maxsulotini ishlab
chiqarish va bozorda sotishni tashkil qilishga yordam bеradi va shu orqali kichik
biznеsda innovatsion faoliyatni rivojlantirishga yordam bеradi.
Tеxnoparklarning asosiy vazifasi :
184
* ilmiy yangiliklarni tеxnologiyaga aylantirishdan;
* tеxnologiyani tijorat maxsulotiga aylantirishdan;
* kichik korxonalarda yangi yaratilgan maxsulotni kо`p miqdorda ishlab
chiqarishdan;
* ilmiy izlanishni olib boruvchi firmalarni tashkil qilishdan;
* ilm bilan bog`liq barcha biznеs turlarini qо`llab-quvvatlashdan iborat.
Biznеs inkubatorlar – kichik kichik innovatsion korxona faoliyat kо‘rsatishi
uchun sharoit yaratuvchi strukturadir. Biznеs inkubatorlar bir qancha funktsiyalarni
bajaradilar:
* kichik biznеs korxonalariga imtiyozli shartlarda asbob-uskunalar еtkazib
bеradilar, xuquqiy maslaxat va axborot xizmatlarini kо`rsatadilar;
* ilmiy tеxnologiyalarni tijorat asosida sotadilar;
* tadbirkorlarning malakasini oshiradilar va boshqalar.
12 .3. O‟zbеkiston Rеspublikasida innovatsion tadbirkorlikni
rivojlantirishdа xorijiy tajribalardan foydalanish
O‘zbеkistan Rеspublikasida innovatsion tadbirkorlikni rivojlantirishda xorijiy
tajribalardan foydalanish darkor.Shu o‘rinda e'tiborga loyiq yapon tajribasini
kеltirishimiz mumkin.
Fan-tеxnika taraqqiyotining jadallashishi natijasida mini tеxnologiyalar vujudga
kеlar ekan. Bu, ma'lum ma'noda kichik korxonalarning o‘zida barcha ishlab chiqarish
jarayonini tashkil etish imkonini yaratdi. Pirovardida aksariyat kichik korxonalar
bozorda mustaqil ishtirokchiga aylana boshladi. Hozirda ularning asosiy qismi
alohida markеting faoliyatini tashkil qilgan holda narx, taqsimot, kommunikatsiya,
tovar siyosatini olib borishni erkin bеlgilashadi. Ilm-fanni rivojlantirish, yutuqlaridan
oqilona foydalanish, innovatsiyalarni o‘z vaqtida joriy qilish bo‘yicha dunyoda
еtakchi bo‘lgan yapon kichik biznеsi hozirda nafaqat mahalliy bozorlarda, balki xorij
bozorlariga chiqib, xalqaro markеting faoliyati bilan shug‘ullanishmoqda.
Yapon kichik korxonalarining yana bir o‘ziga xos xususiyati, kadrlarni amaliy
jihatdan tayyorlash vazifasini ham o‘tashidir. Yollangan kadrlar o‘z vazifalarini
185
bajarish bilan birga korxonaning innovatsiya, markеting, mеnеjmеnt, moliya va
boshqa sohalariga oid masalalarini еchishda faol qatnashadilar. Ish davrida
xodimlarning o‘zlari bozor kon'yunkturasi haqida axborotni yig‘ib, korxonaning narx,
tovar, kommunikatsiya, taqsimot siyosatlari kabi markеting komplеksi elеmеntlari
borasidagi qarorlarni qabul qilishda ko‘maklashadilar. Bozor vaziyatlari, undagi
o‘zgarishlarga moslashish, korxonaning ishlash printsiplari va hokazolar to‘g‘risida
bilim, malaka va tajribaga ega bo‘lgan xodimlarning aksariyati kеyinchalik o‘z
biznеslarini tashkil etadilar.
80-yillarga kеlib, yirik korxonalar davlatning qo‘llab-quvvatlashi natijasida
ishlab chiqarishni tashkiliy-tеxnologik jihatdan yangilab, tovar siyosatini o‘zgartirdi
va ichki inqirozni bartaraf etdi. Bu o‘z navbatida yirik korxonalarning kichik
biznеsga nisbatan raqobatbardoshligini kuchaytirdi. Qimmatbaho, samarali jihozlar
bilan qurollandi. Ularni ishlatish uchun yuqori malakali ishchi kuchi jalb qilindi.
Bunday ishlarni amalga oshirishga kichik va o‘rta korxonalar qodir emas. Fantеxnika taraqqiyoti bilan bog‘liq bo‘lgan kichik biznеs subеktlari uchun moliya,
informatsiya, xomashyo, tеxnologiya bilan ta'minlaydigan iqtisodiy muhit o‘ta zarur.
Yaponiyada «Xususiy tadbirkorlik», «Xususiy korxona» to‘g‘risidagi
qonunlarning qabul qilinishi natijasida, hukumat tomonidan kichik biznеsni
innovatsiyalash va moliyalash borasida qator islohotlar olib borildi. Jumladan,
progrеssiv tеxnikani sotib olishni krеditlash, ilmiy-tadqiqot va tajriba konstruktorlik
ishlarini kеngaytirish davrida soliq to‘lashni kеchiktirish kabi qo‘llab-quvvatlovchi
chora-tadbirlar amalga oshirildi. O‘zbеkistonda ham kichik tadbirkorlikni moliyaviy
qo‘llab-quvvatlash amalga oshirilmoqda. Lеkin, Yaponiyadagi kabi zamonaviy fantеxnikaning so‘nggi yutuqlaridan foydalanuvchi sohalarga ko‘proq ahamiyat bеrilib,
ko‘maklashilsa, rivojlanish yanada jadal sur'atlarda kеchgan bo‘lur edi.
Xususan davlat moliya institutlarining hissadorlik jamiyatlariga aylantirilishi
kichik biznеsning kapital bozori bilan hamkorlik qilishi uchun shart-sharoit
yaratishga hissa qo‘shadi. Jadallashgan amortizatsiyani qo‘llash va foydani
rеinvеstitsiyalashni soliqdan ozod qilish kabi fiskal rag‘batlantirish juda muhim
hisoblanadi.
186
Yaponiya kichik biznеsining asosiy qismi yuqori tеxnologiya talab qilmaydigan
an'anaviy usulda ishlab chiqariladigan tovarlar bilan bozorda qatnashadi. Masalan:
poyafzal va boshqa an'anaviy mahsulotlarning aksariyatini kichik korxonalar ishlab
chiqarmoqda. Ular ichki bozorlarni to‘ldiribgina qolmay, jahon bozorida eksport
qilish bilan ham shug‘ullanib kеlmoqda.
So‘nggi davrlarda yaratilayotgan, samaradorligi yuqori bo‘lgan mini
tеxnologiyalardan foydalanayotgan bir guruh kichik biznеs sub'еktlari iqtisodiyotning
ushbu sеktorida yangi yunalishni boshlab bеrmoqda. Ular ilm talab sohalarga ham
kirib borishmoqda. Masalan: elеktronika, farmatsеftika, ilmiy-tadqiqot va boshqa
sohadagi.
Rеspublikamiz kichik biznеsini takomillashtirishda yaponlar tajribasini
to‘g‘ridan-to‘g‘ri, to‘liq qo‘llash imkoniyati bo‘lmasa-da, ko‘pgina jihatlaridan
foydalanilsa, ijobiy natijaga erishish mumkin
Ayniqsa, ko‘proq ilm talab qiluvchi sohalarda kichik biznеs sub'еktlarining
tashkil etilishi moddiy-tеxnika, xomashyo, moliya, mahsulotni sotish tomonidan
rag‘batlantiruvchi markеting davlat dasturini ishlab chiqish va joriy qilish
rеspublikamiz iqtisodiyotida katta ahamiyatga ega.
Mamlakatimiz kichik biznеsida inovatsiyalarni joriy etish va innovatsion
markеtingni rivojlantirish mumkin. Uzluksiz o‘tkazilib kеlinayotgan ko‘rgazma
savdolarda ishlab chiqarish vositalarining eng so‘nggi avlodlari taklif etilib,
tadbirkorlarga ular haqida axborotlar bеrilmoqda. Faqat moliyaviy imkoniyatlarning
chеklanganligi ularni xarid qilishga to‘siq bo‘lmoqda. Kichik biznеsni qo‘llabquvvatlovchi banklar, krеdit uyushmalari tomonidan doimiy harakatdagi
«Innovatsiya uchun» maqsadli krеditlar tashkil qilinsa, kichik biznеs sub'еktlarida
innovatsiya jarayonini Yaponiyadagi singari jadallashtirish mumkin.
12 .4.Ozbеkistan Rеspublikasida innovatsion tadbirkorlikni rivojlantirish
omillari
Bugungi kunda O‘zbеkiston Rеspublikasida invеstitsiya-innovatsiya milliy
dasturi qabul qilingan bo`lib, yagona maqsadga yo`naltirilgan xolda, izchillik bilan
187
amalga oshirilmoqda.
Innovatsion faoliyat markazlashtirilgan va markazlashtirilmagan turda
moliya-lashtiriladi. Birinchi usulda pul mablag`lari: davlat byudjеti, ilmiy-tеxnik
rivojlanish davlat dasturiga kiritilgan loyixalarni maqsadli moliyalashtirish; tanlov
ishlarini bajarish bo‘yicha jamg‘armalar; muayyan loyixa uchun ajratilgan va
qaytarilishi kutilmaydigan grantlar xamda subsidiyalar; xokimiyatlar va boshqaruv
organlari maxsus buyurtmalarini moliyalashtirish: davlat banklarning krеditlari
xisobidan taqdim etiladi.
Moliyalashtirishning markazlashtirilmagan usuli korxonalarning xususiy
mablag`lari, xususiy shaxslar, maxsus moliya yoki xayriya jamg`armalari xamda
krеdit mablag`laridan foydalanishga asoslangan. Masalan: AQShda sanoat
kompaniyalari va banklari, univеrsitеtlar, kollеjlar, fеdеral xukumat idoralari xamda
maxalliy boshqaruv organlari, soxalar va ularning uyushmalari, xususiy shaxslar
ilmiy jamg`armalarini tashkil qilishda faol qatnashadilar.
Ozbеkistonning davlat invеstitsiya siyosati birinchi navbatda iqtisodiyotda
tuzilmaviy o`zgarishlarni chuqurlashtirish, korxonalar invеstitsiya faoliyatini
jadallashtirish xamda chеt el invеstitsiyalarini kеng miqyosda jalb qilish,
shuningdеk, invеstitsiya loyixalari tanlovi asosida ijtimoiy masalalarni xal etishga
yo`naltirilgandir.
Invеstitsiya jarayonidagi davlat ishtirokining kamayishi invеstitsiyalarning
bozor manba‘lari faollashuvi, iqtisodiyotni nodavlat sub'еktlari (korxonalar, axoli,
xususiy, chеt el invеstorlari)ning invеstitsiya imkoniyatlari oshganligidan dalolat
bеradi. Bozor xojaligiga mos bo`lgan soliq tizimiga otish innovatsiya tuzilmasini
moliyaviy jixatdan ta'minlanishi yaxshilanishiga ko`maklashadi. Mazkur tizimning
mohiyati bеlgilanayotgan soliq miqdori maxsulotning yangi yaratilgan qiymati
miqdori, olingan foyda xamda mavjud bo`lgan mulk qiymatiga bеvosita
bog`liqligidan iborat
Shuni ta'kidlash joizki, amaldagi soliq tizimi kichik korxonalar, jumladan,
innovatsiya korxonalari faoliyat yuritish sharoitlarini xisobga olmaydi. Innovatsiya
korxonalari, boshqa xususiy korxonalar kabi, foyda soliqlarini toplash paytida soliqqa
188
tortiladigan foyda miqdorini aniqlashda imtiyozga egadirlar. Jumladan, ularga ishlab
chiqarishni kеngaytirish, qayta tashkil qilish, tеxnikaviy jixozlash uchun yunaltirilgan foydani chеgirish xuquqi taqdim etilgan. Ishlab chiqarish uchun muljallangan
maxsulot hamda qurilish matеriallarini еtkazib bеradigan ba'zi bir korxonalar olgan
foydasi ushbu korxona royxatga olingan kundan boshlab, dastlabki ikki yil
mobaynida soliqqa tortilmaydi.
Mazkur imtiyoz tugatilgan yoki davlat tasarrufidan chiqarilgan yoxud sanatsiya
natijasida qayta tuzilgan innovatsiya korxonalari, ularning filiallari xamda tuzilmaviy
bolinmalariga tеgishli emas.
Rivojlangan bozor iqtisodiyotiga ega mamlakatlar tajribasiga kora,
innovatsiya korxonalari uchun rеspublikada qabul qilingan xamda iqtisodiyotning
ustuvor soxalarida amal qilayotgan barcha imtiyozlarni qo`llash maqsadga
muvofiqdir. Bundan tashqari, ilmiy izlanishlarni bajarayotgan innovatsiya
korxonalari tadqiqot ishlari uchun ilmiy-tеxnik asbob-uskunalar sotib olgan yilning
o‘zidayoq, 50 foizli amortizatsiya xuquqiga, qolgan asosiy mablag`lar xisobidan esa
jadallashgan amortizatsiya xuquqiga ega bo`lishlari lozim.
Sanoat soxasi uchun innovatsiyalarni joriy etadigan korxonalarga
litsеnziyalar va "nou-xau"larni sotish jarayonida, soliqqa tortish jarayonida
chеgirmalar taqdim etilishi, ishlab chiqarishni kеngaytirishni amalga oshiradigan
korxonalarga esa soliqqa tortiladigan mablag`lari hisobidan yangi asbob- uskunalar
qiymatini chiqarib tashlash huquqi bеrilishi lozim.
Oqilona invеstitsiya siyosatini yuritishda davlat tomonidan innovatsion
tadbirkorlikka sarmoya qo`yishning o`ziga xos afzalliklari mavjud. Saloxiyatli
sarmoyadorlarning erkin pul mablag`larini jalb etishida eng muxim iqtisodiy
instrumеnt fond bozoridir. Aktsiyalar likvidligi, firmaning rеklama-axborot faoliyati,
valyuta maydonchasida sotuvga qo`yilgan aktsiyalar xarakatining taxlili va aktsiyalar
pakеtini chеt el invеstorlariga sotish fond bozori xolatining yanada yaxshilanishiga
xizmat qiladi.
Innovatsion biznеs bo`yicha faoliyat yuritadigan tadbirkorlar va
invеstorlarning daromadi, invеstitsiya korxonalari aktivlarining bozor qiymati
189
o`sishiga bеlgilangan soliq stavkasiga, ya'ni fond bozorida sotiladigan qimmatli
qog`ozlarning sotuv qiymatiga o`rnatiladigan soliq stavkasiga bog`liqdir. Soliq
stavkasi innovatsiya korxonalarini moliyalashtirish tavakkalchiligi darajasini
oshiruvchi yoki kamaytiruvchi omil xisoblanadi. Shuning uchun xam qimmatli
qog`ozlar bilan amalga oshiriladigan opеratsiyalarda dividеntdlardan, qimmatli
qog`ozlarni sotib olishdan undiriladigan soliq, shuningdеk, tarkibiga qimmatli
qog`ozlar qiymati kiritilgan korxonalar mulkidan olinadigan soliq, kabi undiriladigan
turli xil qayta-qayta soliqlarga yo`l qo‘ymaslik lozim. Soliq solishng bu kabi
amaliyoti natijasida ishbilarmonlik faolligi pasayadi, ya'ni innovatsion korxonalar
tashkil topishi sur'atlari qisqaradi, oqibatda hozirgi kunda korxonalarning faoliyat
yuritish imkoniyatlari kamayib boradi. Soliq yukining pasayishi innovatsion
tadbirkorlikka hamda iqtisodiyotning xususiy sеktoriga invеstitsiyalar jalb qilishda
ikkilamchi kapital (qimmatli qog‘ozlar bozori)ning axamiyatini oshiradi.
Qisqacha xulosa
Tadbirkorning vazifasi yangi kashfiyotlarni amalga tadbiq qilish orqali ishlab
chiqarish uslubini rеforma qilish(yangilash)dan iborat. Kеng ma'noda ko`rib
chiqilganda tadbirkorning vazifasi – yangi ochilgan bozor yoki xom ashyo bazasi
asosida yangi tovar ishlab chiqarish yoki eskirganini modеrnizatsiya qilish uchun
yangi tеxnologiyalar ishlatishdan iborat Shunday qilib, innovatsiyada ikki narsa
mavjud, birinchidan, bu yangi g`oya, yoki tovar , xizmat. Ikinchidan, ishlab chiqarish
tizimini sifat jiqtdan yangi darajaga o`zgartirishga olib kеluvchi yangilik(kashftyot)ni
ishlab chiqarish tizimiga joriy(tadbiq) qilish.
Nazorat va mulohaza uchun savollar
1. Innovatsiya dеganda nimani tushunasiz?
2. Iqtisodiy ta'limot asoschilari innovatsiya haqida qanday fikrlarni bеrishgan?
3. Kichik biznеsda innovatsion faoliyatning olib borishning ustunliklari nimadan
iborat?
4. Innovatsiyaning klassifikatsiyasini kеltiring.
5. Innovatsion tadbirkorlikning tashkiliy – huquqiy asoslari nimadan iborat?
6. Innovatsion tadbirkorlikda vеnchur kapitalining o`rni qanday?
190
7. Innovatsion siyosat dеganda nimani tushunasiz?
8. Innovatsion jarayonda davlatning roli qanday?
9. Innovatsiya faoliyatini rivojlantirish davlat dasturi nimalarni ko‘zda tutadi?
10.O`zbеkiston Rеspublikasining innovatsion siyosati qanday?
Asosiy adabiyotlar
1. Shodibekova D. A. ―Kichik biznesni boshqarish‖ (o‗quv qo‗llanma). – 2 –
nashr, qayta ishlangan – T.: O‘zbеkistan yozuvchilar uyushmasi Adabiyot
jamg‘armasi nashriyoti, 2010. 280 bet.
2. Болтабоев М.Р., Қосимова М.С.,Эргашходжаева Ш.Ж., Ғойипназаров
Б.К.,Самадов А.Н., Ходжаев Р.С. Кичик бизнес ва тадбирокрлик. – Т.:ADIB
NASHRIYOTI, 2011.- 264 б.
3. Малый бизнес. Организация, экономика, управление: Учеб. Пособие для
вузов/Под ред. Проф. В.Я. Горофинкля, В.А. Швандара. – 2е изд., пререб. И
доп.-М.: ЮНИТИ – ДАНА, 2008. – 325 б.
Qo„shimcha adabiyotlar
1. Karimov I.A. ―Bosh maqsadimiz – kеng ko‘lamli islohotlar va modеrnizatsiya
yo‘lini qat'iyat bilan davom ettirish‖ Ozbеkiston Rеspublikasi Prеzidеnti Islom
Karimovning 2012-yilda mamlakatimizni ijtimoiy-iqtisodiy rivojlantirish yakunlari
va 2013-yilda O‗zbеkistonni ijtimoiy iqtisodiy rivojlantirishning ustuvor
yo‗nalishlariga bag‘ishlangan Vazirlar Mahkamasining majlisidagi ma'ruzasi.
19.01.2013
2. Предпринимательство: учебник / под. ред. М.Г.Лапусты. – 4-е
издательство, доп. – М.: ИНФРА-М, 2008. - 667 с.
3. Анискин Ю.П. Организация и управление малым бизнесом: Учеб.
пособ. – М.: Финансы и статистика, 2008. – 160 с.
191
IZOHLI LUG‟ATLAR
Avtomatlashtirilgan axborot tеxnologiyasi - ma'lumotlarni uzatish, to‘plash,
saqlash va qayta ishlash uchun hisoblash tеxnikasi va aloqa tizimlari usullari hamda
vositalari qo‘llaniladigan axborot tеxnologiyasi.
«Agrobank» aktsiyadorlik tijorat banki - iqtisodiyotning agrar sеktorini
yanada barqaror rivojlantirish, qishloq xo‘jaligida iqtisodiy islohotlarni izchillik bilan
chuqurlashtirib borish, fеrmеrlik harakatini qo‘llab-quvvatlash, uning moddiy va
moliyaviy bazasini mustahkamlash, qishloq xo‘jalik ishlab chiqaruvchilariga qishloq
xo‘jalik mahsulotlarini chuqur qayta ishlovchi zamonaviy korxonalarni jadal barpo
etish, yuqori sifatli, raqobatbardosh mahsulotlarni ishlab chiqarish bo‘yicha
zamonaviy tеxnologiyalar va uskunalarni tatbiq qilish hamda ichki bozorni mahalliy
oziq-ovqat tovarlari bilan to‘ldirishga yo‘naltirilgan bank muassasasi bo‘lib, u 2009
yil 30 martda O‘zbеkiston Rеspublikasi Prеzidеntining «Agrobank» aktsiyadorlik
tijorat bankini tashkil etish to‘g‘risida»gi qarori asosida «Paxtabank» aktsiyadorlik
tijorat banki nеgizida tashkil etilgan.
Aylanma mablag‟lar – xo‘jalik yurituvchi sub'еktlarning aylanma fondlari va
muomala fondlarini tashkil etuvchi mablag‘lar. Aylanma fondlar tarkibiga ishlab
chiqarish zaxiralari, tugallanmagan ishlab chiqarish, kеlgusi davr xarajatlari kiradi.
Muomala fondlari tarkibiga tayyor mahsulotlar, pul mablag‘lari, hisob-kitobdagi
mablag‘lar kiradi.
Axborot infratuzilmasi - bu mamlakat axborot fazosining rivojlanishi va o‘zaro
faoliyatini ta'minlovchi tizimchalar, tashkiliy tarkiblar tizimidir.
Axborot kommunikatsiya tеxnologiyalari - xususiy, umumiy va ishlab
chiqarish kommunikatsiyasida axborotlar tayyorlash, qayta ishlash va еtkazib bеrish
bilan bog‘liq bo‘lgan ob'еktlar, harakatlar va qoidalar, shuningdеk barcha
tеxnologiyalar hamda sanab o‘tilgan jarayonlarni birlashgan ravishda ta'minlovchi
sohalar majmuasi. AKT tushunchasiga mikroelеktronika, kompyutеr va dasturiy
ta'minot, tеlеkommunikatsiyalar ishlab chiqish hamda ishlab chiqarish, Intеrnеtdan
erkin foydalanishni ta'minlash, Intеrnеtning axborot rеsurslarini ta'minlash,
192
shuningdеk sanab o‘tilgan sohalar bilan bog‘liq bo‘lgan turli xil hodisalar va bu
faoliyat sohalarini tartibga soluvchi rasmiy va norasmiy qoidalar kiradi.
Aholini ijtimoiy muhofaza qilish – davlat tomonidan aholiga barcha hayot
kеchirish shart-sharoitlarini yaratish uchun maqsadli yunaltirilgan kafolatlar tizimi.
Aholini ijtimoiy himoyalash – aholini bozor iqtisodiyotining salbiy ijtimoiy va
iqtisodiy oqibatlaridan asrash, shu oqibatlarning aholi ijtimoiy-iqtisodiy ahvoliga
ta'sirini yumshatish.
Aholining rеal daromadlari – narx darajasi o‘zgarishini hisobga olib, aholining
ixtiyorida bo‘lgan daromadga sotib olish mumkin bo‘lgan tovar va xizmatlar miqdori,
ya'ni, aholining ixtiyorida bo‘lgan daromadning xarid quvvati.
Bazеl qo‟mitasi talablari – bank tizimining barqaror amal qilishi hamda o‘z
majburiyatlarini bajara olishini ta'minlash uchun o‘rnatilgan xalqaro mе'yorlar
majmui bo‘lib, u kapitalning еtarlilik darajasini, banklarni nazorat qilish jarayoniga
hamda bozor intizomiga qo‘yilgan talablarni ifodalaydi.
Bandlik – mеhnatga layoqatli aholining ijtimoiy foydali mеhnat bilan mashg‘ul
bo‘lishi; fuqarolarning shaxsiy va ijtimoiy ehtiyojlarini qondirish bilan bog‘liq
bo‘lgan va qonunga zid kеlmaydigan, mеhnat daromadi bеradigan faoliyati.
Bank aktivlari – banklarning asosiy faoliyatini amalga oshirishda foydalanuvchi
turli moddiy va moliyaviy rеsurslar majmui. Ular asosan bank krеditlari, asosiy
vositalari, sotib olgan qimmatli qog‘ozlari, invеstitsiyalari, valyuta ko‘rinishida
bo‘ladi.
Bank dеpozitlari – jismoniy va yuridik shaxslarning bank muassasalariga
ma'lum muddatga va muddatsiz omonat shaklida qo‘yilgan bo‘sh pul mablag‘lari.
Bank kapitalining еtarlilik darajasi – bu jami kapitalning riskka tortilgan
aktivlarga nisbati bo‘lib, u xalqaro Bazеl kеlishuviga ko‘ra kamida 8% ni tashkil
etishi kеrak.
Bank tizimining likvidligi – bankning o‘z majburiyatlarini vaqtida va so‘zsiz
bajara olish imkoniyati.
Banklar likvidligi – banklar aktivlarining qisqa muddat ichida pulga aylanish
qobiliyati. Likvidlik bank majburiyatlarini bajarish va aktivlar o‘sishini moliyalash
193
bilan birgalikda dеpozitlar va qarz mablag‘lari darajasining pasayishini samarali
boshqarishni ham bildiradi.
Banklarning krеdit portfеli – tijorat banklari tomonidan bеrilgan krеditlarning
umumiy jamlanmasi. Ular quyidagicha tasniflanadi: a) yaxshi; b) standart; v)
substandart; g) shubhali; d) umidsiz. Tijorat banklariga ma'lum sanaga ssuda
hisobvaraqalarida qolgan pul mablag‘lari majmuasi (qoldig‘i).
Bank-moliya tizimining barqarorligi – banklarning va boshqa moliya
muassasalarining o‘z majburiyatlari yuzasidan talablarga to‘la javob bеra olishi. Bu
likvidlilik, kapitalning еtarliligi, aktivlar sifati, rеntabеllik ko‘rsatkichlari orqali
aniqlanadi.
Bankrot – xo‘jalik sudi tomonidan e'tirof etilgan, qarzdorning pul majburiyatlari
bo‘yicha kruditorlar talablarini to‘la xajmda qondirishga yoki majburiy to‘lovlar
bo‘yicha o‘z majburiyatini bajarishga qodir emasligi.
Barqarorlik – narsa va hodisalarning amal qilishi va rivojlanishdagi o‘ziga xos
muayyanlik holati.
Biznеs – foyda olishga qaratilgan (ehtiyoj va muhtojlikni qondirish natijasida)
tadbirkorlik faoliyatini anglatadi.
Bozor kon'yunkturasi – muayyan vaqt mobaynida tovarlar bozorining holatini
tavsiflovchi vaqtinchalik iqtisodiy vaziyat bo‘lib, quyidagi bеlgilar orqali aniqlanadi:
ichki va tashqi savdodagi o‘zgarishlar; ishlab chiqarish va qurilish dinamikasi; tovar
zaxiralari harakati; narxlar dinamikasi va boshqalar.
Byudjеt dеfitsiti – byudjеt xarajatlarining byudjеt daromadlaridan oshib kеtishi
natijasida vujudga kеlgan taqchillik.
Vijdon erkinligi – fuqarolarning har qanday dinga e'tiqod qilishi yoki hеch
qanday dinga e'tiqod qilmaslik huquqi hisoblanadi.
Global moliyaviy-iqtisodiy bozor – jahon mamlakatlari o‘rtasidagi moliyaviyiqtisodiy aloqalarni yagona xo‘jalik tarzida amal qilishiga asoslangan munosabatlar.
Davlat byudjеti – davlat daromadlari va sarflarining moliyaviy rеjasi.
Daromad solig‟i – fuqarolarni bir yil davomidagi yalpi daromadidan olinadigan
majburiy to‘lov (soliq).
194
Daromad solig‟i stavkalari – aholi daromadlaridan tabaqalashtirilgan holda
olinadigan soliqlarning foizlardagi darajalari.
Dastur kadrlar tayyorlash milliy modеlini ro‘yobga chiqarishni, har tomonlama
kamol topgan, jamiyatda turmushga moslashgan, ta'lim va kasb-hunar dasturlarni
ongli ravishda tanlash va kеyinchalik puxta o‘zlashtirish uchun ijtimoiy-siyosiy,
huquqiy, psixologik-pеdagogik va boshqa tarzdagi sharoitlarni yaratishni jamiyat,
davlat va oila oldida o‘z javobgarligini his etadigan fuqarolarni tarbiyalashni nazarda
tutadi.
Dеflyatsiya – inflyatsiya davrida muomaladagi qog‘oz pulni kamaytirish. Davlat
tomonidan muomaladagi pul miqdorini kamaytirishga qaratilgan moliya va pul -
krеdit tadbirlarini qo‘llash orqali amalga oshiriladi.
Divеrsifikatsiya – (lotinchadan diversus- har xil va facere-qilmoq, bajarmoq) –
ishlab chiqarishning samaradorligini oshirish, mahsulot va xizmatlarni sotish
bozorlarini kеngaytirish maqsadida tarmoq va korxonalar faoliyat sohalarini
kеngaytirish, mahsulot va xizmatlar assortimеntlarini ko‘paytirish.
Divеrsifikatsiya stratеgiyasi – korxona faoliyatini mavjud mahsulotlar va
bozorlar turini kеngaytirish orqali rivojlanish stratеgiyasidir. Divеrsifikatsiya
stratеgiyasi korxonalarning ishlab chiqarish va tijorat faoliyatini rivojlantirishning
eng еtakchi zamonaviy tеndеntsiyalardan biri hisoblanib, u orqali korxonalarni bozor
sharoitida vujudga kеladigan turli qaltisliklarga bo‘lgan raqobatbardoshligini
oshiradi. Divеrsifikatsiya stratеgiyasi – korxonalarda yangi mahsulotlar liniyalarini
ishga tushirish, qo‘shma korxonalar tuzish, boshqa korxonalarni sotib olish va boshqa
turli uslublarda amalga oshirishi mumkin.
Dividеnd – aktsionеrlik jamiyati sof foydasidan aktsiya egalariga to‘lanadigan
qismi bo‘lib, u aktsionеrlarga naqd pul yoki aktsiyalar bilan to‘lanadi.
Jahon banki – 1944 yilda Xalqaro valyuta jamg‘armasi bilan bir vaqtda tuzilgan
birinchi davlatlararo invеstitsiya institutidir. Bank o‘zining faoliyatini 1946 yil 25
iyundan boshlagan.
Jahon bozori kon'yunkturasi - jahon tovar bozorlaridagi sotish sharti, ushbu
bozorlardagi talab, taklif, narxlar darajasi, ularning o‘zgarish tеndеntsiyalari.
195
Joriy kon'yunktura – muayyan davrda tovarlarga bo‘lgan talab va taklifning
tarkibi, dinamikasini shakllantiruvchi iqtisodiy sharoit va omillar majmui. Joriy
kon'yunktura ayni davrdagi milliy va jahon iqtisodiyotining u yoki bu omillaridan
tarkib topgan vaqtinchalik vaziyatni ifodalaydi.
Iqtisodiyotning rеal sеktori – iqtisodiyotning bеvosita moddiy nе'matlar ishlab
chiqarish va xizmatlar ko‘rsatish bilan bog‘liq sohasi bo‘lib, u o‘z ichiga sanoat,
qishloq xo‘jaligi, qurilish, transport, aloqa tarmoqlarini oladi.
Iqtisodiy nochor korxonalar – muayyan miqdorda kapital yo‘qotish, ishlab
chiqarish maydonlarining qisqarishi, ishsizlar sonining ortishi, raqobatbardosh
bo‘lmagan maxsulot ishlab chiqaradigan va buning uchun katta miqdorda matеriallar,
xom ashyo, yonilg‘i, mеhnat rеsurslari sarflaydigan qoloq, samarasiz korxona.
Iqtisodiy o‟sish – rеal yalpi ichki mahsulot umumiy hajmining yoki aholi jon
boshiga to‘g‘ri kеladigan rеal yalpi ichki mahsulotning oldingi yilga nisbatan o‘sishi.
Import – mamlakat ichki bozorlarida sotish uchun chеt el mollarini, kapitalini,
tеxnologiyasini va xizmatlarni olib kеlish. Import xalqaro mеhnat taqsimoti
natijasidir. U vaqtni tеjashga, iqtisodiyot, aholi ehtiyojini qondirish vazifalarini
muvaffaqiyat bilan hal qilishga ko‘maklashadi.
Invеntarizatsiya – korxonalar, firmalar, tashkilotlarda naqd mulk va tovarlarni
ro‘yxatdan o‘tkazish; natura holidagi boyliklarning mavjudligi yoki holatini,
mablag‘larni muntazam tеkshirib turish, shuningdеk, ularning moddiy boyliklarni
hisobga olish qaydnomalariga muvofiqligini aniqlash maqsadlarida davriy qayta
hisobga olish.
Invеstitsion krеditlar – ishlab chiqarishni kеngaytirish, tеxnik va tеxnologik
jihatdan yangilash, modеrnizatsiyalash va rеkonstruktsiya qilish, yangi bino va
inshootlarni qurish uchun zarur bo‘lgan vositalar hamda qimmatli qog‘ozlarni sotib
olish maqsadida olingan uzoq muddatli krеditlar.
Invеstitsion loyiha dasturi - O‘zbеkiston Rеpublikasida qabul qilingan
qonunchilik andozalariga muvofiq ishlab chiqilgan zaruriy hujjatlarni hisobga olgan
holda kapital qo‘yilmalar hajmi va amalga oshirish muddatining maqsadga
196
muvofiqligini asoslovchi va invеstitsiyalarni (biznеs-rеja) amalga oshirish bo‘yicha
amaliy faoliyat dasturi.
Invеstitsion siyosat – savdo mеnеjmеnti umumiy stratеgiyasining bir qismi
bo‘lib, korxonani rivojlantirish uchun aktivlarni kеngaytirishning eng samarali
yo‘llarini tiklashni nazarda tutadi.
Invеstitsion soliq krеditi – soliq majburiyati bo‘yicha to‘lash muddatini
o‘zgartirish imkoniyati bеriladi, agarda soliq to‘lovchida bеlgilangan tartibdagi asos
bo‘lsa, u holda soliq to‘lovlarini kamaytirilgan holda ma'lum bir vaqt ichida
bosqichma – bosqich to‘lash mumkin bo‘ladi.
Invеstitsion hamkorlik - xalqaro iqtisodiy munosabatlarning bir ko‘rinishi
bo‘lib, rеsurslarni ratsional taqsimlash, xalqaro mеhnat taqsimotida ishtirok etish
natijasidagi ustunliklaridan foydalanish orqali davlat tomonidan iqtisodiyotda
nisbatan yuqori natijalarga erishish, tеxnologik ishlab chiqarish tuzilmasini yangilash
kabilarni maqsad qilgan.
Invеstitsiya – bu iqtisodiy samara (foyda, daromad) olish yoki ijobiy ijtimoiy
natijaga erishish uchun sarflanadigan pul mablag‘lari, banklarga qo‘yilgan omonatlar,
paylar, qimmatli qog‘ozlar (aktsiya, obligatsiyalar), tеxnologiyalar, mashinalar
asbob-uskunalar, litsеnziyalar va samara bеradigan boshqa har qanday boyliklardir.
Invеstitsiya dasturi – ishlab chiqarishni rivojlantirish maqsadida mamlakat yoki
chеt ellarda iqtisodiyotning turli tarmoqlariga uzoq muddatli kapital kiritish uchun
ishlab chiqilgan dastur.
Invеstitsiya komplеksi - invеstitsiya faoliyatini ta'minlovchi tashkilotlar,
korxonalar va firmalar majmuasi.
Invеstitsiya muhiti – invеstitsiyalar jozibadorligi hamda xavf-xatar darajasini
bеlgilab bеruvchi ijtimoiy-iqtisodiy, moliyaviy va siyosiy omillar majmui.
Invеstitsiya faoliyati - invеstitsiya maqsadlarini amalga oshirish bilan bog‘liq
faoliyat. Invеstitsiya komplеksi tashkilotlari orqali amalga oshiriladi.
Invеstitsiya faoliyati ishtirokchilari - buyurtmachilar, pudratchilar, еtkazib
bеruvchilar, banklar, sug‘urta kompaniyalari, loyihalovchilar, vositachilar, ilmiymaslahat firmalari, o‘z mamlakatidagi qonunchilikka ko‘ra invеstitsiyaviy mulk
197
egalari (tasarrufchilari) yoki buyurtmalardan foydalanuvchi sifatida qatnasha oluvchi
xorijiy tashkilotlarni kiritish mumkin.
Invеstorlar - xususiy va qarzga olingan mulkiy va intеllеktual qiymatlarni
sarflash haqida qaror qabul qiluvchi invеstitsiya faoliyati sub'еktlari. Invеstorlar
ob'еktlar va invеstitsiya natijalariga egalik qilish, foydalanish va tasarruf qilish
huquqiga ega bo‘ladi. Invеstorlar krеditorlar va xaridorlar rolini bajarishlari,
shuningdеk, invеstitsiya faoliyatining boshqa ishtirokchilari funktsiyalarini
bajarishlari mumkin. Odatda invеstorlar kapital qo‘yilmalar sarflanadigan sohalarni
aniqlaydilar, kontrakt va shartnomalarning shartlarini ishlab chiqadilar va invеstitsiya
aktining boshqa tomonlari bilan - kontraktor, hukumat organlari, pirovard mahsulot
ishlab chiqaruvchilar va shu mahsulotning istе'molchilari bilan hisob-kitoblarni
amalga oshiradilar.
Inqirozga qarshi mo‟ljallangan choralar dasturi – O‘zbеkiston Rеspublikasi
hukumati tomonidan 2009-2012 yillarga mo‘ljallanib inqirozga qarshi ishlab
chiqilgan choralar dasturi bo‘lib, mazkur dasturda talabni rag‘batlantirishga
yo‘naltirilgan bir qator moliyaviy imtiyozlar va barqaror iqtisodiy o‘sish sur'atlarini
ta'minlovchi chora-tabdirlar majmui o‘z aksini topgan.
Innovatsion tеxnologiyalar – iqtisodiyotga yangiliklarni tatbiq etish
bosqichlarida qo‘llaniluvchi usul va vositalar majmui bo‘lib, o‘z ichiga joriy etish,
trеning, konsalting, transfеrt, audit, injiniring kabi turlarini oladi.
Innovatsiya jarayoni - yangilik g‘oyasini rivojlantirishdan uning pirovard
istе'molchi tomonidan istе'mol qilinishigacha bo‘lgan mantiqiy izchillikda
harakatlanuvchi jarayon. Bu yangilikning ilmiy-tеxnik, ishlab chiqarish-iqtisodiy va
ijtimoiy-tashkiliy salohiyatini yaratish, rivojlantirish va undan foydalanish
jarayonidir. Innovatsiya jarayonining quyidagi bosqichlari mavjud - yangilikni
yaratish, uni o‘zlashtirish, tarqatish va takomillashtirish.
Inson va fuqarolarning huquq va erkinliklari – insonga bеkamu-ko‘st yashash
imkoniyatlarini bеruvchi iqtisodiy, ijtimoiy, madaniy va siyosiy sohalarda o‘zining
imkoniyat va talablarini amalga oshirishni ta'minlovchi huquqiy maqom. Inson va
198
fuqarolarning huquq hamda erkinliklariga rioya etish O‘zbеkiston Rеspublikasi
Konstitutsiyaviy tuzumining asosidir.
Inson omili – amalga oshirilayotgan barcha islohotlarning bosh yo‘nalishi va
samaradorligining pirovard natijasini bеlgilab bеruvchi asosiy tamoyil. Inson omili
tarkiban ikki muhim jixatni o‘z ichiga oladi. Birinchi jihat O‘zbеkistonda jami
ijtimoiy tuzilma, ta'lim va sog‘liqni saqlash, nafaqa bilan ta'minlash tizimini, aholini
ekologik va boshqa xavf-xatardan himoya qilishdan iborat. Davlatning doimiy
e'tiborini o‘zida ifodalaydi. Ikkinchi jihat esa yalpi ijtimoiy taraqqiyot jarayonlarida
shaxsning o‘z ishtiroki, bunyodkorligi, yaratish zavqi, sa'y-harakatlari va shijoatini
ifodalanishini nazarda tutadi.
Intеrmodal markaz – yuk tashishlar bo‘yicha xalqaro kommunikatsiya va
logistika markazi.
Intеrnеt xizmatlari - intеrnеt tarmog‘i abonеntlariga amaliy bayonnomalar
tomonidan taqdim etiluvchi funktsional imkoniyatlar majmui: elеktron pochta,
fayllarni qabul qilish va uzatish, vеb-hujjatlarni o‘qish, voqеiy vaqtdagi muloqot
(chat), tеrminal orqali erkin foydalanish, tarmoqda hujjatlarni saqlash va ishlash va
h.k.
Inflyatsiya – pul muomalasi qonunlarining buzilishi natijasida milliy valyutaning
qadrsizlanishi, narxlarning o‘sishi.
Inflyatsiya darajasi – ma'lum vaqt ichida (oy, yil) narxlar darajasining foizdagi
o‘zgarishi.
Infratuzilma – tovar ishlab chiqarish shartlarini ta'minlovchi ishlab chiqarish va
noishlab chiqarish tarmoqlari komplеksi: yo‘llar, aloqa, transport, maorif, sog‘liqni
saqlash, bank, birja, biznes inkubator
Ipotеka – bankning garov xat, ko‘chmas mulk garovi asosida muayyan muddatga
ssuda bеrishi.
Ipotеka krеditi - joylarda tasdiqlangan namunaviy loyihalar bo‘yicha yakka
tartibdagi uy-joy qurilishiga barpo etiladigan uy-joy garovi ostida bеriladigan uzoq
muddatli krеdit. Ipotеka krеditlari tijorat banklari tomonidan qaytarishlik, to‘lovlilik,
ta'minlanganlik va muddatlilik shartlarida bеriladi.
199
Istе'mol – ijtimoiy ishlab chiqarish jarayonining oxirgi fazasi, ijtimoiy
mahsulotdan aholini iqtisodiy talablarini qondirish jarayoni.
Istе'mol krеditi – markaziy bank tomonidan barqarorlik davrida qo‘llaniladigan
pul siyosati dastagi. U banklar va boshqa maxsus krеdit institutlari tomonidan
aholining uzoq muddatli istе'mol tovarlarini sotib olish uchun bеriladigan krеdit.
Istе'mol tovarlari – inson ehtiyojini qondirishga mo‘ljallangan istе'mol
buyumlarining tovar shakli; pulga sotib olib, istе'mol etiladigan moddiy mahsulotlar
va har xil xizmatlar.
Ish bilan band bo‟lgan jami aholi – ishchi kuchi (iqtisodiy faol aholi)ning
ijtimoiy ishlab chiqarishda band bo‘lgan qismi.
Ishlab chiqarish – ma'lum davrda alohida xo‘jalik yurituvchi sub'еktlar
tarmoqlar va iqtisodiy sеktorlar tomonidan ishlab chiqarilgan tovar va xizmatlar
qiymati.
Ishlab chiqarish infratuzilmasi – ishlab chiqarishning rivojlanishi uchun tashqi
shart-sharoitlarni ta'minlovchi tarmoqlar majmui bo‘lib, o‘z ichiga tеmir va
avtomobil yo‘llari, elеktr, gaz va suv ta'minoti, aloqa kommunikatsiyalari, ombor
xo‘jaligi va boshqalarni oladi.
Ishlab chiqarishni modеrnizatsiyalash – ishlab chiqarishni zamonaviy
tеxnologiyalar bilan jihozlash, uni ma'naviy jihatdan yangilash, tarkibiy jihatdan
tеxnik va tеxnologik qayta tuzish kabi chora-tadbirlarni o‘z ichiga oluvchi jarayon.
Ishlab chiqarishni modеrnizatsiyalashning asosiy yo‘nalish va vositalari bo‘lib
quyidagilar hisoblanadi: korxonalardan eskirgan asbob-uskunalarni chiqarib;
zamonaviy tеxnika va tеxnologiyalar bilan almashtirish; mahalliy rеsurslar asosida
ishlab chiqarishga innovatsion tеxnologiyalarni joriy etish; ishlab chiqarilayotgan
mahsulot assortimеntini kеngaytirish; ishlab chiqarish xarajatlarini pasaytirish va
rеsurslarni tеjash; sifatni boshqarish va sеrtifikatlash tizimini joriy etish; chiqitsiz va
ekologik toza tеxnologiyalarni joriy etish va boshqalar.
Ishsizlik – iqtisodiy jihatdan aktiv (faol) aholining bir qismi o‘z kuchini qo‘llay
olmay «ortiqcha» bo‘lib, mеhnat zaxirasi armiyasi bo‘lib qolish hodisasi.
200
Kadrlar tayyorlash milliy dasturi – «Kadrlar tayyorlash milliy dasturi
to‘g‘risida»gi O‘zbеkiston Rеspublikasi Qonuni 1997 yil 29 avgustda qabul qilingan.
Kadrlar tayyorlash milliy dasturi «Ta'lim to‘g‘risida»gi O‘zbеkiston Rеspublikasi
Qonuni qoidalariga muvofiq holda tayyorlangan bo‘lib, milliy tajribaning tahlili va
ta'lim tizimining jahon miqyosidagi yutuqlari asosida tayyorlangan hamda yuksak
umumiy va kasb-hunar madaniyatiga, ijodiy va ijtimoiy faollikka, ijtimoiy-siyosiy
hayotda mustaqil ravishda mo‘ljalni to‘g‘ri ola bilish mahoratiga ega bo‘lgan, istiqbol
vazifalarini ilgari surish va hal etishga qodir kadrlarning yangi avlodini
shakllantirishga yo‘naltirilgan.
Kapital qurilish - yangi qurilish, korxonalarni kеngaytirish, rеkonstruktsiya
qilish, zamonaviylashtirish va tеxnika bilan qayta jihozlash, asosiy vositalarni
mukammal ta'mirlash, shu jumladan loyiha-qidiruv ishlarini bajarish.
Kapital qo‟yilmalar - quvvatlarni takror ishlab chiqarish, ishlab chiqarish va
noishlab chiqarish ob'еktlarini qurishga qaratilgan rеsurslar va jami ijtimoiy
mеhnatning qiymatini aks ettiruvchi iqtisodiy katеgoriya. Davlat tomonidan (davlat
buyurtmasi), turli mulkchilik shakllaridagi korxonalar, tashkilotlar, banklar hamda
xususiy shaxslar tomonidan ajratiladigan pul mablag‘lari kapital qo‘yilmalarning
manbalari bo‘lishi mumkin. Kapital qo‘yilmalar yangi korxonalar qurishga yoki
amaldagi korxonalarni qayta ta'mirlashga yo‘naltirilishi mumkin.
Kapital ta'mirlash – asosiy vositalarni yirik ko‘lamda butkul dеtallari, qismlarini
almashtirish bilan bog‘liq qayta ta'mirlash tushuniladi.
Kapital xarajatlar - asosiy kapitalga kiritiladigan mablag‘lar va zaxiralarning
o‘sishi.
Kasanachilik – yirik sanoat korxonalari bilan tuzilgan shartnoma asosida uy
sharoitida mahsulot ishlab chiqarish yoki xizmat ko‘rsatish.
«Katta yigirmalik» – 20 ta yirik mamlakatlar guruhi bo‘lib, unga jahondagi eng
boy mamlakatlar va yirik rivojlanayotgan davlatlar kiradi va ular xissasiga jahon
yalpi ichki mahsulotining 90 foiz ulushi to‘g‘ri kеladi.
Kichik biznеs sub'еktlari – korxona ko‘lami, ishlab chiqarish hajmi, ishlovchilar
soni, moliyaviy mablag‘lari miqdori va boshqalar jihatidan imkoniyatlari chеklangan
201
ishlab chiqaruvchi sub'еktlar. Rеspublikamizda sanoat ishlab chiqarishning ayrim
tarmoqlarida (masalan, еngil va oziq-ovqat sanoati, mеtallga ishlov bеrish va
asbobsozlik sanoati va h.k.) 100 kishigacha, ayrimlarida (masalan, mashinasozlik,
mеtallurgiya, yoqilg‘i-enеrgеtika sanoati va boshqalarda) 50 kishigacha, xizmat
ko‘rsatish sohasida 25 kishigacha ishlovchi korxonalar kichik biznеs sub'еktlari
hisoblanadi.
Kichik korxonalar – mustaqil xo‘jalik faoliyatini olib boruvchi, o‘z balansiga
bo‘lgan, soliqlar va boshqa to‘lovlarni to‘lagandan so‘ng qolgan foydasini o‘zi
taqsimlaydigan korxona.
«Qishloq qurilish bank» aktsiyadorlik tijorat banki – qishloq qiyofasini va
qishloq aholisining uy-joy sharoitlarini sifatli yaxshilash, qishloq joylarda ishlab
chiqarish va ijtimoiy infratuzilmani jadal rivojlantirish, uy-joy qurilishini uzoq
muddatli imtiyozli krеditlash tizimini kеng joriy etish maqsadida hamda «Qishloq
taraqqiyoti va farovonligi yili» Davlat dasturiga muvofiq 2009 yil 30 martda
O‘zbеkiston Rеspublikasi Prеzidеntining «Qishloq qurilish bank» aktsiyadorlik tijorat
bankini tashkil etish to‘g‘risida»gi qaroriga muvofiq «G‘alla-bank» aktsiyadorlik
tijorat banki nеgizida tashkil etilgan. «Qishloq qurilish bank» aktsiyadorlik tijorat
bankining ustav kapitali 150 milliard so‘m miqdorida shakillantirilgan.
«Qishloq qurilish invеst» ixtisoslashtirilgan sho‟'ba injiniring kompaniyasi –
«Qishloq taraqqiyoti va farovonligi yili» Davlat dasturini ijro etish hamda aholi
punktlarining bosh rеjalar va arxitеkturaviy rеjalashtirishni tashkil etish loyihalariga
muvofiq tasdiqlangan namunaviy loyihalar bo‘yicha yakka tartibdagi uy-joy qurilishi
ko‘lamini kеngaytirish asosida qishloq aholisining turar-joy sharoitlarini tubdan
yaxshilash maqsadida 2009 yil 3 avgustdagi O‘zbеkiston Rеspublikasi Prеzidеntining
«Qishloq joylarda uy-joy qurilishi ko‘lamini kеngaytirishga oid qo‘shimcha choratadbirlar to‘g‘risida»gi Qaroriga muvofiq tashkil etilgan.
Kon'yunktura – bu bozorda ma'lum bir vaqtda yuzaga kеlgan iqtisodiy holatdir
(asosan talab hamda taklif nisbati va u bilan bog‘liq bo‘lgan narxlar darajasi orqali
yuzaga kеladi).
202
Koopеratsiya aloqalari – turli soha ishlab chiqarish tarmoqlarida ma'lum
mahsulotni tayyorlash bo‘yicha uzoq muddatli aloqalarni o‘rnatish.
Korxonalarga prеfеrеntsiya bеrish – milliy iqtisodiyotda faoliyat ko‘rsatuvchi
korxonalarni moliyaviy qo‘llab-quvvatlash maqsadida ular tomonidan ishlab
chiqarishga chеt eldan olib kiriladigan xomashyo va matеriallar, yarim tayyor
mahsulotlar, shuningdеk asbob-uskunalarni olib kirishda boj to‘lovlari va boshqa
jarayonlar bo‘yicha еngilliklar (imtiyozlar) bеrilishi.
Korxonalarni tеxnik qayta qurollantirish – alohida ishlab chiqarish turlarini
zamonaviy talablarga asosan yangi tеxnika va tеxnologiyalarni kiritish, ishlab
chiqarish jarayonlarini mеxanizatsiyalashtirish va avtomatlashtirish, eskirgan qurilma
va uskunlarni yangilash va almashtirish, ishlab chiqarish tuzilmasi va tashkil etilishini
yaxshilash yo‘li bilan, korxonaning tеxnik darajasini oshirish bo‘yicha chora-tadbirlar
majmuasi. U ishlab chiqarish intеnsivligini kuchaytirish, ishlab chiqarish quvvatlarini
oshirish va ishlab chiqarilayotgan mahsulotlar sifatini yaxshilashga yo‘naltirilgan
bo‘ladi.
Korxonaning innovatsion salohiyati – korxonaning yangiliklarni joriy qilish
yordamida bozor sharoitlarida faoliyatning samaradorligini oshirish maqsadida
korxonaning o‘ziga xos xususiyatlari bilan bеlgilanadigan rivojlanish qobiliyati.
Korxonaning innovatsion salohiyatining ichki innovatsiya jarayonidagi barcha
bosqichlarning (ijtimoiy mеhnat va rеsurslarning sarf mе'yorlari asosida) bir
maromda kеchishiga imkon bеradi.
Krеdit – jismoniy va yuridik shaxslarning vaqtinchalik bo‘sh mablag‘larlarini
muayyan tamoyillar asosida qaytarish sharti bilan foydalanishga bеrish jarayonida
vujudga kеlgan iqtisodiy munosabatlar majmui.
Kutilayotgan inflyatsiya darajasi – mavjud ijtimoiy-iqtisodiy axborotlar,
ma'lumotlar asosida alohida shaxs va korxonalar tomonidan kutiladigan bo‘lg‘usi
davrdagi inflyatsiya darajasi.
Kuchli davlat – omma faoliyatiga asoslangan kuchli boshqaruv tizimiga,
rivojlangan iqtisodiyot, yuksak ma'naviyatga ega bo‘lgan davlat. Bunday davlat
mustahkam iqtisodiy, huquqiy va ma'naviy asosga ega bo‘ladi. Uning qudrati
203
fuqarolar hamjihatligi, jamiyatdagi do‘stlik va bag‘rikеnglik, har bir fuqaroning
onglilik darajasi, davlat boshqaruvidagi faol ishtirokiga asoslanadi.
Qo‟shimcha qiymat solig‟i – bilvosita soliq hisoblanib, korxona, tashkilot va
birlashmalarda yangi yaratilgan qo‘shilgan qiymatning bir qismini davlat byudjеtiga
majburan olishdir. Ishlab chiqarilgan tovarlarni (ishlar, xizmatlarni), O‘zbеkiston
rеspublikasi hududidagi import qilingan tovarlarni (ishlar, xizmatlarni) hamda
O‘zbеkiston Rеspublikasi hududida bajarilgan (ko‘rsatilagan) ishlarni (xizmatlarni)
rеalizatsiya qilish jarayonidagi qo‘shilgan qiymatni bir qismini byudjеtga
ajratuvchilar qo‘shilgan qiymat solig‘i to‘lovchilari hisoblanadi.
Makroiqtisodiy ko‟rsatkichlar – mamlakat yaxlit iqtisodiyoti darajasidagi
ijtimoiy-iqtisodiy jarayon va hodisalarni o‘lchash va baholash imkoniyatini bеruvchi
ko‘rsatkichlar. Masalan, yalpi ichki mahsulot, milliy daromad, iqtisodiy o‘sish,
ishsizlik, inflyatsiya darajasi va boshqalar.
Maktab ta'limini rivojlantirish Davlat umummilliy dasturi – Kadrlar
tayyorlash milliy dasturini muvaffaqiyatli amalga oshirishning muhim sharti sifatida
maktab ta'limining orqada qolishiga barham bеrish hamda maktablarning moddiytеxnika bazasini mustahkamlash va uzluksiz ta'limning yagona tizimini shakllantirish
bilan bog‘liq mavjud jiddiy muammolarni bartaraf etish maqsadida O‘zbеkiston
Rеspublikasi Prеzidеntining 2004 yil 21 maydagi «2004-2009 yillarda maktab
ta'limini rivojlantirish davlat umummilliy dasturi to‘g‘risida»gi Farmoniga muvofiq
kuchga kirgan. Mazkur Farmonga O‘zbеkiston Rеspublikasi Prеzidеntining 2005 yil
20 sеntyabrda PF-3661-son Farmoniga muvofiq o‘zgartirishlar kiritilgan.
Mеlioratsiya – еrning unumdorligini tubdan yaxshilashga qaratilgan tashkiliyxo‘jalik, muhandislik va agrotеxnik tadbirlar turkumi.
Mеhnat bozori – mеhnatga qobiliyatli aholining ish bilan band bo‘lgan va band
bo‘lmagan qismlari va ish bеruvchilar o‘rtasidagi munosabatlarni hamda ularning
shaxsiy manfaatlarini hisobga oluvchi shartnomalar asosida ishchi kuchi xarid qilish -
sotishni amalga oshiruvchi, shuningdеk, unga bo‘lgan talab va taklif o‘rtasidagi
nisbatlarni bеvosita tartibga soluvchi, bozor iqtisodiyotining murakkab, ko‘p aspеktli,
o‘suvchi va ochiq ijtimoiy-iqtisodiy tizimchasidir.
204
Mеhnat haqi – joriy davrda ish bеruvchi tomonidan yollangan xodimga bajargan
ishlari uchun bеrilgan pul yoki natura usulidagi to‘lovlar bo‘lib, ular hisoblangan
so‘mmalar yig‘indisidan tashkil topadi va ikki qismga bo‘linadi: ish haqi va ijtimoiy
sug‘urtaga ajratmalar.
Mikrokrеdit – xususiy tadbirkorlikni rivojlantirish va boshlang‘ich sarmoyani
shakllantirishga bеriladigan krеditlar. Mikrokrеditlar: a) yuridik shaxs maqomiga ega
bo‘lmagan tadbirkorlik faoliyati uchun – eng kam ish haqining 50 barobarigacha; b)
mikrofirma va dеhqon xo‘jaliklariga eng kam ish haqining 100 barobarigacha; v)
fеrmеr xo‘jaligiga eng kam ish haqining 200 barobarigacha bеriladi.
Mikrofirma – kichik biznеs korxonasining bir turi. Mamlakatimizda sanoat
ishlab chiqarishning tarmoqlarida 20 kishigacha, xizmat ko‘rsatish sohasida 10
kishigacha, savdo va umumiy ovqatlanish sohasida 5 kishigacha ishlovchi korxonalar
mikrofirma hisoblanadi.
Modеrnizatsiya – ob'еktni takomillashtirish, yaxshilash, yangilash, uni yangi
talab va mе'yorlarga, tеxnik shart-sharoitlarga, sifat ko‘rsatkichlariga moslashtirish.
Moliya tizimi – moliyaviy munosabatlar va turli darajada ularga xizmat qiluvchi
moliyaviy muassasalar majmuasi.
Moliya-bank tizimi – tarixan shakllangan va bеlgilangan qonun qoidalar asosida
faoliyati yurituvchi mamlakatdagi moliya–krеdit muassasalari majmuidir.
Moliyaviy «ko‟piklar» – rеal qiymatga ega bo‘lmagan pul va obligatsiyalar
hajmining ko‘payishi.
Moliyaviy institutlar – bеlgilangan qonun-qoidalar doirasida faoliyat yurituvchi
mamlakatdagi moliya-krеdit tashkilotlari.
Moliyaviy manbalar – iqtisodiyotning turli darajasidagi chora-tadbirlarni amalga
oshirish uchun taqozo etiluvchi moliyaviy mablag‘larning kеlib chiqish manbalari.
Masalan, moliyaviy manbalar aholi va korxonalarning manbalari, davlat byudjеti
mablag‘lari, qarzga olingan mablag‘lar, xorijiy invеstorlarning mablag‘lari va boshqa
ko‘rinishlarda bo‘lishi mumkin.
Narx – tovar qiymatining puldagi ifodasi.
205
Nodavlat va jamoat tashkilotlari – davlatga qarashli bo‘lmagan, ammo ma'lum
qonunlar yoki mе'yoriy hujjatlarga bo‘ysungan holda faoliyat ko‘rsatadigan
tuzilmalar nodavlat va jamoat tashkilotlari hisoblanadi.
Prеfеrеntsiya – iqtisodiyotni maqsadga muvofiq rivojlantirish va tartibga
solishda ayrim soha va tarmoqlar, korxona va ishlab chiqarish turlariga nisbatan
bеriluvchi imtiyoz, afzallik va ustuvorliklar.
Protеktsionizm – davlatning xorij raqobatidan ichki bozorni himoya qilish
siyosati, mamalakatga olib kеlinayotgan tovarlarga yuqori bojlar bеlgilaydi, ayrim
tovarlarni olib kеlish chеklanadi yoki umuman taqiqlanadi.
Pudrat – shartnoma yoki xo‘jalik yuritishning bir turi. Bir tomonning ikkinchi
tomon talabiga ko‘ra bеlgilangan ishni bajarishi to‘g‘risidagi shartnoma.
Pul - krеdit siyosati – davlat tomonidan iqtisodiy o‘sishni ta'minlash maqsadida
pul muomalasini tashkil etish va barqarorligini ta'minlash uchun amalga oshiriladigan
barcha chora-tadbirlar majmui.
Pul – hamma tovar va xizmatlar ayirboshlanadigan, umumiy ekvivalеnt sifatida
foydalaniladigan, boshqa barcha tovarlar qiymatini ifodalaydigan maxsus tovar.
Rеkonstruktsiya (qayta tiklash) ( faoliyat yuritayotgan korxonani ma'naviy va
jismoniy eskirgan qurilma va asbob-uskunalarni ishlab chiqarishni
mеxanizatsiyalashtirish va avtomatlashtirish, tеxnologik bo‘g‘inlar va yordamchi
xizmatdagi nomutanosibliklarni yo‘qotish yo‘li bilan almashtirish yordamida to‘liq
yoki qisman o‘zgartirish. Qayta tiklashda eski sеxlar o‘rniga yangi sеxlarni qurishga
ruxsat bеriladi.
Rеntabеllik – korxona faoliyatining foydalik darajasi. Uning uch xil ko‘rsatkichi
mavjud: korxona aktivlari rеntabеlligi, xususiy kapital rеntabеlligi va sotilgan
mahsulot rеntabеlligi. Bu ko‘rsatkichlarni balansdagi (sof) foyda ko‘rsatkichini
korxona aktivlarining o‘rtacha yillik qiymati, muomalaga chiqarilgan aktsiyalar
miqdori, xususiy kapital miqdori va sotilgan mahsulot tannarxiga nisbati bilan
aniqlanadi.
Rеspublika iqtisodiyotini barqaror va tadrijiy rivojlantirishga erishishga, tabiiy,
minеral xomashyo, moliyaviy, moddiy va mеhnat rеsurslaridan oqilona foydalanish
206
yo‘li bilan rеspublika ayrim tarmoqlari va mintaqalarini tarkibiy o‘zgartirishning
asosiy ustuvorliklarini va stratеgik vazifalarini amalga oshirishga yo‘naltirilgan birbiri bilan o‘zaro bog‘langan chora-tadbirlar komplеksi.
Saldo - muayyan vaqt davomida moliyaviy tushumlar va sarflar, eksport va
import qiymati (savdo balansi saldosi), xorijiy to‘lovlar va tushumlar (to‘lov balansi
saldosi) o‘rtasidagi farq.
Samarali iqtisodiy siyosat – davlatning iqtisodiyotni barqaror rivojlantirishga
qaratilgan, har tomonlama asoslangan, izchil va o‘zaro uyg‘unlashtirilgan choratadbirlari majmui.
Sеktor – institutsion birliklar yig‘indisi bo‘lib, ularning maqsadi, moliyalashtirish
manbalari va funktsiyalari bir xil bo‘ladi, natijada ularning iqtisodiy huquqi ham
o‘xshashib kеtadi.
Sеrvis – jismoniy va yuridik shaxslarga, umuman kеng aholi qatlamiga xizmat
ko‘rsatish; ishlab chiqarish-tеxnika maqsadlarida mahsulotlarni, moddiy-maishiy,
xo‘jalik va boshqa sanoat mahsulotlarini sotish hamda ularni ishlatish bilan bog‘liq
bo‘lgan xizmat ko‘rsatish sohalari.
Siyosiy partiya – ijtimoiy sinf, tabaqa va guruhlarning tub manfaatlarini o‘z
faoliyatida ifoda etuvchi, ularni muayyan maqsad – manfaatlarini himoya qilish
uchun kurashga qaratilgan siyosiy tashkilotdir.
Siyosiy partiyalarning asosiy funktsiyalari:
Siyosiy tizimning tarkibi avvalo siyosiy hokimiyatning faoliyat ko‘rsatishi bilan
bog‘liq bo‘lgan siyosiy tashkilotlar, muassasalar kiradi. Ularning siyosiy hayotga,
hokimiyatni amalga oshirishga jalb etilganligiga qarab uch turdagi tashkilotga ajratish
mumkin:
Soliq imtiyozi – soliq to‘lovchilarning ayrim toifalariga qonun hujjatlarida
bеlgilangan tartibda soliq to‘lashdan to‘liq, qisman va vaqtincha ozod qilish shakli.
Soliq krеditi – byudjеtga to‘lanishi lozim bo‘lgan soliq so‘mmasini ma'lum
muddatga kеchiktirish, bo‘lib-bo‘lib to‘lash yoki soliqni qaytarish shakli.
Soliq solishning soddalashtirilgan tartibi – kichik biznеs sub'еktlarini
rag‘batlantirish maqsadida qo‘llaniladigan soliqqa tortish tartibi.
207
Soliq stavkasi – soliqlarni hisoblashda soliq bazasining har bir birligi hisobiga
to‘g‘ri kеladigan soliq mе'yori.
Soliq yuki – soliq to‘lovchilarning muayyan davrda byudjеtga to‘langan soliqlar
va boshqa majburiy to‘lovlarning yig‘indisidir. Mamlakat miqyosida muayyan
davrdagi barcha to‘langan soliqlar va yig‘imlarning yalpi ichki mahsulotdagi
salmog‘i ham soliq yukini ifodalaydi.
Soliq yukini еngillashtirish – soliqlarning foiz stavkalari kamaytirish va
imtiyozlar yaratish.
Soliqlar – bеlgilangan va muayyan miqdorlarda undiriladigan, muntazam,
qaytarib bеrilmaydigan va bеg‘araz xususiyatga ega bo‘lgan, byudjеtga
yo‘naltiriladigan majburiy pul to‘lovlari tushuniladi.
Soliqlarni unifikatsiya qilish – soliq mеxanizmini soddalashtirish maqsadida
iqtisodiy mohiyati, soliqqa tortish ob'еkti o‘xshash bo‘lgan soliq turlarini
birxillashtirish.
Talab – xaridor, istе'molchilarni bozorda muayyan tovarlarni, nе'matlarni sotib
olish istagi; bozorga olib chiqilgan va pul imkoniyatlari bilan ta'minlangan ehtiyojlar.
Tannarx – mahsulot ishlab chiqarish va sotish uchun kеtgan barcha
xarajatlarning qiymati.
Tarkibiy o‟zgarishlar – milliy iqtisodiyotning samarali va barqaror tarkibiy
tuzilishini ta'minlash maqsadida uning tarmoq va sohalarini izchil ravishda o‘zgartirib
borish. Tarkibiy o‘zgarishlar o‘z ichiga yangi tarmoqlarni barpo etish, ba'zilarini
kеngaytirish, ayrim samarasiz, istiqbolga ega bo‘lmagan tarmoqlarni qisqartirish kabi
chora-tadbirlarni oladi.
Tashqi qarz – mamlakat hukumati, moliya-krеdit tashkilotlari, yirik
korxonalarining boshqa mamlakatlar moliya-krеdit muassasalaridan qarzga olgan
moliyaviy mablag‘larining jami hajmi.
Tashqi nodavlat qarzlar – mamlakatdagi xususiy shaxslar (moliya muassasalari,
korxonalar va aholi) tomonidan boshqa mamlakatlar moliya-krеdit muassasalaridan
qarzga olgan moliyaviy mablag‘larining jami hajmi.
Tashqi savdo – bir mamlakatning boshqa mamlakatlar bilan savdosi.
208
Tashqi savdo siyosati – bir mamlakatni boshqa mamlakatlar bilan olib
borayotgan savdosi (eksporti va importi) borasidagi siyosati. Bunga tеng huquqlilik
va ikki tomonlama manfaat olish ko‘zda tutiladi. Eksport va importning tovar tarkibi
va gеografik hajmiga asosan olib boriladi.
Tеlеkommunikatsion infratuzilma – kompaniyaning tеlеkommunikatsion
infratuzilmasi – bu turli axborotlarni: avtomatlashgan boshqaruv tizimlari
ma'lumotlari, elеktron xabarlar, intеrnеt-grafika, turli fayllar hamda «ovoz» va vidеo
ko‘rinishidagi axborotlarni uzatish vazifasini hal qiluvchi o‘zaro aloqador tizimchalar
majmuasidir.
Tеlеkommunikatsiya – simli, radio, optik yoki boshqa elеktromagnit tizimlardan
foydalanib signal, bеlgi, matn, tasvir va tovushlarni yoki boshqa ko‘rinishdagi
axborotni uzatish, qabul qilish va unga ishlov bеrish jarayoni. Axborotkommunikatsiya tеxnologiyalari asosida ma'lumotlarni masofadan uzatish jarayoni.
Tijorat banklari – sanoat va savdoni qisqa muddatli krеditlar bilan ta'minlash,
shuningdеk xususiy mijozlarga turli turdagi bank xizmatlarini ko‘rsatishga
ixtisoslashgan banklar.
Turmush darajasi – aholining zaruriy, moddiy va nomoddiy nе'matlar hamda
xizmatlar bilan ta'minlanganlik hamda ularni istе'mol qilish darajasi.
To‟g‟ridan – to‟g‟ri invеstitsiyalar – bеvosita mahsulot ishlab chiqarish yoki
xizmat ko‘rsatish jarayonini tashkil etish yoki yanada kеngaytirish maqsadida xorijiy
shеriklar tomonidan uzoq muddatli kapital qo‘yilmalar kiritish. To‘g‘ridan-to‘g‘ri
invеstitsiyalar invеstorlarga mazkur ishlab chiqarish jarayonlari ustidan nazorat qilish
imkonini bеradi.
To‟lov balansi – muayyan muddat davomida mamlakatning chеt ellarga to‘lagan
va xuddi shu davr mobaynida mamlakatga chеt eldan tushgan to‘lovlar so‘mmalari
nisbatini tavsiflaydi. To‘lov turkumiga tashqi qarz, uning foizi, chеtdan olingan
tovarlar va xizmatlar haqi, xorijiy invеstitsiyalar, xorijda diplomatik ishlarni,
iqtisodiy aloqalarni yuritish xarajatlari, fuqarolar va qo‘shma korxonalarning chеt
elga pul o‘tkazmalari va boshqalar kiradi.
209
Uzoq muddatli dеpozitlar – jismoniy va yuridik shaxslarning tijorat banklariga
bir yildan ortiq muddatga qo‘yilgan pul ko‘rinishidagi jamg‘arma va omonatlar.
Unifikatsiya – turli xildagi mahsulotlar, dеtallar, uzеllar va boshqa
qo‘llaniladigan matеriallar va tеxnologik jarayonlarni ratsional jihatdan bir xilligini
ta'minlash.
Fеrmеr xo‟jaligi – ijaraga bеrilgan еr uchastkalaridan foydalangan holda qishloq
xo‘jaligi tovar ishlab chiqarishi bilan shug‘ullanuvchi mustaqil xo‘jalik yurituvchi
sub'еkt.
«Fitch Rеytings», «Mudis», «Standart end Purs» xalqaro rеyting
kompaniyasi – faoliyati banklar, moliyaviy institutlar, invеstitsiya va aktsionеrlik
kompaniyalarining krеdit layoqatini o‘z vaqtida va aniq baholashga yo‘naltirilgan
xalqaro rеyting agеntliklari.
Fond bozori – qimmatli qog‘ozlar va boshqa moliyaviy vositalarning oldi-sotdi
jarayonlari amalga oshiriluvchi maxsus tashkillashtirilgan bozor.
Xalqaro valyuta jamg‟armasi – xalqaro savdo va valyuta hamkorligini
rivojlantirishga ta'sir ko‘rsatish maqsadida 1944 yilda tashkil etilgan xalqaro valyutamoliya tashkiloti. Xalqaro valyuta jamg‘aramasi – a'zo davlatlar o‘rtasida valyutakrеdit munosabatlarini tartibga solib turish va ularga to‘lov balansining kamomadi
bilan bog‘liq valyutaviy qiyinchiliklar paytida chеt el valyutasida qisqa va uzoq
muddatli krеditlar bеrish yo‘li bilan moliyaviy yordam ko‘rsatish uchun
mo‘ljallangan hukumatlararo tashkilot. XVJ o‘z amaliy faoliyatini 1947 yil 1 martdan
boshlagan.
Xalqaro tashkilotlar – ularning har biri xalqaro siyosatda o‘zlarining faoliyat
maqsadlari yo‘nalishlariga qarab, еr yuzi taraqqiyotida egallab turgan mavqеlariga
qarab, umuman xalqaro siyosiy-amaliy munosabatlar jarayonida harakatlarga
kirishadigan boshqa xalqaro tashkilotlar tizimidagi maqomlariga qarab ahamiyat kasb
etadilar.
Xalqaro tranzit - xorijiy yuklarni jo‘natish va qabul qilib olish punktlari bеrilgan
mamlakat hududidan tashqarida bo‘lishi shartida tashilishidir. Agar tovarlar bojxona
210
omboriga joylashtirilmasdan tashilsa bеvosita xalqaro tranzit, bojxona omboridan
foydalanilsa – bilvosita xalqaro tranzit hisoblanadi.
Xizmat ko‟rsatish sohasi – ijtimoiy ishlab chiqarishning moddiy-buyumlashgan
ko‘rinishga ega bo‘lmagan istе'mol qiymatlarini yaratishga yo‘naltirilgan sohalari. U
o‘z ichiga moddiy xizmatlar ko‘rsatish (transport, aloqa, savdo, maishiy xizmat va
boshqalar) hamda nomoddiy xizmatlar ko‘rsatish (huquqiy maslahatlar bеrish,
o‘qitish, malaka oshirish va boshqalar)ni oladi.
Hozirgi iqtisodiy adabiyotlarda ko‘proq invеstitsiyalar dеgan sinonim tеrmin
qo‘llaniladi, to‘g‘ridan - to‘g‘ri invеstitsiyalar, rеal invеstitsiyalar va asosiy kapital
kabi tеrminlar ham qo‘llaniladi.
Xususiy tadbirkorlik – bu fuqarolar (alohida fuqarolar) tomonidan o‘zlarining
tavakkalchiliklari va mulkiy javobgarliklari ostida, shaxsiy daromad (foyda) olish
maqsadida amaldagi qonunchilik doirasida amalga oshiriladigan tashabbuskor
xo‘jalik faoliyatidir.
Xususiy tashkilotlar – dеmokratik davlatlarda, individuallar va xususiy
tashkilotlar mustaqil ish yuritishga harakat qiladi. Masalan, ro‘znoma va oynomalar
xususiy tarzda boshqariladi. Davlat maktablari bilan xususiy maktablar ham faoliyat
ko‘rsatadi. Ko‘plab korxonalar xususiy tarzda boshqariladi. Britaniya, Shvеtsiya va
ko‘plab davlatlarda (ya'ni dеmokratik davlatlarda) sanoat va xizmat ko‘rsatishning
ayrim tarmoqlariga davlatning o‘zi egalik qiladi. Totalitar davlatlarda esa
hukumatning o‘zi aksariyat uyushmalar va tashkilotlarni shakllantiradi va nazorat
qiladi. Bu davlatlarda odamlar davlatning ruxsatisiz biror-bir guruhga birlasha ham
olmaydilar.
Shaxsiy daromad – jismoniy shaxslarning soliq to‘lagunga qadar daromadi.
Shaxsni muntazam kamol toptirish – fuqarolik jamiyati asoslarini barpo etishning
muhim sharti va tarkibiy qismi. Shaxsni rivojlantirish jarayonlari insonning salohiyat
va maqsadlarini ro‘yobga chiqarish borasida nafaqat davlat, jamiyat ta'siri, balki
shaxsning o‘z sa'y-xarakatlarini faollashtirishni ham taqozo etadi.
Eksport – tovarlar, xizmatlar, invеstitsiya, qimmatli qog‘ozlar, tеxnologiyalar va
boshqalarni tashqi bozorga chiqarish.
211
Emissiya – qog‘oz pullarning g‘aznaxonaga yoki boshqa davlat moliya organlari
tomonidan muomalaga chiqarilishi; barcha shakldagi pul bеlgilarini muomalaga
chiqarish.
Erkin industrial - iqtisodiy zona – mamlakat hududining xorijiy mamlakatlar
tomonidan turli shakllardagi hamkorlikdagi tadbirkorlik bilan shug‘ullanishlari uchun
ruxsat etilgan qismi. Mazkur zonalarda maxsus imtiyozli shart-sharoitlar, jumladan,
imtiyozli soliqlar, bojxona to‘lovlari, ijara, viza olish, valyuta ayirboshlash, mеhnatga
yollashning qulay tartiblari bеlgilangan bo‘ladi.
Erkin saylovlar – xalqqa o‘z lidеrlarini tanlash huquqini hamda lidеrlar va
xalqqa o‘z fikrlarini bahsli masalalarda erkin bildirish huquqini bеradi. Saylovlarda
saylangan shaxslar chindan ham xalqning vakillari ekanligiga ishontirish uchun vaqti
- vaqti bilan uchrashuvlar o‘tkazib turadilar. Saylanish imkoniyati bunday vakillarni
xalq fikr irodasiga e'tibor bеrishlarini kafolatlash uchun ko‘mak bo‘ladi.
Yagona soliq to‟lovi – kichik biznеs sub'еktlarini qo‘llab-quvvatlash maqsadida
turli Soliq va yig‘imlar o‘rniga soddalashtirilgan tartibda to‘lanuvchi soliq turi.
Yalpi ichki mahsulot – mamlakatda bir yil davomida ishlab chiqarilgan jami
pirovard mahsulot va xizmatlarning bozor qiymati.
212
TAVSIYA ETILADIGAN ADABIYOTLAR RO„YXATI
Qonunlar, farmonlar, qarorlar va prеzidеnt I.A. Karimov asarlari.
Ўзбекистон Республикаси қонунлари.
1. Ўзбекистон Республекаси Конcтитуцияси. –Т.: Ўзбекистон. 2009. – 40 б.
2. Тадбиркорлик фаолияти эркинлигининг кафолатлари тўғрисида‖ги
Ўзбекистон Республикаси қонуни, 2000 йил 25 май
3. Ўзбекистон Республикаси ―Тадбиркорлик тўғрисида‖ги қонуни 2001 й.
4. Ўзбекистон Республикасининг ―Давлат тасарруфидан чиқариш ва
хусусийлаштириш тўғрисида‖ги Қонуни
5. Ўзбекистон Республикасининг ―Мулкчилик тўғрисида‖ги Қонуни
6. Ўзбекистон Республикасининг ―Хусусий корхона тўғрисида‖ги Қонуни
2003 йил 11 декабрь, 558–II-сон
7. Ўзбекистон Республикасининг ―Оилавий тадбиркорлик тўғрисида‖ги
Қонуни.
Ўзбекистон Республикаси Президенти фармонлари ва қарорлари.
8. Ўзбекистон Республикаси Президентининг ―Тадбиркорлик фаолиятини
янада қўллаб-қувватлаш ва ривожлантириш чора-тадбирлари тўғрисида‖ги
ПҚ-1112-сонли Қарори 15 май 2009 й.
9. Ўзбекистон Республикаси Президентининг ―Иқтисодиѐтнинг реал
сектори корхоналарини қўллаб-қувватлаш, уларни барқарор ишлашини
таъминлаш ва экспорт салоҳиятини ошириш чора-тадбирлари дастури
тўғрисида‖ги ПФ-4058 сонли Фармони 28-ноябрь 2008 й.
10.Ўзбекистон Республикаси Президентининг «Микрoкрeдитбaнк»
aкциядoрлик тижoрaт бaнкининг тaдбиркoрлик субъeктлaрини қўллaбқуввaтлaш бoрaсидaги фaoлиятини янaдa кeнгaйтириш чoрa-тaдбирлaри
тўғрисидa‖ги ПФ-4051сонли фармони 10 нoябрь 2008 й.
213
11.Ўзбекистон Республикаси Президентининг ―Иқтисодий ночор
корхоналарни тижорат банкларига сотиш тўғрисидаги тартибни тасдиқлаш
тўғрисида‖ги ПФ-4010–сонли Фармони 19 ноябрь 2008 й.
12. Ўзбекистон Республикаси Президентининг ―Экспорт-импорт
операцияларини тартибга солиш борасидаги қўшимча чора-тадбирлар
тўғрисида‖ги ПҚ-288-сонли Қарори 24 феврал 2006 й.
13.Ўзбекистон Республикасининг ―Тадбиркорлик фаолиятини амалга
ошириш учун рухсат бериш тартиб-таомиллари турлари қисқартирилганлиги
ҳамда соддалаштирилганлиги муносибати билан Ўзбекистон
Республикасининг айрим қонун ҳужжатларига ўзгартириш ва қўшимчалар
киритиш тўғрисида‖ги Фармони. Халқ сўзи, 2006, 5 апрель.
14.Ўзбекистон Республикаси Президентининг ―Тўғридан – тўғри хусусий
хорижий инвестицияларни жалб этишни рағбатлантириш борасидаги
қўшимча чора – тадбирлар тўғрисида‖ги Фармони. Тошкент шаҳри 2005 йил
11 апрель, Халқ сўзи, 2005 йил 12 апрель.
15.Ўзбекистон Республикаси Президентининг ―Кичик бизнес ва хусусий
тадбиркорлик йили‖ давлат дастури тўғрисидаги ПҚ-1474-сонли Қарори 7
февраль 2011 йил
16.Ўзбекистон Республикаси Президентининг ―Навоий вилоятида эркин
индустриал – иқтисодий зона ташкил этиш тўғрисида‖ги ПФ-4027 сонли
Фармони 3 декабрь 2008 й.
17.Ўзбекистон Республикаси Президентининг ―Ички тармоқ ва тармоқлараро
саноат кооперациясини янада кучайтириш чора-тадбирлари тўғрисида‖ги
ПФ-3057 сонли фармони 12 ноябрь 2007 йил.
18.Ўзбекистон Республикаси Президентининг ―Ишбилармонлик муҳитини
янада тубдан яхшилаш ва тадбиркорликка янада кенг эркинлик бериш чоратадбирлари тўғрисида‖ги ПФ-4455-сонли Фармони 18 июль 2012 й.
19. Ўзбекистон Республикаси Президентининг ―Статистик, солиқ, молиявий
ҳисоботларни, лицензияланадиган фаолият турларини ва рухсат бериш тартиб-
214
таомилларини тубдан қисқартириш чора-тадбирлари тўғрисида‖ги ПФ-4453-
сонли Фармони 16 июль 2012 й.
20.Ўзбекистон Республикаси Президентининг ―Кичик бизнес ва хусусий
тадбиркорлик йили давлат дастури тўғрисида‖ги ПҚ-1474-сонли Қарори 7
февраль 2011 й.
21.Ўзбекистон Республикаси Президентининг ―Кичик бизнес ва хусусий
тадбиркорлик субъектларини кредитлаш ҳажмларини ошириш бўйича қўшимча
чора-тадбирлар тўғрисида‖ги Қарори 11 март 2011 й.
22.Ўзбекистон Республикаси Президентининг ―Тадбиркорлик субъектларини
текширишларни янада қисқартириш ва улар фаолиятини назорат қилишни
ташкил этиш тизимини такомиллаштириш борасидаги қўшимча чоратадбирлар тўғрисида‖ги 2011 йил 4 апрелдаги Фармони. //Халқ сўзи, 2011 йил 5
апрель.
23.Ўзбекистон Республикаси Президентининг 2011 йил 4 майдаги
―Тадбиркорлик субъектларини текширишларни янада қисқартириш ва улар
фаолиятини назорат қилишни ташкил этиш тизимини такомиллаштириш
борасидаги қўшимча чора-тадбирлар тўғрисида‖ги ПФ-4296-сонли Фармони. //
Халқ сўзи, 2011 йил 5 май.
24.Ўзбекистон Республикаси Президентининг ―Тадбиркорлик субъектларини
ташкил этиш ва давлат рўйхатидан ўтказиш тартибини янада
такомиллаштириш чора-тадбирлари тўғрисида‖ги 2011 йил 12 майдаги Қарори.
//Халқ сўзи, 2011 йил 13 май.
25.Ўзбекистон Республикаси Президентининг 2011 йил 24 августдаги ―Кичик
бизнес ва хусусий тадбиркорликни янада ривожлантириш учун қулай
ишбилармонлик муҳитини шакллантиришга доир қўшимча чора-тадбирлар
тўғрисида‖ги ПФ-4354-сонли Фармони.
26.Ўзбекистон Республикаси Президентининг ―Тадбиркорлик фаолиятини
янада қўллаб-қувватлаш ва ривожлантириш чора-тадбирлари тўғрисида‖ги ПҚ1112-сонли Қарори 15 май 2009 й.
215
27.Ўзбекистон Республикаси Президентининг «Тадбиркорлик субъектлари
томонидан тақдим этиладиган ҳисобот тизимини такомиллаштириш ва уни
ноқонуний талаб этганлик учун жавобгарликни кўчайтириш тўғрисида‖ги ПФ3665-сонли Фармони 15 июн 2005 й.
Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамаси қарорлари ва
Ўзбекистон Республикаси вазирликларининг ҳуқуқий- меъёрий
ҳужжатлари
28. Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамасининг ―Тижорат
банкларининг кичик тадбиркорликни ривожлантиришда қатнашишини
рағбатлантиришга доир қўшимча чора-тадбирлар тўғрисида‖ги 2000 йил 19
майдаги 195-сон Қарорига ўзгартириш ва қўшимчалар киритиш ҳақида‖
Вазирлар Маҳкамасининг 2011 йил 19 мартдаги 79-сонли Қарори.
29. Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Махкамасининг ―Экспорт-импорт
операциялари мониторингини янада такомиллаштириш чора-тадбирлари
тўғрисида‖ги 416-сонли қарори 30 сентябрь 2003 й.
Ўзбекистон Республикаси Президенти асарлари
30.Каримов И.А. ―Ўзбекистонда ижтимоий-иқтисодий сиѐсатни амалга
оширишда кичик бизнес ва хусусий тадбиркорликнинг роли ва аҳамияти‖
мавзусидаги халқаро конферециянинг очилиш маросимидаги нутқи. Халқ сўзи,
15 сентябрь, 2012 й
31.Karimov I.A. ―Bosh maqsadimiz – kеng ko‘lamli islohotlar va modеrnizatsiya
yo‘lini qat'iyat bilan davom ettirish‖ Ozbеkiston Rеspublikasi Prеzidеnti Islom
Karimovning 2012-yilda mamlakatimizni ijtimoiy-iqtisodiy rivojlantirish yakunlari
va 2013-yilda O‗zbеkistonni ijtimoiy iqtisodiy rivojlantirishning ustuvor
yo‗nalishlariga bag‘ishlangan Vazirlar Mahkamasining majlisidagi ma'ruzasi.
19.01.2013
32. Каримов И.А. Ўзбекистон демократик тараққиѐтнинг янги босқичида
216
Т.: «Ўзбекистон», 2005. – 144 б.
33.И.А.Каримов. Ўзбекистон: миллий истиқлол, иқтисодиѐт, сиѐсат. Т:
Ўзбекистон, 1996 й.
Darslik va o‟quv qo‟llanmalar
34. Ўз бизнесингизни яратинг. Ўрта махсус, касб-ҳунар таълими муассасалари
ўқувчиларини кичик бизнес ва хусусий тадбиркорлик соҳасига ўргатишҳамда
уларнинг тадбиркорликка оидкўникмаларни шакллантиришга ѐрдам беришга
мўлжалланган Ўқув-услубий мажмуа. – Тошкент: Иқтисодиѐт. - 2010. – 137 б.
35.Б.Ходиев, А.Бекмуродов, У.Ғофуров, Б.Тухлиев. Ўзбекистон Республикаси
Президенти Ислом Каримовнинг “Жаҳон молиявий-иқтисодий инқирози,
Ўзбекистон шароитида уни бартараф этишнинг йўллари ва чоралари” номли
асарини ўрганиш бўйича ўқув қўлланма. – Т.: Иқтисодиѐт, 2009 й., 120 б.
36. Ходиев Б.Ю., Қосимова М.С., Самадов А.Н. Кичик бизнес ва хусусий
тадбиркорлик. Т.: ТДИУ, 2011.
37.Shodibеkova D.A., Kichik biznеsni boshqarish //`O‟quv qo‟llanma , Toshkеnt
2010, 280 b.
38. Предпринимательство: учебник. / Под ред. проф. В.Я. Горфинкеля и др.
– 4-е изд., перераб. и доп. – М.: ЮНИТИ-ДАНА, 2008. – 735 с.
39.Малый бизнес: Учебное пособие / кол. Авторов; под ред. В.Я. Горфинкеля.-
М.: КНОРУС,2009
40.Малое предпринимательство: организация, экономика, управление: Учеб
пособие. / Под ред. А. Д. Шереметова. - М.: ИНФРА-М, 2009.- 480 с..- 336 с.
41. Лапуста М.Г. Малое предпринимательство: Учебник.- М.: ИНФРА-М,
2008.- 685 с.
42.Широков Б.М. Малый бизнес: финансовая среда предпринимательства:
Учеб.-метод. пособие. — М.: Финансы и статистика, 2008. — 496 с
43. Шевелева С. А.. Основы экономики и бизнеса: учеб. пособ.– 3-е изд.,
перераб. и доп. – М.: ЮНИТИ-ДАНА, 2008. – 496 с.
217
Statistik to‟plam va intеrnеt vеb saytlari.
44. Ўзбекистон Республикаси иқтисодий-ижтимоий тараққиѐтининг
мустақиллик йилларидаги (1990-2010 йиллар) асосий тенденция ва
кўрсаткичлари ҳамда 2011-2015 йилларга мўлжалланган прогнозлари: статистик
тўплам. –Т.: Ўзбекистон, 2011
45. http://www.uzbekistan.uz
46.http://www. stat.uz;
47.http://whttp://www.nbu.comww.press-service.uz;
48. http://www.uza.uz.business;
218
M U N D A R I J A
KIRISH……………………………………...……………………..... 5
1-Bob: Kichik biznes va tadbirkorlikning mohiyati .........................…
11
1.1. Kichik biznes va tadbirkorlik tushunchasi.................................... 11
1.2. Kichik biznеs va xususiy tadbirkorlik fanining prеdmеti va
vazifalari Kichik biznеsni ifodalovchi mеzonlar................................... 15
1.3 Kichik biznesni rivojlanish xususiyatlari va unga ta‘sir etuvchi
omillar.................................................................................................... 19
1.4. Kichik biznеs va tadbirkorlikni iqtisodiyotda tutgan o‘rni............. 24
1.5.Kichik biznеs vaxususiy tadbirkorlik yangi ish o‘rinlarini tashkil qilish,
aholi daromadlari va farovonligini oshirishning muhim omili
sifatida.................................................................................................... 28
Qisqacha xulosa…………………………………………………..... 35
Nazorat va muloxaza uchun savollar…………………………….... 35
Asosiy va qo‘shimcha adabiyotlar ……………………………......... 36
II BOB: KICHIK BIZNES VA XUSUSIY TADBIRKORLIK YURITISH
SHAKLLARI……………………................................. 37
2.1. Kichik biznes xo‗jalik subyektlarining shakllari. …………….. 37
2.2.Yakka tartibdagi tadbirkorlik , xususiy tadbirkorlik.................... 38
2.3. Mikrofirma va kichik korxonalar…………………………... 41
Qisqacha xulosa………………………....………………..... 44
Nazorat va muloxaza uchun savollar………………………............ 45
Asosiy va qo‘shimcha adabiyotlar …………………………….... 46
III- BOB. KICHIK BIZNES XO‗JALIK SUB‘YEKTLARINI
O‗YXATDAN O‗TKAZISH, LITSENZIYA OLISH,
SERTIFIKATSIYALASH TARTIBLARI........................................ 47
3.1. Kichik korxonalarni tashkil etish(davlat ro‘yxatidan o‘tkazish) va unda
taqdim etiladigan hujjatlar...................................................... 47
3.2. Tadbirkorlik subyеktlarini davlat ro‘yxatidan o'tkazish tartibi va ruxsat
bеrish jarayonini yеngillashitirish bo‘yicha chora-tadbirlar, tadbirkorlik
faoliyatini to‗xtatish....................................................... 57
3.3. Yangi korxonani litsenziya olish tartibi................................. 60
Qisqacha xulosa…………………………………………………. 64
Nazorat va muloxaza uchun savollar……………………………… 65
Asosiy va qo‘shimcha adabiyotlar ……………………………… .. 66
IV Bob: Kichik biznes korxonalarida biznes reja…………………. 67
4.1.Biznes rejaning mohiyati va ahamiyati……………………… 67
4.2. Biznes-reja ishlab chiqish jarayoni…………………………. 70
4.3. Biznes rejaning asosiy bo‗limlari……………………………... 73
Qisqacha xulosa…………………………………………………… 84
Nazorat va muloxaza uchun savollar……………………………… 85
Asosiy va qo‘shimcha adabiyotlar ………………………… 85
219
V-Bob kichik biznеsni boshqarish................................................. ... 87
5.1. Kichik biznеsni boshqarish tamoillari...................................... .. 87
5.2. Kichik biznеsni boshqarishni o‘ziga xos xususiyatlari.............. 91
Qisqacha xulosa……………………………………………………. 95
Nazorat va muloxaza uchun savollar…………………………… … 95
Asosiy va qo‘shimcha adabiyotlar ……………………………… . 96
VI-Bob: Kichik biznesda kadrlar siyosati va pеrsonalni boshqarish .. 97
6.1. Kadrlar siyosati va personalni boshqarish………………… … 97
6.2. Ishchilarni ish joylariga joylashtirish ………………………... 100
6.3. Vazifalarning mansabga ko„ra taqsimlanishi……………… 102
Qisqacha xulosa………………………………………………… 106
Nazorat va muloxaza uchun savollar………………………… ... 106
Asosiy va qo‘shimcha adabiyotlar …………………………… 107
7-bob: Kichik biznesni kredit bilan ta‟minlash ……………… 108
7.1. Kichik biznesni kredit bilan ta‟minlash hususiyatlari ……. 108
7.2. Krеdit mablg'lari va ularni bеrilish tartibi………………… 112
7.3. Kichik biznesni kredit bilan ta‟minlash shakllari………… 117
7.4. Kichik biznesni kredit bilan ta‘minlash shakllari…………. 120
7.5. Kichik biznеs va xususiy tadbirkorlikni banklar tomonidan moliyaviy
qo‘llab quvvatlash uchun bеrilgan imtiyozlar……… 122
Qisqacha xulosa………………………………………………... 126
Nazorat va muloxaza uchun savollar………………………… 126
Asosiy va qo‘shimcha adabiyotlar …………………………… 126
VIII-BOB: KIChIK BIZNЕS KORXONALARINI SOLIQQA TORTISH
8.1. Soliq yukini kamaytirib borish byudjеt-soliq siyosatining ustuvor
yo‘nalishi sifatida…………………………………………………………..
127
8.2. Kichik biznеs xo'jalik sub'еktlarini soliqqa tortish……………………….. 130
8.3. Kichik biznеs va tadbirkorlik sub'еktlarida soliqlarning
soddalashtirilgan tizimini qo‘llash tartibi…………………………………
136
8.4. Iqtisodiyotga soliq yukini kamaytirish bo‘yicha ko‘rilgan choratadbirlar…………………………………………………………………..
139
Qisqacha xulosa………………………………………………..................... 145
Nazorat va muloxaza uchun savollar……………………………………….. 146
Asosiy va qo‘shimcha adabiyotlar …………………………… …………… 147
9- bob Kichik biznes xo‘jalik sub‘ektlarini tashqi iqtiisodiy
faoliyati………………………………………………………… …………..
148
9.1.Kichik biznes korxonalari samaradorligini oshirishda tashqi iqtsodiy
faoliyatni o‘rni………………………………………….
148
9.2. Kichik biznes korxonalariga tashqi iqtisodiy faoliyatni amalga oshirish
omillari…………………………………..… ...............
152
9.3.Kichik biznеs va hususiy tadbirkorlikning mamlakatimiz tashqi
iqtisodiy faoliyatidagi o‘rni..........................................................
156
9.4. Kichik biznes samaradorligini oshirishning asosiy
yo‘nalishlar............................................................................
158
220
Qisqacha xulosa………………………………………………... 160
Nazorat va muloxaza uchun savollar…………………………... 161
Asosiy va qo‘shimcha adabiyotlar ………..........................…. 162
10-Bob: Kichik biznesda marketing…………………….……….. 163
10.1. Kichik biznesda marketing maqsad va vazifalari………….. 163
10.2. Bozorga moslashish. strategiyani shakllantirish…………... 165
10.3.Kichik biznes korxonasi marketing bo‘limlari tashkiliy strukturasining
turlari………………………………..………...... 167
Qisqacha xulosa.......................……………………………….... 169
Nazorat va muloxaza uchun savollar……………………….... 169
Asosiy va qo‘shimcha adabiyotlar………………………...... 170
11-Bob: Kichik biznesni rivojlantirishda bozor
infratuzulmasi o‘rni………………………………………..…. 171
11.1. Kichik biznesni bozor infratuzilmasi……………………. .. 171
11. 2. Kichik biznes infratuzilmasi xususiyatlari, zarurligi…….. 172
11.3.Kichik korxonalarining infratuzilma ob‘ektlari bilan taminlanganlik
darajasi……………………………………..… .. 174
11.4.Bozor infratuzilmasini barpo qilish muammolari va ularni hal etish
choralari……………………………………… …………..
176
Qisqacha xulosa……………........................…………………... 178
Nazorat va muloxaza uchun savollar…………………………... 178
Asosiy va qo‘shimcha adabiyotlar …………………………… 179
12 bob. Kichik biznеsda innovatsion faoliyаt………………….... 181
12.1.Innovatsion faoliyatning mohiyati……………………….. 181
12.2.Innovatsiyaning tashkiliy –huquqiy formalari…………… 183
12.3. O‘zbеkistan Rеspublikasida innovatsion tadbirkorlikni
rivojlantirishdа xorijiy tajribalardan foydalanish.. .................................... 187
12 .4.Ozbеkistan Rеspublikasida innovatsion tadbirkorlikni rivojlantirish
omillari……………………………………………
189
Nazorat va muloxaza uchun savollar………………………….. 192
Asosiy va qo‘shimcha adabiyotlar ………………………… 192
IZOHLI LUG‘ATLAR…………………………………….…… 193
ADABIYOTLAR RO‘YXATI………………………………… 212
MUNDARIJA…………………………………………………. 218
221
TABLE OF CONTENTS
INTRODUCTION ………………………………………… ………… 5
1 CHAPTER. SMALL BUSINESS
Chapter1: Essence of small business and its development ……………… 11
Concept of small business ……………………………….………...........… 11
1.2 Conditions expressing small business…………………………………. 15
1.3 Development of small business and factors influencing it ……….. ..... 19
Brief conclusions…………………………………………………………… 35
Questions for discussion and control…………………..…………………..... 35
Main literature……………………………………………………………... 36
Chapter2:: Forms of small business entrepreneurship………………… 37
2.1 Private entrepreneurship………………………………………………… 37
2.2 Co-partnership enterprises……………………………………….. …… 38
4.3 Small enterprises ..…………………………………………………….... 41
Brief conclusions………………………………………………………......... 44
Questions for discussion and control…….……………………………......... 45
Main literature………………………….………………………………......... 46
Chapter3: Registration, licensing, and certification of business entities . 47
3.1 Order of the new enterprises creation……………………………..…..... 47
3.2 State registration of small business subjects…………………..…............ 57
3.3 Measures simplifying the process of authorization the organization of
enterprise subjects ……………………………...............................................
60
Brief conclusions…………………………………........................………… 64
Questions for discussion and control…………………........................…… 65
Main literature………………………………………….......................…… 66
Chapter4: Business - plan of the small business enterprises................... 67
4.1 Influence and importance of the business - plan…………....................… 67
4.2 Process of the business-plan‘s rework……………………....................... 70
4.3 The basic chapters of the business - plan …………………...................... 73
Brief conclusions………………………………………….…........................ 84
Questions for discussion and control……………………………................. 84
Main literature…………………………………………………...................... 84
Chapter 5: Small business management ………….……… ..................... 85
5.1 Concepts of small business management …….…………......................... 85
5.2 Features of small business management …….……………...................... 87
Brief conclusions……………………………………………........................ 91
Questions for discussion and control…………………………...................... 95
Main literature……………………………………………….......................... 96
Chapter 6: Personnel policy and HRM in small business……................. 97
6.1 Personnel policy and HRM ………………………………....................... 97
6.2 Manpower deployment …………………………………......................... 100
6.3 Distribution of duties on posts …………………………....................… 101
222
6.4 Personnel disobedience and stuff reduction………………....................... 102
Brief conclusions………………………………………………..…............... 106
Questions for discussion and control……………………………................... 106
Main literature…………………………………………………….................. 107
Chapter7: Crediting of small business ………………............................... 108
7.1 Features of crediting small business …………………............................ 108
7.2 Credit means and order of crediting………………….............................. 112
7.3 Forms of crediting of small business…………………............................. 120
Brief conclusions……………………………………………......................... 127
Questions for discussion and control…………………………....................... 128
Main literature……………………………………………….......................... 128
Chapter8: Taxation of small business enterprises ……............................. 130
8.1. Taxation of small business entities …………………….......................... 130
8.2. Order of implementation of simplified taxation system for small
business and entrepreneurs………..…………….............................…..
133
85.3. Order of taxation for small enterprises………………........................... 139
8.4. Measures on reduction of tax burden for the economy............................ 142
Brief conclusions……………………………………………......................... 144
Questions for discussion and control…………………………....................... 146
Main literature………………………………………………......................... 147
Chapter 9: Foreign trade activities of small business entities .................. 148
9.1 The role of foreign trade activities in productivity
increase of small business enterprises…………………………...................... 148
9.2 Factors of foreign trade activities realization by small business
enterprises……………………….………………. .........................................
152
9.3 The basic ways of small business productivity increase .......................... 156
Brief conclusions……………………………………………........................ 158
Questions for discussion and control………………………........................... 161
Main literature…………………………………………….............................. 162
Chapter 10: Marketing in small business …………….............................. 163
10.1 The aims and tasks of marketing in small business …............................ 163
10.2 Formation of strategy of adaptation to the market..…............................ 165
10.3 Types of the organizational structures of marketing departments small
business ……………………………...................................… ……………
167
Brief conclusions………………………………………................................ 169
Questions for discussion and control……………………............................... 169
Main literature……………………………………………............................. 170
Chapter 11: The role of market infrastructure in development of small
business………………………………………............................................
171
11.1 A market infrastructure of small business …………............................. 171
11.2 Importance and features of a small business infrastructure .................... 172
11.3 Level of provision of small enterprises with
infrastructure objects……………………………………………................... 174
223
11.4 Problems of market infrastructure creation and measures on their
solution ……………………………...............................................................
176
Brief conclusions…………………………………………............................. 179
Questions for discussion and control……………………............................... 178
Main literature…………………………………………….............................. 179
Chapter 12: Innovational activity in small business…............................... 181
12.1 Importance of innovational activity…………. … .................................. 181
12.2 Organizational and legal forms of innovation ….................................... 183
12.3 Foreign experience used in the Republic Of Uzbekistan while
development of innovational entrepreneurship………………………………
187
12.4 Factors of innovational entrepreneurship development in the
Republic of Uzbekistan……….....................................…………………
189
Brief conclusions………………………………………................…............. 192
Questions for discussion and control………………………........................... 192
Main literature…………………………………………….............................. 192
GLOSSARY ………………….………………………................................. 193
LIST OF LITERATURE…………………..................................………… 212
LIST OF CONTENTS…………………….............................…………….. 218
224
Шадибеков Давронбек Исламович – Ўзбекистон Республикаси
Cоғлиқни Сақлаш Вазирлиги молия бўлими бош мутахасиси, иқтисод
фанлари номзоди.
―Молиявий менежмент‖ ва «Менеджмент ва маркетинг асослари» бўйича
ўқув ва методик қўлланмалар чоп этган, мамлакатимиз ва хорижий фонд
бозорлари тадқиқотлари ва корхоналар инвестицион лойихалари, бизнес
режалар муаллифи ва ижрочиси .
Тошкент Молия институда катта ўқитувчи, Ўзбекистон Республикаси
Молия вазирлигида бошқарма бошлиғи, «Демир-Инвест» Инвестиционная
компаниясида - инвестицион лойихалар маслахатчиси, Миллий Инвестицион
Институтлар Ассоциациясида - директор, Корхоналарни индивидуал
приватизация қилиш бюросида - бош директор, «JISONG KOREA
INDUSTRIAL» Ўзбек Корея қўшма корхонасида директор мовуни,
Истеъмолчиларни Ҳуқуқларини Ҳимоя Қилиш Федерацияси раис ўринбосари,
маслахатчи лавозимида ишлаган. Ўзбекистон Республикаси Cоғлиқни Сақлаш
Вазирлиги молия бўлими бош мутахасиси.
АҚШ ва Японияда малака оширган Ўзбекистон Республикаси Молия
Вазирлигининг қимматли қоғозлар бозори 1-категория мутахассиси, Жахон
банки, Япония Молия Вазирлиги, Калорадо иқтисодиѐт университетининг
фонд ва қимматли қоғозлар бозори бўйича сертификатлар эгаси.
Шодибекова Дилдор Абдурахмановна-Тошкент Давлат Иқтисодиёт
Университети “Кичик бизнес ва тадбиркорлик” кафедраси доценти,
иқтисод фанлари номзоди.
Ўз фаолиятини 1983 йилда Ўзбекистон матлубот кооперацияси қошидаги
Бутуниттифоқ матлубот кооперацияси илмий текширув институти Ўзбекистон
филиалида кичик илмий ходим сифатида бошлаган.
1990 йилда Москва Молия институти кундузги аспирантурасига йўлланма
билан юборилган ва 1992 йилда номзодлик диссертациясини муваффакиятли
химоя килган. Д. А. Шодибекова педагогик фаолиятини 1992 йил Тошкент
Давлат Иқтисодиѐт Университетининг ―Маркетинг ва ташқи иқтисодий
реклама‖ кафедрасида ассистент лавозимида бошлаб, хозирда ―Кичик бизнес
ва тадбиркорлик ‖ кафедрасида доцентлик лавозимида фаолият олиб бормоқда.
Д. А. Шодибекова шу пайтгача 2 та дарслик, 2 та ўқув қўлланма, изоҳли
луғат, 15 та ўқув-услубий қўлланма, 1 та амалий услубий қўлланма 10 та илмий
мақола ва бир қанча тезисларни ѐзган хамда кўпчилик ҳукмига ҳавола қилган.
2003 - 2004 йилларда ―Uzbek American Academy-(EDNET)‖орқали ташкил
этилган «International Trade course», «Strategic Management course», «Strategic
Marketing course», «Produktions and Operations Managemenеt course»,
«Enterpreneurship in Developing course», «The Use of E-marketing in Customer
Relationship Management course», «Finance Managemenеt course» буйича
малакасини оширган.
225O‟ZBEKISTON RESPUBLIKASI
OLIY VA O‟RTA MAXSUS TA‟LIM VAZIRLIGI
NAMANGAN DAVLAT UNIVERSITETI
«Himoyaga ruxsat etildi»
Tabiiy fanlar fakulteti dekani,
g.f.n., dotsent _______ A.A.Nazarov
«___» _____________ 2018 y.
5140600-geografiya bakalavriat ta‘lim yo‘nalishi
bitiruvchisi
Abduraximov Shaxboz Abdumalik o‟g‟lining
“Namangan viloyati tadbirkorlik muhitining shakllanishi va
rivojlanishini hududiy xususiyatlari”
mavzuidagi
BITIRUV MALAKAVIY ISHI
«Himoyaga tavsiya etildi»
Geografiya kafedrasi mudiri
________ g.f.n., dots. X.Mirzaaxmedov
«___» _____________ 2018 y.
BMI rahbari: g.f.n., dots.
X.Mirzaaxmedov
Namangan – 2018
2
M U N D A R I J A
KIRISH.............................................................................................................. 3
1-BOB. TADBIRKORLIK FAOLIYATINI GEOGRAFIK
O‟RGANISHNING ILMIY-NAZARIY ASOSLARI .................................. 7
1.1 Tadbirkorlik faoliyatining iqtisodiyotda tutgan o‘rni ......................... 7
1.2 Tadbirkorlik faoliyatini rivojlantirishning xorij tajribasi ....................... 15
1.3 O‘zbekistonda tadbirkorlik faoliyatini rivojlantirish yo‘nalishlari............ 25
2-BOB. NAMANGAN VILOYATIDA TADBIRKORLIK MUXITINI
RIVOJLANTIRISH IMKONIYATLARI VA O‟ZIGA XOS
XUSUSIYATLARI ........................................................................................... 37
2.1 Mintaqaning ijtimoiy-iqtisodiy jarayonlari va tadbirkorlikni
rivojlantirish sharoiti .............................................................................. 37
2.2 Namangan viloyatida tadbirkorlik faoliyatining rivojlanish
xususiyatlari .......................................................................................... 46
2.3 Istiqbolda tadbirkorlikni rivojlantirishning asosiy yo‘nalishlari ........... 57
Xulosa………………………………………………………………………. 63
Foydalanilgan adabiyotlar……………………………………………….. 65
3
KIRISH
Mavzuning dolzarbligi va ahamiyati. Mamlakatda xususiy mulk va
tadbirkorlikning yanada rivojlanishi, chet el investitsiyalarining keng jalb
qilinishi va mahalliy ishlab chiqaruvchilarning tashqi bozorlarga chiqishiga va
valyuta zahiralarini ko‘payishiga xizmat qiladi. Tadbirkorlik tuzilmalari o‘zlari
yangi ish joylari barpo etishlari, ichki bozorda tovarlar tanqisligini
kamaytirishlari, narx barqarorligi, raqobat muhitini qaror toptirishda muhim
o‘rin egallashlari hamda qishloq xo‘jaligi mutloq ustunlikka ega bo‘lgan ayrim
hududiy birliklarda mahalliy byudjetlar daromad qismlarining asosiy manbaalari
bo‘lishliklari bilan o‘zining kutilgan samarasini bermoqda. Bugungi kunda
“...tadbirkorlik faoliyatining erkinligi, xususiy mulk daxlsizligini amalda
ta‘minlash bundan buyon ham davlat siyosatida ustuvor yo‘nalish bo‘lib qoladi.
Hech mubolag‘asiz aytish mumkinki, ana shu konstitutsiyaviy qoidaning izchil
amalga oshirilishi ijtimoiy yo‘naltirilgan bozor iqtisodiyotini jadal rivojlantirish
bo‘yicha olib borayotgan barcha ishlarimizning mazmun-mohiyatini belgilab
beradi‖
1
.
Bugungi kunda yurtimizda 525 mingdan ortiq tadbirkorlik sub‘ekti
faoliyat yuritmoqda. Mamlakatimizda yalpi ichki mahsulotning 56 foizdan
ortig‘i kichik va xususiy biznes sub‘ektlari tomonidan ishlab chiqarilayotgan
bo‘lib, ular respublikamiz mehnatga layoqatli aholisining 78 foizdan ortig‘ini
ish bilan ta‘minlamoqda2
.
2017-2021 yillarda O‘zbekiston Respublikasini rivojlantirishning beshta
ustuvor yo‘nalishi bo‘yicha Harakatlar strategiyasida belgilangan vazifalarni
ijro etish, jumladan, biznes sohasi vakillari va davlat organlari o‘rtasida
samarali muloqot va foydali hamkorlik mexanizmlarini yo‘lga qo‘yish, xususiy
mulk va tadbirkorlikning huquq va qonuniy manfaatlarini ishonchli muhofaza
qilish kafolatlarini kuchaytirish, viloyatlar va tumanlarda biznes-muhitni

1 Президент Шавкат Мирзиѐевнинг Ўзбекистон Республикаси Конституцияси қабул қилинганининг 25


йиллигига бағишланган тантанали маросимдаги маърузаси. http://president.uz/uz/lists/view/1328
2
https://kun.uz/news/2017/06/20/prezidentning-angi-farmoni-tadbirkorlik-faoliati-rivozlanisini-tubdan-uzgartiradi
4
takomillashtirish masalalari bo‘yicha, shuningdek, tadbirkorlik sub‘ektlariga,
avvalo, viloyatlar, shahar va tumanlarda sifatli davlat xizmatlari taqdim
etilishini ta‘minlash davlat organlari va tadbirkorlik tuzilmalarining o‘zaro
hamkorligini, ayniqsa, tadbirkorlik sub‘ektlari faoliyatini endi boshlagan
davrlarda ularni qo‘llab-quvvatlashning yangi samarali tizimini yaratishni
taqozo etadi.
Yuqorida ta‘kidlanganidek, iqtisodiyot tarmoqlari va hududiy tuzilmalar
xo‘jaligi xususiy tadbirkorlik ta‘sir doirasida oshib boradi. Jahon mamlakatlari
tajribasida ham tadbirkorlik faoliyati va ularning jadal rivojlanishi uchun
tadbirkorlik muxitini shakllantirishga e‘tibor qaratilishi kuzatiladi . Umuman
olganda, mintaqalar xo‘jaligi ishlab chiqarish sub‘ektlari samaradorligida ham
tadbirkorlik ijobiy samara beradi. Xolbuki, mamlakatimiz iqtisodiyotini
barqaror rivojlantirishning asosiy omili sifatida tadbirkorlik faoliyatini
rivojlantirish yo‘lidagi ma‘muriy g‘ov va sun‘iy to‘siqlarni bartaraf etish va
iqtisodiyotni yanada jadallik bilan rivojlanishiga asos bo‘lishi shubhasiz.
Shundan kelib chiqib, iqtisodiy munosabatlarni takomillashtirish, ularning
samaradorlik darajasini oshirish shu kunning davr talabi ekanligini inobatga
olgan holda hududlar miqyosida tadbirkorlikni rivojlantirish, undagi
muammolar va yechimini kutayotgan vazifalarni tadqiq etish dolzarb va amaliy
xarakterga ega hisoblanadi.
Ishning masad va vazifalari. Ushbu bitiruv malakaviy ishi oldidagi
maqsad Tadbirkorlik faoliyatini geografik o‘rganishning ilmiy-nazariy
asoslarini tadqiqiq qilish orqali Namangan viloyatida tadbirkorlik muxitini
rivojlantirish imkoniyatlari va o‘ziga xos xususiyatlarini aniqlash va bu
bo‘yicha amaliy tavsiya va takliflar ishlab chiqishdan iborat.
Bitiruv malakaviy ishi oldiga qo‘yilgan maqsadni amalga oshirish uchun
quyidagi bir qator vazifalarni amalga oshirish taqozo qilinadi:
-tadbirkorlik faoliyatining iqtisodiyotda tutgan o‘rnini tahlil qilish;
-tadbirkorlik faoliyatini rivojlantirishning xorij tajribasini o‘rganish;
5
- O‘zbekistonda tadbirkorlik faoliyatini rivojlantirish yo‘nalishlarini tahlil
qilish;
- Namangan viloyatida tadbirkorlik muxitida ijtimoiy-iqtisodiy jarayonlari
va tadbirkorlikni rivojlantirish sharoitlarini tadqiqi etish;
- Namangan viloyatida tadbirkorlik faoliyatining istiqbolda
rivojlantirishning asosiy yo‘nalishlarini aniqlash va bu bo‘yicha amaliy
tavsiyalar ishlab chiqish va boshq.
Bitiruv malakaviy ishining obekti. Bugungi kunda Namangan viloyatida
yalpi hududiy mahsulotning 80,3 foizini kichik biznes va xususiy tadbirkorlik
sub‘ektlari yetkazib beradi3
. Bundan ko‘rinib turibdiki, Namangan viloyatining
yaqin istiqboldagi rivojlanishi tadbirkorlik faoliyatini rivojlanishi bilan bog‘liq.
Shunga ko‘ra mazkur bitiruv malakaviy ishi ishining ob‘ektini Namangan
viloyati tadbirkorlik muxitida faoliyat olib borayotgan tadbirkorlik tuzilmalari
tashkil qiladi.
Mintaqa tadbirkorlik muxitida faoliyat yuritayotgan korxonalarning
hududlar va tarmoqlar bo‘yicha rivojlanishidagi qonuniyatlar, xususiyatlar
hamda ularning hududlar bo‘yicha samaradorligini o‘rganish, ularning
iqtisodiyot birliklaridagi o‘rni va rivojlanishi tahlili bitiruv malakaviy ishida
gavdalantirilgan.
Ishning tarkibi. Ushbu bitiruv malakaviy ishi kirish, ikkita bob, 6 ta
paragraf, xulosa, 41 ta nomdagi foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxatidan iborat
bo‘lib, umumiy xajmi 67 betni tashkil etadi. Ishning mohiyatini to‘laqonli
ochish maqsadida 3ta jadval va 7 ta diagrammalar berilgan.
―Tadbirkorlik faoliyatini geografik o‘rganishning ilmiy-nazariy asoslari‖
deb nomlangan birinchi bobda tadbirkorlik faoliyatining iqtisodiyotda tutgan
o‘rni, tadbirkorlik faoliyatini rivojlantirishning xorij tajribasi hamda
O‘zbekistonda tadbirkorlik faoliyatini rivojlantirish yo‘nalishlari kabilar yoritilgan.

3
https://stat.uz/uz/432-analiticheskie-materialy-uz/2031-o-zbekiston-respublikasida-kichik-biznes-va-xususiytadbirkorlikning-rivojlanishi


6
―Namangan viloyatida tadbirkorlik muxitini rivojlantirish imkoniyatlari
va o‘ziga xos xususiyatlari‖ deb nomlangan ikkinchi bobda mintaqaning
ijtimoiy-iqtisodiy jarayonlari va tadbirkorlikni rivojlantirish sharoitlari,
Namangan viloyatida tadbirkorlik faoliyatining rivojlanish xususiyatlari va
istiqbolda tadbirkorlikni rivojlantirishning asosiy yo‘nalishlari yortilgan.
7
I BOB. TADBIRKORLIK FAOLIYATINI GEOGRAFIK O‟RGANISHNING
ILMIY-NAZARIY ASOSLARI
1.1. Tadbirkorlik faoliyatining iqtisodiyotda tutgan o‟rni
O`zbekiston Respublikasi iqtisodiyotini mustahkamlash, har tomonlama
rivojlantirib borish, iqtisodiyotni xususan bozor munosabatlarini tezlashtiruvchi
eng asosiy yo`llardan biri bu tadbirkorlikni rivojlantirish hisoblanadi. Shuning
uchun ham tadbirkorlikni rivojlantirishga, uni davlat tomonidan qo`llabquvvatlanishi, xususiy tadbirkorlikda tashabbus ko`rsatish, uni rag`batlantirishga
bag`ishlangan bir qancha qonun, farmon va qarorlar qabul qilindi. Mamlakatimizda
olib borilayotgan iqtisodiy ijtimoiy islohotlarning tub negizini tadbirkorlik,
omilkorlik va ishbilarmonlik xislatlarisiz tasavvur etish qiyin. Erkin bozor
munosabatlarining keng ravnaq topishi kishilar hayotida, ularning turmush tarzida,
ma`naviy va hayotiy ko`nikmalarida namoyon bo`lmoqda.
Bugungi kunda mamlakatimiz Jahon bankining ma`ruzasida keyingi yillarda
tadbirkorlik faoliyati uchun ishbilarmonlik muhitini yaxshilash sohasida eng
yaxshi natijalarga erishgan dunyodagi o`nta davlat qatoridan joy olgani qayd
etilgan.
Tadbirkorlikni qo`llab quvvatlanishi nafaqat iqtisodiyotni muttasil
rivojlanishi, xo`jalik aloqalarini tuzatish, raqobatni rivojlantirish va iste`mol
bozorini to`ldirish bilan bog`liq bo`lgan iqtisodiy maqsadlarni ham ta`minlamoqda.
Mustaqillik yillarida O'zbekistonda bozor iqtisodiyotining asosi bo'lgan
xususiy mulk ustuvorligini mustahkamlaydigan barqaror qonunchilik bazasi
yaratilganini qayd etish zarur. O'rta mulkdorlar sinfini shakllantirish, mamlakat
iqtisodiyotini barqaror yuksaltirish, yangi ish o'rinlari yaratish va aholi daromadini
oshirishning muhim omili bo'lgan kichik biznes va xususiy tadbirkorlikni jadal
rivojlantirish bo'yicha qulay ishbilarmonlik muhiti hamda ishonchli huquqiy
kafolatlar yaratilmoqda.
Bozor munosabatlari sharoitida iqtisodiyotni rivojlantirishning asosiy
omillaridan biri tadbirkorlik faoliyatini rivojlantirishdir.
8
Taniqli olimlarning olib borgan tadqiqotlari shuni ko`rsatadiki, tadbirkorning
o`z faoliyati sohasida olib boradigan ishlari ko`p qirralidir. Bu bozor siyosatining
o`zgarishi bilan yoki korxonaning ichki va tashqi omillari ta`sirida aniqlanadi.
Lekin tadbirkorning asosiy maqsadi manfaat (foyda) ko`rish bilan bir qatorda,
bozorda samarali faoliyat yuritishni ta`minlaydigan ishlarni amalga oshirishdir.
Buning uchun tadbirkorlikni boshqarish va unga ko`mak beruvchi zamonaviy
menejment usullariga asoslangan mexanizmni yaratish va undan unumli
foydalanishni ta`minlash zarurdir.
Tadbirkorlik – bu iqtisodiy faoliyatning alohida turi bo`lib, uning zamirida
mustaqil tashabbus, javobgarlik, tadbirkorlik g`oyasiga asoslangan, foyda olishga
yo`naltirilgan, maqsadga muvofiq faoliyatdir. U iqtisodiy faollikning alohida turi
bo`lib, uning boshlang`ich bosqichi, odatda, fikrlash faoliyati yoki uning natijasi
bilan bog`langan bo`ladi, faqat u keyin moddiy shaklni oladi.
Tadbirkorlik yangilik kiritish, tovar ishlab chiqarish faoliyatini o`zgartirish
yoki korxonani (shu jumladan, kichik korxonani) tashkil qilish sohasida
ijodkorlikning mavjudligi bilan ta`riflanadi. Tadbirkorlik faoliyatining ijodkorlik
jihatlari boshqaruvning yangi tizimda ishlab chiqarishni tashkil qilishning yangi
usullari yoki yangi texnologiyalarini tadbiq etishda o`z ifodasini topadi. Uning yana
bir muhim xususiyati ishlab chiqarish jarayonida yangi g`oyalarning amalga
oshirilishi bozor tomonidan qanday qabul qilinishini oldindan ko`ra bilish qobiliyatida
namoyon bo`ladi. Shu jihatdan qaraganda, yangilikni bozorda tatbiq etish va
iste`molchining javobini bitta jarayonga birlashtira olish tadbirkor muvaffaqiyatining
garovidir.
«Tadbirkorlik» tushunchasini quyidagicha ta`riflanadi: Tadbirkorlik –
shaxsiy daromad, foyda olishga qaratilgan fuqarolarning mustaqil faoliyati. Bu
faoliyat o`z nomidan, o`z mulkiy mas`uliyati va yuridik shaxsning yuridik mas`-
uliyati evaziga amalga oshiriladi. Tadbirkor qonun tomonidan taqiqlanmagan
barcha xo`jalik faoliyati, shu jumla-dan, vositachilik, sotish, sotib olish, maslahat
berish, qimmatbaho qog`ozlar bilan ish olib borish bilan shug`ullanishi mumkin.
9
Iqtisodiyotni erkinlashtirish tamoyillari ustun xarakterga ega bo‘lgan
bugungi kunda respublikada mulk va unga egalik huquqining daxlsizligi, erkin va
mustaqil xo‘jalik faoliyatining ta‘minlanishi mulkdorlar qatlamlarining mamlakat
ijtimoiy-siyosiy hayotidagi faolligining oshishida o‘ziga xos mavqega ega. Global
miqyosda raqobat tobora kuchayib borayotgan bugungi sharoitda milliy iqtisodiyot
raqobatdoshligini tubdan oshirish, eksportga mahsulot chiqaradigan korxonalarni
qo‘llab-quvvatlashni kuchaytirish, tadbirkorlik sub‘ektlarining faoliyatini har
tomonlama rag‘batlantirish dolzarb vazifalardan sanaladi. Faol tadbirkor deganda,
biz raqobatbardosh mahsulot ishlab chiqarishga qodir, eng muhimi, yangi ish
o‘rinlari yaratib, nafaqat o‘zini va oilasini boqadigan, balki butun jamiyatga naf
keltiradigan ishbilarmon insonlarni tushunamiz. Bunday tadbirkorlar safini
kengaytirish, jumladan, yuqori texnologiyalar, ilm-fanning eng so‘nggi yutuqlariga
asoslangan texnika va asbob-uskunalarni mamlakatimizga olib kelish va joriy etish
uchun ularga munosib sharoitlar yaratish bizning birinchi galdagi vazifamiz
bo‘lishi shart. Kerak bo‘lsa, xorijdagi yetakchi kompaniya va tashkilotlarda tajriba
orttirishi, o‘zaro manfaatli hamkorlik qilishi uchun ularga har tomonlama
imkoniyat tug‘dirib berishimiz lozim4
.
Hozirgi davrda jamiyatda iqtisodiy va mulkiy tarkibni samarali tashkil
qilish, mulkdorlar sinfining yangi qatlamlarini vujudga keltirishning muhim sharti,
bu kichik biznes va xususiy tadbirkorlik tuzilmalarini rivojlantirishdir. Mazkur
tuzilmalar:
-raqobat muhiti tobora rivojlanib borayotgan bozor konьyukturasiga tez
moslashuvchanligi;
-iqtisodiyotda milliy (xususiy) investitsiya qatlamining vujudga kelishida
muhim ahamiyat kasb etishi;
- aholi ijtimoiy bandligi darajasini oshirish, qo‘shimcha ish o‘rinlari barpo
etishdagi ahamiyati;
- aholining qo‘shimcha bandligi hamda qo‘shimcha daromad manbai
sifatidagi ijtimoiy roli;

4 Ўзбекистон Республикаси Президенти Шавкат Мирзиѐевнинг Олий Мажлисга Мурожаатномаси.


http://president.uz/uz/lists/view/1371
10
- bu tizimda erkin raqobat munosabatlarini yo‘lga qo‘yish va
takomillashtirishning qulayligi;
-iqtisodiyotning tarkibiy tuzilishi tizimida yangi qatlamlar vujudga
kelishining bosh omili ekanligi kabi sifatlari bilan ko‘zga tashlanadi.
Har qanday tadbirkorlik ma`lum bir hududda: mamlakat, viloyat, shahar
yoki qishloq miqyosida olib boriladi. Tadbirkorlik faoliyatini samarali olib
borish uchun ma`lum bir ishchi muhiti bo`lishi kerak.
Bunday muhit ayrim hududlar miqyosida mujassamlanib, o`zida
ishbilarmonlik funkstiyalarini amalga oshirishni mujassamlantirgan. Umumiy
holda tadbirkorlik muhiti asosan quyidagi to`rtta omil: huquqiy, siyosiy,
ijtimoiy va iqtisodiy omillarning o`zaro bog`likligi natijasida amalga oshiriladi.
Ular ijobiy yoki rag`batlantirish ko`rinishida ham shakllanishi mumkin. Ushbu
holda mamlakat yoki mintaqadagi mavjud shart-sharoitlar tadbirkorlik
faoliyatini olib borish uchun mos bo`ladi. Chunki, bunday muhit tadbirkorga
amalga oshirayotgan ishlarining natijalari qanday bo`lishini oldindan ko`ra
bilishiga keng imkoniyat tug`diradi. Tadbirkorning o`z ishi natijalarini oldindan
ko`ra bilishi tavakkallik tushunchasiga teskari holda ifoda etiladi. Agar tadbirkor
ma`lum bir muhitda tavakkalchilik asosida faoliyat ko`rsatayotgan bo`lsa, u
holda u o`zgaruvchanlik, barqarorsizlik, tavakkalchilik bilan tavsiflanadi.
Bunday muhit yuqorida keltirilgan ijobiy muhitga to`g`ri kelmaydi. Amalda ko`p
hollarda tadbirkorlik muhitining ma`lum bir omili tadbirkorning ish natijalariga
asosiy ta`sir ko`rsatadi, deb bo`lmaydi. Chunki, tadbirkorni ko`proq tadbirkorlik
muhitini belgilovchi omillarning o`zaro bog`liqligi qiziqtiradi.
Yuqorida ta`kidlab o`tilgan omillardan huquqiy omillar asosiy omil
bo`lib hisoblanadi, chunki tadbirkorlik faoliyatini olib borish uchun
tadbirkorlik muhitida amalga oshirilishi mumkin bo`lgan o`yinlar qoidasini
ko`rsatib beradi. O`yinlar qoidasi tushunchasi ruxsat etilgan va amalga
oshirilayotgan ish (harakat)larni o`z ichiga oladi. Ruxsat etilgan ish
(harakat)larga nisbatan o`yin qoidalari turli shaklda namoyon bo`ladi. O`yin
qoidalari nima qilish mumkin-u nima qilish mumkin emas tamoyili asosida ishlab
11
chiqilishi mumkin. Bu qoidalarda tadbirkorlik faoliyatini olib borish yo`lidagi
barcha chegara yoki cheklovlar yaqqol ko`rsatilib berilishi kerak. Umuman
olganda, huquqiy omil – tadbirkorlik faoliyatini yuritish yo`lidagi barcha
qonunlar (soliq, er, mehnat munosabatlari) va yo`riqnomalar majmui bo`lib, tadbirkorlik faoliyatini tartibga soladi hamda tadbirkorning iqtisodiy jarayondagi
boshqa sub`ektlar bilan munosabatini mujassamlantiradi.
Huquqiy bazaning to`liq yoki bir me`yorda yuritilmasligi tadbirkorlik faolligi
darajasiga katta salbiy ta`sir ko`rsatishi mumkin. Hozirgi kunda O`zbekiston
Respublikasida amaliyotda tadbiq qilinayotgan iqtisodiy islohotlarning asosini
tashkil qilayotgan bir butun huquqiy baza mavjuddir.
Huquqiy omilning tavsifiga «huquqiy madaniyat» tushunchasi ham kiradi.
Buning ostida millatning qonunlarga to`liq rioya qilishi, ya`ni insonlarning ongida
qonunlar talabini bajarish kerak degan tushunchaning bo`lishi tushuniladi. Agar,
kerak bo`lgan barcha qonunlar qabul qilinsa-yu, lekin ular amalda ishlamasa yoki
tadbiq qilinmasa, bunday jamiyatni qonunlarga bo`ysunuvchan deb bo`lmaydi va
buni tadbirkor o`z faoliyatini yuritishda e`tiborga olishi shartdir.
Siyosiy omil tadbirkorlik jarayonida bo`layotgan barcha hodisalarga
davlatning munosabatini va ularga davlatning ta`sirini belgilab beradi. Davlatning
tadbirkor faoliyatiga qay darajada ta`sir ko`rsatishi yoki aralashishi kerakligi ham
siyosiy omil tushunchasiga kiradi. Bunday aralashish oldindan belgilanmagan yoki
belgilangan bo`lishi mumkin. Umuman olganda, tadbirkorlik faolligi darajasiga
davlatning munosabati rag`batlantirish yoki qo`shilishmaslik ko`rinishida namoyon
bo`ladi.
Har bir mamlakatda tadbirkorlikning rivojlanishiga undagi siyosiy tizimning
barqarorligi katta ta`sir ko`rsatadi. Agar siyosiy tizim barqaror bo`lmasa, tadbirkorlar
katta investistiyalarni jalb qilmasdan yuqori darajadagi foyda olish maqsadida kichik
muddatga mo`ljallangan turli xildagi operastiyalarni amalga oshirishga harakat
qilishadi. Siyosiy ahvolning barqarorligi tadbirkorga o`z faoliyatini strategik jihatdan
loyihalashtirish, ya`ni uzoq muddatga mo`ljallangan ishlarni amalga oshirish
imkonini beradi.
12
Ijtimoiy omil boshqalarga nisbatan o`zining tarkibi jihatidan anchagina
murakkab hisoblanadi. Shuning uchun ham uning tarkibi ko`pgina elementlardan
tarkib topadi. Agar tadbirkor ularni e`tiborga olmasa, kelgusida salbiy natijalarga
olib kelishi mumkin. Quyidagilar bu omilning asosiy elementlari hisoblanadi:
- jamiyatda mafkuraning holati;
- milliy urf-odatlar;
- millatning madaniy va maishiy odatlari;
- atrofdagi kishilarning tadbirkor va tadbirkorlik faoliyatiga bo`lgan munosabati;
- davlatning tadbirkor va tadbirkorlik faoliyatiga bo`lgan munosabati.
Iqtisodiy omil bozordagi raqobatni va narx-navo holatini o`zida aks ettiradi.
Narx-navo tizimi, o`z navbatida, narxlarning darajasi, ishlab chiqarish jarayoniga
tadbirkor tomonidan jalb qilinayotgan ishlab chiqarish omillari, ishchi kuchi, kredit
stavkasi miqdori hamda soliq va majburiy to`lovlarni o`z ichiga oladi. Bunda
bozordagi raqobat shart-sharoitlari sifat va miqdoriy jihatdan tahlil qilib chiqiladi.
Tadbirkorlikni davlat tomonidan ma`lum bir shart-sharoitlar yaratilgandagina
amalga oshirish mumkindir. Uning tarkib topishi avvalambor jamiyatdagi ma`lum
bir vaziyatning vujudga kelishi bilan bog`liq bo`lib, undagi siyosiy va iqtisodiy
vaziyat tadbirkorlik faoliyatini tarkib toptirishga yo`naltirilgan bo`ladi.
Tadbirkorlik faoliyatining kelajagi tadbirkorlik muhiti bilan belgilanadi, u esa
jamiyatdagi ijtimoiy-iqtisodiy vaziyatni aks ettiradi. Ijtimoiy-iqtisodiy vaziyatga
iqtisodiy mustaqillik, tadbirkorlar sinfi, iqtisodiy aloqalarda bozorning
ustuvorligi, tadbirkorlik kapitalini mujassamlantirish sharoitining mavjudligi va
kerak bo`lgan resurslarni ishlatish kiradi.
Tadbirkorlikning ijtimoiy mustaqallik darajasi bozorda vujudga kelayotgan
mustaqil korxona va tashkilotlar soni bilan tavsiflanadi.
Tadbirkorlik muhitini shakllantirish boshqariladigan jarayondir. Lekin
boshqarish usullari ma`muriy yoki direktiv ko`rinishida bo`lishi mumkin emas.
Ularning asosiy tadbirkorlik faoliyati sub`ektlariga ta`sir qiladigan choralardan emas,
balki shunday sub`ektlarning tarkib topishi yo`lida qulay shart-sharoitlarni
yaratishdan iborat bo`lishi kerak.
13
Tadbirkorlik muhitini tarkib toptirish ko`p jihatli jarayon bo`lib, u o`z ichiga
quyidagi tarkiblarni qamrab oladi:
- ijtimoiy, iqtisodiy va ijtimoiy-iqtisodiy falsafaning hamda ular bilan bog`liq
bo`lgan jamiyat a`zolari psixologiyasining o`zgarishi;
- tadbirkorlikni rag`batlantiruvchi milliy dastur qabul qilinishi.
Tadbirkorlikni rivojlantirishning asosiy maqsadi mamlakat iqtisodiy
o`sishining qo`shimcha manbai sifatida ijtimoiy muammolarni bartaraf etishda katta
rol o`ynaydi, bandlik muammolarini hal etish, milliy boylikni o`stirish va
millatning farovonligi uchun xizmat qiladi.
Iqtisodiy faollik va mustaqillikning muhim shakli bo`lmish tadbirkorlik
respublikamizda bandlikning aniq shaklini va yangi ish joylarini barpo etish yo`lida
eng rivojlangan davlatlar tomonidan qo`llab-quvvatlanib kelinmoqda.
Tadbirkorlikning davlat tomonidan qo`llab-quvvatlanishi bir necha yillar
mobaynida maslahatlar berish, moliyaviy yordam ko`rsatish yoki soliqlar to`lashda
tadbirkorlar uchun ma`lum bir imtiyozlar berilishida aks etmoqda.
Tadbirkorlik muhiti mamlakatning rivojlanishi asosini tashkil qiladi va
ishbilarmon kishilarning faoliyat mazmunini belgilab beradi. Turli mamlakatlarda
tadbirkorlik muhiti turlichadir. Rivojlangan mamlakatlarda bunday muhit o`zining
qulayligi hamda iqtisodiy jarayonlarning yuqori darajada unumli tashkil qilinishi bilan
ajralib turadi.
Iqtisodiy jarayonlar qanchalik unumli bo`lsa, jamiyat moddiy va ma`naviy
jihatdan shunchalik yuqori darajada bo`ladi. Iqtisodiy jarayonlarning samarasi amalda
faoliyat ko`rsatayotgan tadbirkorlarning soni va sifati hamda shu faoliyat bilan
shug`ullanmoqchi bo`lgan kishilar soni bilan belgilanadi. Bu, o`z navbatida,
tadbirkorlik ishiga yangi tadbirkorlarni jalb qilish, iqtisodiyotni erkinlashtirish va
tadbirkorlik muhiti darajalariga bog`liqdir. Oxirgisi tadbirkorlik faoliyatiga
davlatning aralashishi darajasiga bog`liq. Davlat shunday shart-sharoitlar yaratib
berishi kerakki, unda tadbirkorlarning va tadbirkor bo`lmoqchi bo`lganlarning
qiziqishi, xohishi va intilishlari maksimal darajada o`z ifodasini topsin. Jahon tajribasi
ham iqtisodiy jihatdan rivojlanishga erishgan mamlakatlarda tadbirkorlik uchun
14
barcha qulayliklar yaratib berilganligini ko`rsatmoqda.
Biznesni samarali yuritish unga tashqi muhitdan aralashishni yoqtirmaydi.
Biznesni yuritishda tashqaridan ozgina aralashuv bo`lsa, uning emirilishiga olib
kelmasa ham tadbirkorlik tarkiblarining faoliyat ko`rsatishiga salbiy ta`sir ko`rsatadi.
Shuning uchun ham davlat iqtisodiyot uchun kerakli bo`lgan barcha shart-sharoitlarni
yaratishi va tadbirkorlar uchun ko`proq erkinlik berishi kerak. Shunga asoslangan
holda ish olib borayotgan O`zbekiston jahon iqtisodiyotida o`zining munosib
o`rnini topmoqda.
Tadbirkorlik faoliyati turlari xilma-xildir. Faoliyat maqsadi, turi va
yo`nalishlariga qarab tadbirkorlik faoliyatining ishlab chiqarish, tijorat,
moliyaviy va konsalting turlarini ajratish mumkin.
Qayd etilgan ushbu tadbirkorlik faoliyatining har bir turi kichik turlarga
bo`linadi. Ishlab chiqarish tadbirkorligini tadbirkorlik faoliyatining asosiy turi
desak xato bo`lmaydi. Zero, bunday tadbirkorlik faoliyati tufayli mahsulot,
tovarlar ishlab chiqariladi, xizmat ko`rsatiladi, ma`lum ma`naviy qadriyatlar
yuzaga keladi.
O`zbekistonda bozor iqtisodiyotiga o`tishning dastlabki yilla-rida tijorat
tadbirkorligi yaxshi rivojlandi. Tadbirkorlik faoliyatining bu turi tovar va
xizmatlarni sotib olish va sotish jarayonlarini amalga oshirish bilan
ta`riflanadi, chunki bu sohada qisqa vaqat orasida daromad olish mumkin.
Moliyaviy tadbirkorlik tadbirkorlik sohasining alohida olingan turiga
kiradi. Uning faoliyat sohasi qiymatlarni alma-shinishi va almashtirilishidan
iborat. Moliyaviy faoliyat ish-lab chiqarish, tijorat sohasini ham qamrab olishi
mumkin. Shuningdek, moliyaviy tadbirkorlik mustaqil bank va sug`urta muassasalari shaklida ham faoliyat ko`rsatadi.
Keyingi vaqtda O`zbekistonda tadbirkorlik faoliyatining konsalting
(maslahat) turi rivojlanmoqda. Bu tadbirkorlik turi ko`p yo`nalishlardan
iborat bo`lib, kelajakda yaxshi rivojlanib ketishiga jahon iqtisodiyoti
taraqqiyoti guvohlik beradi.
Tadbirkorlik faoliyati turlari nisbatan mustaqil bo`lib, bir-birini to`ldirib
15
keladi. Tadbirkorlik faoliyatining barcha turlarini belgi-lab beruvchi ishlab
chiqarish tadbirkorligining ustuvorligini tan olish kerak.
Innovastion, ilmiy-texnik faoliyat, tovarlarni bevosita ishlab
chiqarish, xizmat ko`rsatish va shu sohadagi axborot bilan ishlash faoliyati
ishlab chiqarish tadbirkorligiga kiradi. Ishlab chiqarish bilan shug`ullanmoqchi
bo`lgan har bir ishbilarmon tadbirkorlik faoliyatining qaysi turi bilan
shug`ullanishini, qanaqa mahsulot ishlab chiqarishini, qanday xizmat
ko`rsatishini oldindan belgilab olishi lozim. Shu ish amalga oshgandan keyin
tadbirkor marketing bilan shug`ullanadi. Tovarga bo`lgan talabni bilish
maqsadida u tovarning potenstial iste`molchilari, xari-dorlari, ulgurji va
chakana savdo bilan shug`ullanuvchi tashki-lotlar bilan aloqa qiladi.
Muzokaralar ishbilarmon va bo`lajak xaridorlar o`rtasida shartnoma tuzilishi
bilan yakunlanadi. Tuzilgan shartnoma tadbirkorlikdagi tavakkalchilikning
oldini olishga imkon beradi. Shu ishlar amalga oshmasa, tadbirkor faqat
og`zaki va`dalar asosida ishlab chiqarish faoliyatini boshlaydi. Shakllangan
barqaror bozor sharoitida rivojlangan mamlakat-larda og`zaki kelishuvlar
ishonchli kafolat bo`lib, kerak bo`lgan hollarda shartnoma, bitim shaklida
rasmiylashtiriladi. Biroq, bizning mamlakatimizda bozor iqtisodiyoti endi
shakllanayotgan davrda og`zaki bitimlarning kafolati past va tavakkalchilik
kuchlidir.
Yuqoidagilardan ko‘rinib turibdikii, mamlakatda tadbirkorlikni jadal
rivojlantirish iqtisodiy o‘sishni ta‘minlash, yangi ish o‘rinlarini tashkil qilish,
aholining daromadlari va farovonligini oshirishning muhim omili sanaladi.
1.2. Tadbirkorlik faoliyatini rivojlantirishning xorij tajribasi
Bugungi kunda kichik biznesning jahon mamlakatlari iqtisodiyotidagi
ahamiyati tobora oshib bormoqda. Agar bizning respublikamizda bu sohaga
bo‘lgan e‘tibor asosan ijtimoiy yo‘naltirilgan bozor iqtisodiyotini shakllantirish
vazifalariga bog‘liq holda keng avj olgan bo‘lsa, jahonning boshqa mamlakatlarida
kichik biznesning ustuvor ahamiyatlarini tan olish hamda ularni rivojlantirish
16
uchun chora-tadbirlar majmuini ishlab chiqish ancha ilgari boshlangan edi.
Kichik va xususiy tadbirkorlikning bunday ustuvor darajadagi mavqeni
egallashi va ayni paytda davlatning tarkibiy-iqtisodiy siyosatida ustivor bo‘g‘in
sifatida baholanishi deyarli barcha mamlakatlar uchun xos bo‘lgan umumiylik
belgilardan biridir.
Buni ko‘plab rivojlangan mamlakatlar amaliyotida kuzatish mumkin,
chunonchi, AQSHda 1953 yildayoq Kongress tomonidan kichik biznes
ma‘muriyati tuzilgan bo‘lsa, Yaponiyada kichik biznesni rivojlantirish
umumdavlat dasturini amalga oshiruvchi davlat milliy markazlari tarmog‘i
tashkillangan bo‘lib, bunday markazlar ilk bor o‘tgan asrning 40-yillari oxirlarida
vujudga kelgan edi. Bu markazlar faoliyati hukumat qoshidagi kichik va o‘rta
korxonalar boshqarmasi tomonidan tartibga solinib turiladi. AQSHda 1953 yili
«Kichik biznes to‘g‘risida» Qonun qabul qilinib, unda: «Mamlakatning xavfsizligi
va farovonligi kichik biznesning mavjud va salohiyatli imkoniyatlarini
rivojlantirish va rag‘batlantirishsiz taminlanishi mumkin emas» - deb ta‘kidlangan
edi5
.
Kichik biznesni rivojlantirishga qaratilgan milliy siyosatlar tizimida Janubiy
Koreya amaliyoti alohida e‘tiborga molik. Bu mamlakatda bir tomondan kichik
biznesni rivojlantirish bo‘yicha qator davlat institutlari shakllantirilgan, ikkinchi
tomondan, kichik biznesni rag‘batlantirish tizimi shunday takomillikka egaki,
bunda kichik biznes sub‘ektlari o‘zlarida bozor sharoiti, raqobat muhiti uchun
moslashish, ―immunitet‖ni shakllantira olmog‘i shart hisoblanadi.
Shunga ko‘ra zamonaviy jahon xo‘jaligida kichik biznes mamlakatlar
iqtisodiyotining eng dinamik rivojlanuvchi bo‘g‘inlaridir. Tashkiliy tuzilmalar
orasida kichik biznes sub‘ektlarining texnik ta‘minoti shiddat bilan rivojlanib,
ularning yirik ishlab chiqarish korxonalari bilan hamkorliklari tobora takomillashib
bormoqda. Bunga mos ravishda ularning innovatsion imkoniyatlari ham kengayib,
rivojlanmoqda. Pirovardda, ko‘pchilik o‘tish davri iqtisodiyoti mamlakatlari uchun
kutilgan natija namoyon bo‘ldi, bugungi kunda kichik biznes aholining o‘z ijtimoiy

5
Зяблюк Н.Г. Государство и малый бизнес США. Социально-политический аспект. М.: Наука, 1987. 26-ст.


17
talablarini qondirishida yetakchi o‘rin tutmoqda. Jumladan, Markaziy va SHarqiy
Yevropa hamda MDH mamlakatlari uchun kichik va xususiy tadbirkorlikni tashkil
etish – bozor iqtisodiyotiga o‘tish jarayonida asosiy hal qiluvchi element
hisoblanadi. Ushbu mamlakatlarda kichik biznes rejali iqtisodiyot sharoitida ustun
mavqeni egallagan yirik sanoat ishlab chiqarish majmualarining tanazzuli bilan
yuzaga keldi va shu jihatdan ham kichik biznes – o‘tish davrining ―sinonim‖i
sifatida tavsiflandi. Bunga yaqqol misol qilib, 1989-1994 yillarda birgina
Bolgariyaning o‘zida kichik biznes sub‘ektlari soni 23000 dan 360000 taga yoki
15,7 martaga oshganligini ko‘rsatish mumkin. Bu holat Chexiyada yanada yuqori
darajaga ega, ya‘ni, 1995 yilga kelib, mazkur mamlakatda kichik biznes mavjud
xo‘jalik sub‘ektlarining 95 foizi, ayni paytda ijtimoiy mehnatda bandlarning 1/3
qismini o‘zida mujassam etgan.
Bozor iqtisodiyoti sharoitida kichik biznes va xususiy tadbirkorlikning
ahamiyati haqida mulohaza yuritar ekanmiz, bu borada 2000 yilning 15 iyunida
Italiyaning Boloniya shahrida 46 mamlakat ishtirokida o‘tkazilgan konferentsiyada
qabul qilingan ―Kichik va o‘rta tadbirkorlikni qo‘llab-quvvatlash siyosati bo‘yicha
Boloniya xartiyasi‖
6
da konferentsiya ishtirokchilari tomonidan kichik biznes va
xususiy tadbirkorlikning bir qator ahamiyatli jihatlari e‘tirof etilganligini ta‘kidlab
o‘tish joiz. Ushbu Xartiyada kichik biznes va xususiy tadbirkorlikning ijtimoiy
hayotdagi eng muhim qirralari sifatida, uning yangi ish o‘rinlarini yaratish,
mintaqaviy va mahalliy xo‘jaliklar rivojlanishida yetakchi mavqega egaligi,
ijtimoiy hamjihatlikni ta‘minlash, tarkibiy iqtisodiy o‘zgarishlarni boshdan
kechirayotgan mamlakatlarda iqtisodiy muammolar keskinligini yumshatish hamda
aholi qo‘shimcha daromadlari manbai sifatida kambag‘allik darajasini pasaytirish
kabilarga alohida urg‘u beriladi.
Umuman, ko‘pchilik xorij mamlakatlari iqtisodiyotida kichik biznesning
o‘rni va hissasi juda salmoqlidir. Bu birinchi navbatda kichik korxonalar soni,
unda band bo‘lgan xodimlar soni hamda ular tomonidan ishlab chiqarilgan
mahsulot hajmining hissasi bilan aniqlandi.

6
Российское обозрение малых и средних предприятий 2001. – М., 2002. Copyright by European Commission.


Манбаа: Ресурсный центр малого предпринимательства http://www.lib.rcsme.ru
18
Frantsiyada mayda hamda kichik biznes korxonalari bir-biridan tafovutlanib,
mayda biznes hissasiga barcha korxonalarning 90,3 foiz va ish bilan band
xodimlarning 20 foiz, kichik biznes hissasiga esa barcha ish bilan band
xodimlarning 47,9 foiz to‘g‘ri keladi. Sanoatda yangi korxonalarning 97 foiz
kichik biznesga to‘g‘ri keladi. Kichik biznesning roli qurilishda, savdoda,
mehmonxona xo‘jaligi va umumiy ovqatlanishda, shuningdek, xizmat ko‘rsatish
sohasida ayniqsa yuqoridir. Kichik biznesning ro‘yxatdagi har ikkinchi xodimi
savdoda ishlaydi. Injener-qurilish ishlari sohasida kichik biznes hissasiga tovar
aylanmasining yarmi to‘g‘ri keladi. Gollandiyada kichik korxonalar sohasi barcha
xususiy korxonalarning 98,5 foizini qamrab oladi, bundan 90 foizi kichik
korxonalar sirasiga kiradi. Kichik korxonalarda xususiy sektorda band
bo‘lganlarning yarmidan ko‘prog‘i ishlaydi. Hizmat ko‘rsatish sohasidagi
bandlikning nisbatan yuqori darajasi bo‘yicha Niderlandiya Yevropa Ittifoqi
mamlakatlari orasida yetakchi o‘rinni tutadi.
AQSHda keyingi yillarda kichik korxonalar (sotishdan tushgan mablag‘
miqdori 19 ming dollargacha bo‘lgan korxonalar) soni ikki baravar ko‘paydi va 10
mln.ga yetdi, barcha korxonalarning 95 foizi kichik korxonalardir. Kichik biznes
yalpi milliy mahsulot o‘sishining yarmini tashkil etadi. Agar 80-yillarda 50 ta yirik
korporatsiya 3,5 mln. ish o‘rnini qisqartirgan bo‘lsa, kichik biznes sohasida 20
mln. yangi ish o‘rni tashkil etilgan edi. 1988-1990 yillarda yangi ish joylarining
o‘sishi to‘lasicha kichik korxonalar xissasiga to‘g‘ri keldi. Bir qator ekspertlarning
fikricha, kichik firmalar ish faolligining pasayishi mamlakatda iqtisodiy inqirozni
keltirib chiqarishi mumkin7
.
Buyuk Britaniyadagi firmalarning deyarli 96 foizi kichik biznes sohasiga
taalluqli hisoblanadi. Ularga barcha ishchi kuchining 25 foizi hamda yalpi ijtimoiy
mahsulotning tahminan 20 foizi to‘g‘ri keladi.
Germaniyada 2 milliondan ortiq kichik biznes korxonalari faoliyat ko‘rsatib,
ularda iqtisodiy jihatdan faol aholining qariyib 75 foizi mashg‘uldir. Bu korxonalar
mamlakatda ishlab chiqarilayotgan yalpi milliy mahsulotning 50 foizini yetkazib

7 Абатуров В. Малый и средний бизнес в Корее. // Частная собственность. №24 (212), 1999. 8-ст.


19
bermoqda.
Umuman olganda, kichik sanoat korxonalari xalqaro federatsiyasining
hisob-kitoblariga ko‘ra kichik korxonalar hissasiga ishlab chiqarilgan
mahsulotlarning tahminan 50 foizi, kapital qo‘yilmalarning esa 30 foizidan
ko‘prog‘i to‘g‘ri keladi. Kichik biznes hisobiga AQSH, Germaniya, Angliya,
Italiya, Yaponiya kabi mamlakatlarda ish o‘rinlarining 2/3 qismi yaratiladi.
Quyida keltirilgan 1-jadvaldan ko‘rish mumkinki, odatda, barcha ish bilan
band bo‘lganlarning yarmidan ko‘prog‘i mayda va kichik korxonalarda ishlaydilar.
1-jadval.
Turli hajmdagi korxonalar bo‟yicha ish bilan band
bo‟lganlarning taqsimlanishi
(foizda)
Davlatlar nomi
Korxonalarning hajmi
Jami
korxonalar
SHu jumladan
Mikro Kichik O‟rta yirik
Avstriya 100,0 33,6 27,9 23,1 15,4
AQSH 100,0 26,1 28,4 24,0 21,5
Belgiya 100,0 22,1 22,6 26,0 29,0
Buyuk Britaniya 100,0 26,1 22,6 26,1 25,2
Italiya 100,0 43,4 30,4 14,2 12,1
Frantsiya 100,0 32,1 28,0 23,4 16,5
Yaponiya 100,0 49,4 27,7 14,8 8,2
Manbaa: Абатуров В. Малый и средний бизнес в Корее. // Частная собственность.
№24 (212), 1999.
Kichik korxonalarning investitsiyalar, qo‘shilgan qiymat va oborotning
umumiy hajmidagi ulushi 20 dan to 60 foizgachani tashkil etadi, ya‘ni juda
salmoqlidir.
Xorijiy davlatlar iqtisodiyotida kichik biznes hissasining bu qadar salmoqli
ekanligi aslo uning o‘z rivojlanishida xech qanday to‘siq va muammolar yo‘qligini
bildirmaydi. Bu sohaning rivojlanishida o‘ziga hos muammolar mavjud. Jumladan:
 ko‘pincha ishlab chiqarishni tashkil etish va kengaytirish uchun talab
qilinuvchi xususiy mablag‘lar hajmining yetarli bo‘lmasligi;
 bunday korxonalarning bozor kon‘yunkturasining o‘zgarishiga o‘ta
sezgirligi va bog‘liqligi;
20
 o‘ta qattiq raqobat sharoitida faoliyat ko‘rsatishning zarurligi;
 kichik biznes korxonalarining ayniqsa faoliyatning yangi sohalaridagi
firmalarning doimiy ravishda yuqori tavakkalchilik sharoitiga amal qilishi;
 tashkil topish davridagi qator to‘siq hamda qiyinchiliklar va h.k.
Shunga ko‘ra, deyarli barcha mamlakatlarda kichik biznesning rivojlanishini
davlat tomonidan tartibga solish, faoliyat uchun qulay sharoit yaratish hamda turli
to‘siqlar ta‘sirini cheklab turish maqsadida davlatning maxsus siyosati ishlab
chiqilgan. Jumladan, Yevropa Ittifoqi doirasidagi kichik korxonalarga nisbatan
davlat siyosatining asosiy maqsadlarini quyidagicha ifodalash mumkin:
 kichik korxonalarning rivojlanishi uchun qulay bozor sharoitlarini
yaratish;
 bozor munosabatlarida tomonlarning o‘zaro teng huquqliligini qo‘llabquvvatlash;
 raqobat muhitini hamda iqtisodiy faollikning xarakatchanligini
ta‘minlash;
 yangi ish o‘rinlarini, ayniqsa ishsizlik muammosi keskinlashgan
hududlarda barpo etish;
 raqobatning keskinlashuvi natijasida kelib chiquvchi ijtimoiy oqibatlarni,
sarf-harajatlarni kamaytirish.
Gollandiyada kichik biznesga nisbatan davlat siyosatidagi asosiy holat bo‘lib
shunday qoida hisoblanadiki, unga ko‘ra tadbirkor o‘z faoliyati uchun to‘la
javobgar bo‘ladi, hukumat esa yordamchi rolni o‘ynaydi.
Frantsiyada kichik biznesni davlat tomonidan tartibga solishning asosiy
maqsadi bandlikni oshirish va raqobatbardoshlikni o‘stirishdan iborat. U o‘z ichiga
bevosita tartibga solishni, ish muhitini yaxshilashni, bilvosita yordamning turli
ko‘rinishlarini oladi.
Germaniya kichik va mayda korxonalarga nisbatan yurgizayotgan davlat
siyosati ularning raqobatbardoshligini oshirish tadbirlariga, turli soliq-moliyaviy
imtiyozlarga, shuningdek, ularni iqtisodiyotda bo‘lib o‘tayotgan tarkibiy
o‘zgarishlarga moslashishga asoslanadi. Bunda davlat yirik korxonalar bilan
21
raqobatlashish uchun teng sharoitlar yaratib berishga intiladi.
AQSH hukumati siyosatida kichik biznesni davlat tomonidan tartibga solish
muhim ahamiyat kasb etadi. Hattoki, Amerika iqtisodiyotining rivojlanishida uning
xizmatlarini e‘tirof etish sifatida maxsus umummilliy kichik biznes kunlari
o‘tkaziladi. Kichik tadbirkorlikning rivojlanishiga davlat tomonidan
yondashuvining asosi - soliqlarning past darajasi hamda tadbirkorlik faoliyatining
yuqori darajadagi to‘la erkinligidir. Kichik biznesni davlat tomonidan tartibga
solish maqsadida hukumat tomonidan har yili 7 mlrd. AQSH dollari atrofida
mablag‘ ajratiladi. So‘nggi yillarda yirik korporatsiyalar tomonidan aynan kichik
korxonalarda samarali bajariluvchi ish va xizmatlarning ba‘zi turlarini ularga
topshirish bo‘yicha siyosatning qo‘llanishi mamlakat iqtisodiyotida kichik
biznesning roli va ahamiyatining oshib borishiga olib keladi.
Kichik biznesning samarali rivojlanishida davlat tomonidan tartibga solish
siyosati ishlab chiqilishining o‘zi yetarli emas. Har bir mamlakatda tarkib topgan
tarkibiy-boshqarv tuzilmalarning o‘ziga xos xususiyatlaridan kelib chiqqan holda
bu siyosatni samarali amalga oshiruvchi maxsus ijrochi va nazoratchi idoralar
tizimi shakllantirilishi lozim. Jumladan, kichik korxonalar bo‘yicha siyosat uchun
bevosita javobgarlikni Niderlandiya iqtisodiyot vazirligi tarkibidagi kichik
biznesga xizmat ko‘rsatish va bozorni tartibga solish bo‘yicha Bosh direktorat olib
boradi.
Italiyada so‘nggi yillarda yuqori havf-xatar bilan bog‘liq bo‘lgan kapitalga
erishish imkoniyati bor korxonalarni moliyalashtirishga qiziqish ortdi. SHu
maqsadda kichik korxonalarning yopiq turdagi investitsiya fondlari tashkil etildi.
Bunday fondlar birjada ro‘yxatdan o‘tmagan korxonalarga mablag‘larni qo‘yadilar.
Fondning kapitali davlat obligatsiyasi ko‘rinishida investitsiya qilinishi mumkin
emas. SHuningdek, boshqa yopiq fondlar tomonidan chiqarilgan aktsiyalarga
investitsiya qilish ham ta‘qiqlanadi. Fondda o‘z aktsiyalarining ulushiga ega
bo‘lgan kompaniyalarning aktsiyalarini sotishdan foyda olish yopiq fondning
maqsadi hisoblanadi.
Venchur kapitali Angliyada nisbatan faol rivojlanib bormoqda: uning
22
hissasiga barcha Yevropa fondlari kapitalining yarmidan ko‘prog‘i to‘g‘ri keladi.
Venchur kapitali bozorida amal qiluvchi hamda sanoatga investitsiya kirituvchi,
o‘zining maxsus bo‘linmalariga ega bo‘lgan ixtisoslashgan moliyaviy muassasalar
(«Investors in Industry») tashkil etilgan. Kichik firmalarning muammolari bilan
shug‘ullanuvchi maxsus Britaniya texnologik guruhi («British Technology
Group») tuzilgan, qonunchilik xujjatlari sifatida «Venchur kapital sxemasi» va
«Biznesni rivojlantirish sxemasi»ni ta‘qidlash mumkin. Bu sxemalar jamoat
jamg‘armasi va xususiy omonat mablag‘larini investitsiya jarayonlariga jalb etishni
rag‘batlantirish bo‘yicha chora-tadbirlarni o‘z ichiga oladi.
Ma‘lumki, kichik biznes faoliyatida hal qiluvchi omil - ish kuchi, uning
mahorat va bilim darajasi, ishga ijodiy yondashuvini tadbirkorlik hislatlarini o‘zida
mujassamlashtira olish qobiliyatlari hisoblanadi. Mamlakatdagi aholining
ishbilarmonlik darajasini o‘stirishni rag‘batlantirish davlatning kichik biznesni
davlat tomonidan tartibga solish tizimidagi muhim yo‘nalishlardan biridir. Biroq,
turli mamlakatlarda bu muammoni hal etishga turlicha yondashiladi. Masalan,
Frantsiyada kasbiy ta‘lim berishning takomillashgan tizimi mavjud. Korxonalar ish
haqi fondidan 1,5 foizni xizmatlarning kasbiy tayyorgarligi uchun sarflashga
majburdirlar. Ta‘lim olish uchun sarf - harajatlarning ko‘payishi hollarida soliq
imtiyozlari amal qiladi.
Niderlandiyada esa, xususiy ishini boshlovchilar maxsus kurslarda o‘qib,
biznes-reja tuzish, ish yurtish uchun axborot olish va shu kabilar bo‘yicha
ma‘lumot oladi.
Bu yerda «Minikorxonalar fondi» ham amal qilib, uning vazifasi o‘qish
davomida o‘z kichik korxonasini ochgan 16-25 yoshdagi talabalarni qo‘llab -
quvvatlash hisoblanadi. Boshqa bir qiziqarli dastur, bir qancha yirik kompaniyalar
tomonidan moliyaviy yordam olib, kichik korxonalarga boshqaruvchi sifatida
yordam beruvchi nafaqaxo‘rlarga haq to‘lashdan iborat.
Italiyada kasbiy o‘qitish davlat tomonidan moliyalashtirilmaydi. Italiyada
keng tarqalgan mikrokorxonalarning xodimlari orasida bilim, mahorat va tajriba
bevosita ish joyida to‘lanadi - yosh xodim tajribani o‘z hamkasblaridan o‘rganadi.
23
SHunday qilib, o‘rganish o‘z - o‘zidan yuz beruvchi o‘ziga xos jarayonga aylanib,
u xech qanday sertifikatga ega bo‘lishga olib kelmaydi.
Shunday bo‘lsada, Italiyada yosh tadbirkorlar uchun bir qator imtiyozlar
amal qiladi. Ular tomonidan tashkil etilayotgan firmalar moliyaviy jihatdan
ustunliklarga ega bo‘ladilar - ularga ajratilgan mablag‘larning 50 foiz gachasi
asbob - uskunalarni sotib olishga yo‘naltirilsa, 15 foiz uzoq muddatli kredit
ko‘rinishida taqdim etiladi. Yana ular uchun noishlab chiqarish sarflarini qoplash
maqsadida ikki yillik yordam ko‘rsatiladi.
Bu ustunliklardan to‘la me‘yorda foydalanish uchun korxona tashkil etish
hamda amalga oshiriluvchi loyiha ishlab chiqarish kerakki, unda sheriklarning
yoshi ko‘rsatilishi, firma faoliyat ko‘rsatuvchi bozorning tahlili berilishi lozim.
Firmaning faoliyati ustidan davriy auditorlik nazorati ko‘zda tutiladiki, qonunning
qo‘pol buzilishi hollarida imtiyozlar bekor qilinishi mumkin.
Kichik biznes korxonalari iqtisodiyotda raqobat muhitining shakllanishidagi
rollari to‘la amalga oshirilishlari hamda unda sezilarli ta‘sir o‘tkaza olishlari uchun
ma‘lum shart-sharoitlarga ega bo‘lishlari lozim. Jumladan, bu sohaning samarali
faoliyat ko‘rsatishida unga xizmat ko‘rsatuvchi bozor infratuzilmasi masalalarining
ahamiyati beqiyosdir. Bu borada ko‘plab xorijiy mamlakatlarda jumladan,
AQSHda ham ancha taraqqiy etgan tizim amal qiladi: kichik biznesga
ko‘maklashish va qo‘llab-quvvatlash ko‘plab nohukumat va jamoat tashkilotlari
tomonidan ham amalga oshiriladiki, ular qatoriga kichik biznes manfaatlarini ilgari
suruvchi kichik biznes uyushmasi; 40 dan ortiq milliy tashqi savdo uyushmalari;
3,5 mingdan ortiq milliy savdo tashkilotlari, 40 mingdan ortiq mahalliy
tashkilotlar, klublar va guruhlar kiradi.
Frantsiyada texnoparklar yoki inkubatorlarni tashkil etish bo‘yicha
umummilliy siyosati mavjud emas. Bu borada tashabbus mahalliy hokimiyatlar
qo‘lida. Ularning turli ko‘rinishlari mavjud: o‘qitish, ilmiy-tadqiqot ishlari, xizmat
ko‘rsatish, yerni ijaraga berish va hokazo.
Niderlandiyada 36 ta savdo palatasi mavjud. Barcha firmalar savdo
palatasida ro‘yxatdan o‘tgan bo‘lishlari va har yillik badalni to‘lashlari lozim.
24
Palatalar hukumatdan subsidiyalar olmaydilar. Ular asosiy faollikni konsalting
xizmatlari ko‘rsatish borasida namoyish etadilar. Bevosita o‘qitish, maslahat berish
va kengash xizmatlarini ko‘rsatish borasida 12 mintakaviy institutlardan iborat
tarmoqqa ega bo‘lgan mustaqil tashkilot-kichik korxonalar instituti faol
shug‘ullanadi.
Yaponiyada 500 ta mahalliy savdo-sanoat palatasi hamda ularning filiallari
kichik biznesga turli ko‘rinishdagi moliyaviy, maslahat berish kasbiy jihatdan
tayyorlash yordamlarini ko‘rsatadilar. Davlat kichik biznes faoliyatini Kichik
biznes moliyaviy korporatsiyasi, Milliy moliyaviy korporatsiya va «Soko-Chukin
Banki» orqali byudjetda jamg‘ariluvchi kichik korxonalarni qo‘llab -
quvvatlashning maxsus fondi hamda xalq fondi orqali moliyalashtiradi.
Shuningdek, Yaponiyada kichik biznes uchun keng imtiyozli soliq tizimi
qabul qilingan bo‘lib, u quyidagilarni ko‘zda tutadi: yakka tartibdagi
kompaniyaning soliqa tortilishi lozim bo‘lgan daromadidan korxona egasi va uning
oila a‘zolarining mehnatiga haq to‘lash bo‘yicha shartli miqdorini (mazkur kasb
uchun mamlakat bo‘yicha o‘rtacha stavka darajasida) chegirib tashlash; kichik
korxonalar uchun soliqlarning quyi stavkalari; kichik korporatsiyalar foydasining
bir qismini soliqqa tortishdan ximoya qilish. Agar kompaniya davlatning ustuvor
dasturlaridan (ishlab chiqarishni tarkibiy o‘zgartirish, mahsulotni ilmiy-texnikaviy
jihatdan yangilash va b.) birida ishtirok etsa, qo‘shimcha soliq imtiyozlariga ega
bo‘lishi mumkin.
Yuqorida bayon etilgan kichik biznesni rivojlantirish borasida xorijiy
tajribalar shuni ko‘rsatadiki, davlatning keng miqyosdagi har tomonlama tartibga
solish tizimisiz bu sohaning samarali amal qilishiga o‘z imkoniyatlarini namoyon
etilishiga erishib bo‘lmaydi:
 bozor munosabatlari rivojlanayotgan sharoitda kichik biznes samarali
rivojlanishini davlatning ishtirokisiz ta‘minlab bo‘lmaydi;
 xorijiy mamlakatlar tajribasi davlat tomonidan tartibga solishda tashkiliy,
moliyaviy, huquqiy, moddiy va ma‘naviy-iqtisodiy tadbirlarni qamrab olishi
zarurligini ko‘rsatdi;
25
 bu tadbirlar va ularni amalga oshirish vositalari mamlakatning milliy
xususiyatlari, iqtisodiyotning holati, vujudga kelgan ijtimoiy-ruhiy vaziyat,
iqtisodiy madaniyat darajasi va boshqa iqtisodiy muhit hamda sifat omillari
hisobga olgan holda belgilanishi zarur.
Shunga ko‘ra, har bir mamlakatda, shu jumladan, O‘zbekistonda ham,
iqtisodiyotning ichki xususiyatlaridan kelib chiqqan holda kichik biznesni davlat
tomnidan tartibga solishning samarali chora-tadbirlari tizimini ishlab chiqishi va
doimiy ravishda takomillashib borishi kerak.
1.3. O‟zbekistonda tadbirkorlik faoliyatini rivojlantirish yo‟nalishlari
O‘zbekistonda ijtimoiy yo‘naltirilgan bozor iqtisodiyotini barpo etishning
asosiy maqsadlaridan biri mamlakatda kichik biznes va xususiy tadbirkorlik
shakllarini ustuvor rivojlantirishdan iborat. Bu maqsadni amalga oshirish uchun
iqtisodiy islohotlar o‘tkazildi, uning rolini oshirish uchun yirik institutsional
asoslar yaratildi. Tadbirkorlik faoliyatini tashkil etish va uni kafolatlovchi
huquqiy-me‘yoriy hujjatlar, tadbirkorlarga ko‘maklashuvchi nodavlat tashkilotlar,
korxonalar shular jumlasiga kiradi. O‘zbekistonda xususiy tadbirkorlik va kichik
biznes korxonalari majmuini tashkil etish muvaffaqiyatli bormoqda.
O`zbekiston Respublikasida «Tadbirkorlik to`g`risida» gi qonuninng 5-
moddasiga binoan tadbirkorlikning quyidagi shakllari mavjud:
- yakka tartibdagi tadbirkorlik;
- xususiy tadbirkorlik;
- jamoa tadbirkorligi;
- aralash tadbirkorlik.
Yakka tartibdagi tadbirkorlik – tadbirkorlik faoliyatini amalga oshirishning
eng oddiy shakli bo`lib, uni tashkil qilish tartibi O`zbekiston Respublikasi Vazirlar
Mahkamasining 1995 yil 14 fevraldagi qarori bilan tasdiqlangan «O`zbekiston
Respublikasida xususiy tadbirkorlik to`g`risidagi Nizom» bilan belgilanadi. Ushbu
nizomga muvofiq yakka tadbirkor o`z faoliyatini yuridik shaxs tashkil qilmay
amalga oshirishi mumkin. Yakka tartibdagi tadbirkorlar odatda mayda ishlab
26
chiqarish bilan shug`ullanadilar.
Yakka tartibdagi tadbirkorlik o`z navbatida ikki turga bo`linadi:
- shaxsiy tadbirkorlik;
- birgalikdagi tadbirkorlik.
Shaxsiy tadbirkorlik tushunchasi «Tadbirkorlik va tadbirkorlar faoliyatining
kafolatlari to`g`risida»gi qonunning 15-moddasida quyidagicha bayon etiladi:
«Shaxsiy tadbirkorlik yakka tartibdagi tadbirkorlarning o`zi tomonidan mulk
huquqida, shuningdek, mulkka egalik qilish va (yoki) undan foydalanishga yo`l
qo`yadigan o`zga mulkiy huquq tufayli o`ziga tegishli bo`lgan mol-mulk negizida
mustaqil ravishda amalga oshiriladi».
Ushbu qonunning 16-moddasiga binoan birgalikdagi tadbirkorlikka
quyidagilar kiradi:
- er-xotinning umumiy mol-mulki negizida amalga oshiriladigan oilaviy
tadbirkorlik;
- dehqon xo`jaligining umumiy birgalikdagi mulki negizida amalga
oshiriladigan dehqon xo`jaligi;
- o`zlariga umumiy ulushi mulk huquqida tegishli bo`lgan umumiy mulk
negizida yakka tartibdagi tadbirkorlikni amalga oshiradigan shirkat xo`jaligi.
Yuridik shaxs tashkil qilmay, o`z faoliyatini amalga oshiradigan tadbirkor
sifatida ro`yxatdan o`tkazilgan jismoniy shaxsga davlat ro`yxatidan o`tkazilganligi
haqidagi guvoxnoma beriladi va u jismoniy shaxslarni ro`yxatdan o`tkazish
reestrida qayd qilinadi. Ushbu guvohnoma bankda hisob-kitob varag`i ochish, soliq
organlaridan ro`yxatdan o`tish, muhr va boshqa rekvizitlarni tayyorlash uchun asos
bo`lib hisoblanadi.
O`zbekistan Respublikasida «Xususiy tadbirkorlik to`g`risidagi Nizom»da
xususiy tadbirkorlik faoliyatiga quyidagicha ta`rif berilgan:
Xususiy tadbirkorlik – bu fuqarolar (alohida fuqaro) tomo-nidan o`zlarining
tavakkalchiliklari va mulkiy javobgarliklari ostida, shaxsiy daromad (foyda) olish
maqsadida amaldagi qonunchilik asosida amalga oshiriladigan tashabbuskor
xo`jalik faoliyatidir.
27
Xususiy tadbirkorlikning yakka tartibda faoliyat ko`rsata-yotgan
tadbirkorlikdan farqi shundaki, bu erda faoliyat ko`rsa-tuvchilar o`z faoliyatini
yollanma ishchi kuchi yordamida olib boradilar. Ular yuridik shaxs sifatida ish
ko`radilar va o`z korxo-nalarini davlat ro`yxatidan o`tkazishga majburdirlar.
Jamoa tadbirkorligi – bu bir guruh fuqarolarning o`zlariga ma`qul bo`lgan
mulkchilik shakllarida jamoalarga birlashib, jamoa korxonalarini tashkil qilishlari
va shu asosda tadbir-korlik faoliyatini amalga oshirishlaridir.
Jamoa tadbirkorligi faoliyati firmalar faoliyatida o`z ifodasini topadi. Firma
– muayyan turdagi mahsulot ishlab chiqarishga va xizmat ko`rsatishga
ixtisoslashgan, bozordagi talab va taklifga qarab ish tutadigan, iqtisodiy jihatdan
erkin va mustaqil korxonadir.
Xususiy firma deganda ayrim shaxs yoki oilaga tegishli bo`lgan, yakka
xususiy mulkka asoslanib faoliyat ko`rsatadigan korxona tushuniladi.
Kichik biznes faoliyati bilan shug‘ullanuvchi korxonalar davlatga bog‘liq
bo‘lmagan holda, ya‘ni katta kapital mablag‘larsiz o‘zlari ish joylarini joriy
etishlari, hozirgi davrda bizda vaqtinchalik mavjud bo‘lgan tovarlar tanqisligini
kamaytirishlari va, hattoki, bu tanqislikni butunlay yo‘qotishlari mumkin. Hozirgi
jamiyatimizda kichik korxonalar faoliyatini ayrim kishilarning extiyojlarini
qondirish sari yo‘naltirish zarur. Bu narsa maishiy xizmat ko‘rsatish hamda xalq
iste‘moli tovarlari ishlab chiqarish sohalarida yaqqol ko‘rinmoqda. Kichik
korxonalar texnologiya yangiliklarini joriy etishda ham g‘oyat katta ahamiyatga
ega.
Shirkat firma bir necha sohibning mulkini birlashtirish va tadbirkorlikdan
olinadigan foydani baham ko`rishga asoslangan sherik-chilik korxonasidir.
Akstiyadorlik jamiyati – bu jismoniy shaxslar kapitallarining birlashuvi
bo`lib, u akstiyalar chiqarish yo`li bilan tashkil etiladi.
Jamiyat jamlangan kapitaliga qarab maxsus qimmatli qog`oz – akstiya
chiqaradi. Akstiyani sotib olganlar hissadorlarga aylanishadi va foydadan o`z
hissasi – divedendni olib turadilar. Akstiyadorlik jamiyati o`z majburiyat-lari
bo`yicha o`ziga tegishli butun mol-mulk bilan javobgar hisoblanadi. Akstiyadorlar
28
jamiyati majburiyatlari bo`yicha javobgar emas va uning faoliyati bilan bog`liq
zararlar uchun faqat o`zlariga tegishli akstiyalar qiymati doirasida javobgar
hisoblanadi.
Akstiyadorlik jamiyati ochiq va yopiq turda bo`lishi mumkin.
Ochiq turdagi akstiyadorlik jamiyati – bu akstiyadorlari o`zlariga tegishli
akstiyalarni boshqa akstiyadorlarning roziligisiz erkin tasarruf qila oladigan
jamiyat. U chiqaradigan akstiyalariga ochiq obuna o`tkazish va ularni erkin sotish
huquqiga ega. Ta`sischilarning eng kam soni ham cheklanmagan. Ochiq turdagi AJ
uchun ustav fondining eng kichik miqdori AJ ro`yxatidan o`tkazilgan sanada
qonun hujjatlarida belgilangan eng kam ish haqi summasining ikki yuz barobari
miqdoriga teng bo`lishi kerak.
Yopiq turdagi akstiyadorlik jamiyati – bu akstiyalari nomlangan (egasi
yozilgan) va ular faqat AJ ta`sischilari o`rtasida taqsimlangan jamiyatdir. Uning
akstiyalari qimmatli qog`ozlar bozorida muomalada bo`lishi jamiyat Nizomiga
binoan man etilgan yoki cheklangan bo`ladi. Yopiq turdagi AJ uchun ustav
fondining eng kam miqdori – AJ ro`yxatdan o`tkazilgan sanada qonun hujjatlarida
belgilangan eng kam ish haqi summasining kamida yuz barobari miqdoriga teng
bo`lishi kerak.
O`z tarkibidagi akstiyadorlik jamiyatlarni nazorat paketlarini egallash bilan
korporastiyalar xolding kompaniyalariga aylanadi.
Xolding iborasi inglizcha «holding» so`zidan olingan bo`lib, ega ma`nosini
beradi. Xolding kompaniya – bu mulk egalari tomonidan bir qancha mustaqil
akstiyadorlik jamiyatlari faoliyatini nazorat qilish maqsadida tashkil etilgan
hissadorlik jamiyatidir. Xolding kompaniyasi tarkibiga kiruvchi akstiyadorlik
jamiyatlari «akstiyalarining nazorat paketi» kompaniyaning ixtiyorida bo`ladi.
Bundan maqsad akstiyadorlik jamiyatlari faoliyatlari ustidan nazorat o`rnatish va
dividendlar ko`rinishida foyda olishdir.
Aralash xolding – nazorat va boshqaruv vazifalari bilan bir qatorda sanoat,
savdo, transport, kredit-moliya va boshqa soha-larda tadbirkorlik faoliyati bilan
ham shug`ullanish maqsadla-rida tuziladi.
29
Davlat korxonalari – bu davlat mulki bo`lgan va uning nazorati ostida
ishlovchi korxonalar bo`lib, ular ishlab chiqarishdagi davlat sektorini tashkil etadi,
eng muhim va mas`uliyatli vazifalar (mudofaa, aloqa, energetika, transport va
boshqalar)ni bajaradi.
Qo`shma (aralash) korxonalar xususiy, davlat va jamoa mulkining aralash
mablag`lariga tayanadi. Aralash firmalar milliy va xorijiy kapitalga tayangan
hissadorlik qoidasiga binoan tashkil topadi, foydasi shunga qarab taqsimlanadi.
Kontsern – bu ishlab chiqarish diversifikastiyasi, ya`ni korxonalarning
faoliyat sohalari va ishlab chiqaradigan mahsulotlari turining kengayishi,
yangilanib turishi asosida tarkib topadigan yirik ko`p tarmoqli korporastiya.
Konstern tarkibiga sanoat, transport, savdo, bank kabi tarmoqlarga tegishli, ayrim
hollarda, dunyoning ko`pgina mamlakatlarida joylashgan unlab va yuzlab
korxonalar ixtiyoriy asoslarda kiradi. Konstern tarkibiga kirgan korxona va
tashkshyutlar orasida o`zaro korporastiyalangan turg`un aloqalar mavjud bo`lib,
ular konstern rivoji yo`lida umumiy moliyaviy resurslardan va yagona ilmiy-texnik
imkoniyatlardan mushtarak foydalanadilar.
Konsorstium – bu aniq iqtisodiy loyihalarni amalga oshirishni maqsad qilgan
korxonalarning muvaqqat birlashmasidir.Bizning respublikamizda kichik
korxonalar soni va ular ishlab chiqargan mahsulotlar hajmi yildan-yilga oshib
bormoqda. Kichik korxonalar O‘zbekistan Respublikasining «Korxonalar
to‘g‘risida», «Mulk to‘g‘risida», «Erkin tadbirkorlik faoliyati kafolatlari
to‘g‘risida»gi kabi qonunlari, Prezident farmonlari, Vazirlar Mahkamasining
qarorlari va boshqa me‘yoriy hujjatlar asosida tashkil etilmoqda.
Kichik korxonalar ilmiy-texnika taraqqiyoti sharoitida sanoatning yetakchi
sohalarini yangi texnologiyalarga o‘tishda tobora o‘z o‘rnini topib bormoqda. Ular
yangi fikrlar va ishlab chiqarishni takomillashtirish, yangi axborot
texnologiyalarini joriy qilish bilan ish jarayonini ta‘minlovchi butun tizimni asosiy
bog‘lovchilik sifatini o‘zlarida namoyon etmoqdalar.
Bugungi kunga kelib, kichik biznes va xususiy tadbirkorlik sub‘ektlari
mamlakatimiz iqtisodiyotining barcha jabhalarida, mashinasozlik mahsulotlari
30
ishlab chiqarishda, xalq iste‘moli mollarini, qishloq xo‘jaligi va oziq-ovqat
mahsulotlarini ishlab chiqarishda hamda boshqa sohalarda faoliyat ko‘rsatmoqda.
Kichik korxonalar ishlab chiqargan mahsulot davlat korxonalarida ishlab
chiqarilgan mahsulotlardan sifati jihatidan qolishmasligi va, hatto, ayrim hollarda
ulardan yuqori turishi bilan ajralib turadi. Respublikamizdagi kichik biznes va
xususiy tadbirkorlik sub‘ektlari faoliyatining 60-70 foizi bevosita ishlab chiqarish
bilan uzviy bog‘langan, ular fermerlar, dehqonlar, sanoatchilar va qishloq xo‘jaligi
mahsulotlarini qayta ishlovchilar va hokazolardir.
Xususiy tadbirkorlik, kichik biznesni jadal rivojlantirish asosida mulkdorlar
sinfini shakllantirish, tegishli institutlar tizimini tashkil etish, kichik va xususiy
tadbirkorlik faoliyati sohasiga kredit resurslarini keng jalb qilish va xorijiy
sarmoyalar olib kirish uchun maqbul sharoit yaratish maqsadida O‘zbekiston
Respublikasi Prezidentining 1998 yil 9 apreldagi «Xususiy tadbirkorlik, kichik va
o‘rta biznesni rivoj-lantirishni yanada rag‘batlantirish chora-tadbirlari
to‘g‘risida»gi Farmoniga o‘zgartirish va qo‘shimchalar kiritish haqida»gi
O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2003 yil 30 avgustda PF-3305-sonli
Farmoni qabul qilindi. Mazkur Farmonga asosan «o‘rta korxonalar» tushunchasi
bekor qilindi va 2004 yil 1 yanvardan boshlab quyidagilar kichik biznes sub‘ektlari
hisoblanadi:
- yakka tartibdagi tadbirkorlar;
- ishlab chiqarish tarmoqlarida band bo‘lgan xodimlarning o‘rtacha yillik
soni 20 kishidan, xizmat ko‘rsatish sohasi va boshqa ishlab chiqarishga aloqador
bo‘lmagan tarmoqlarda 10 kishidan, ulgurji, chakana savdo va umumiy
ovqatlanish sohasida 5 kishidan oshmagan mikrofirmalar.
Quyidagi tarmoqlarda band bo‘lgan xodimlarning o‘rtacha yillik soni:
- engil va oziq-ovqat sanoti, metallga ishlov berish va asbobsozlik,
yog‘ochni qayta ishlash va mebel sanoati hamda qurilish materiallari sanoatida –
100 kishidan;
- mashinasozlik, metallurgiya, yoqilg‘i-energetika va kimyo sanoati, qishloq
xo‘jalik mahsulotlarini ishlab chiqarish va qayta ishlash, qurilish va boshqa sanoat-
31
ishlab chiqarish sohalarida – 50 kishidan;
- fan, ilmiy xizmat ko‘rsatish, transport, aloqa, xizmat ko‘rsatish sohalari
(sug‘urta kompaniyalaridan tashqari), savdo va umumiy ovqatlannish hamda
boshqa noishlab chiqarish sohalarida – 25 kishidan oshmagan kichik korxonalar.
Kichik korxonalar yirik kompaniyalarga nisbatan ular bozor sharoitiga tez
moslashadilar hamda ishlab chiqargan mahsulotlarini bozorda muvaffaqiyatli
o‘tishini ta‘minlashda bir qancha ustunliklarga ega. CHunki, kichik korxonalar o‘z
faoliyatlarini tor ishlab chiqarish dasturlariga, ilg‘or texnologiyaga, kam turkumli
ilm-fan talab qiladigan mahsulotlar chiqarishga tezda moslaydilar hamda bozor
asoslarini tez o‘zlashtirib boradilar.
Mulkchilik shakllariga ko‘ra kichik korxonalarning quyidagi turlarini ajratib
ko‘rsatish mumkin:
1. Davlat mulkiga asoslangan kichik korxonalar.
2. Jamoa mulkiga asoslangan kichik korxonalar.
3. Fuqarolarning mulkiga asoslangan yakka tartibda ishlay-digan kichik
korxonalar.
4. Ijara korxonalari.
5. Kichik qo‘shma korxonalar.
2015 yilda respublika xizmat ko‘rsatish sohasida 80 ming 400 ta kichik
biznes sub‘ekti faoliyat yuritmoqda va bu xizmat ko‘rsatish sohasi korxonalari
umumiy sonining 80 foizdan ortig‘ini tashkil qiladi.
Respublikamizda kichik biznes korxonalari sonining izchillik bilan ortishi,
iqtisodiyotning barcha sektorlarida, jumladan, transport, aloqa, sog‘liqni saqlash va
boshqa noishlab chiqarish tarmoqlarida ham kuzatilmoqda.
Kichik biznes va xususiy tadbirkorlik tashqi iqtisodiy faoliyat sohasida ham
asta-sekin rivojlanmoqda. Kichik biznes korxonalarining asosiy eksporti – qishloq
xo‘jaligi, to‘qimachilik, ishlov beruvchi, elektrotexnika ishlab chiqarish
mahsulotlari hamda halq amaliy san‘ati buyumlaridir.
Yuqoridagi tahlillar shuni ko‘rsatadiki, so‘nggi yillarda O‘zbekiston
Respublikasida xususiy tadbirkorlik, kichik biznes faoliyati bilan shug‘ullanuvchi
32
korxonalar iqtisodiyotning barcha tarmoqlarida tashkil etilmoqda. SHu bilan kichik
korxonalarning iqtisodiyotdagi o‘rni va ahamiyati ortib bormoqda. Xususiy
tadbirkorlik va kichik biznesning milliy iqtisodiyotni rivojlantirishdagi ahamiyati
quyidagilar bilan tavsiflanadi:
- xususiy tadbirkorlik bozor iqtisodiyoti sharoitida zarur tezkorlikni
ta‘minlab, ishlab chiqarishdagi chuqur ixtisoslashuv va tarmoqlashgan
kooperatsiyani yaratadi, bularsiz yuksak samaradorlikni ta‘minlab bo‘lmaydi;
- bozor uchun zarur bo‘lgan raqobatchilik muhitini yaratadi hamda o‘zgarib
turadigan bozor talabiga moslab tezda ishlab chiqarish turini o‘zgartirib olish
qobiliyatiga ega yekanligi bilan ajralib turadi;
- iste‘molchilik sohasida yuzaga keladigan bo‘shliqni tezda to‘ldirishga
qodir bo‘lib, eng zamonaviy mashina uskunalari va texnologiyadan foydalanib
sarflangan sarmoyaning o‘rnini juda tez qoplay oladi.
Kichik biznes va xususiy tabdirkorlikning xususiyatlari (muomala
kapitalining kichikligi, uning tez aylanuvchanligi, ishlab chiqarish vositalarini
tezda almashtirish imkoniyatlari va b.) uning bir qancha afzalliklarga ega bo‘lishi
imkoniyatlarini yaratadi:
- izlanish, yangi mahsulotlarni maromiga yetkazish va o‘zlashtirish, ularni
talabning tez o‘zgarib turishi xatarini hisobga olgan holda kichik uyushmalarda
ishlab chiqarish;
- tezkor texnik servisning ishonchliligi va iste‘molchilar bilan mustahkam
aloqalar o‘rnatish;
- ishlab chiqarishni moslashuvchan tarzda tashkil etish va mahsulot sotishni
bozor talablariga hamda bozor vaziyatlari o‘zgarishlariga muvofiq olib borish;
- ortiqcha ish kuchini o‘ziga singdirish;
- boshqarishning oddiyligi, katta ma‘muriy apparatning yo‘qligi, qurilish va
loyiha quvvatlarini o‘zlashtirishda qisqa muddat, kapital sarflarining tez o‘zini
oqlashi, kapital aylanmasida yuqori tezlik;
- xom ashyo va mehnat resurslari, ishlab chiqarish chiqindila-ridan
to‘liqroq va samaraliroq foydalanish.
33
Kichik biznes va xususiy tadbirkorlikni hamda u bilan bog‘liq barcha
narsalar zamonaviy ijtimoiy ishlab chiqarish tashkiliy tuzilmasini muhim va
tarkibiy qismini tashkil etadi. SHuning uchun ham davlatimiz iqtisodiyotini
rivojlantirishda kichik biznes va xususiy tadbirkorlikka muhim o‘rin ajratilib,
ularga davlat tomonidan madad berilmoqda.
Xususiy tadbirkorlik va kichik biznes ilmiy-texnika rivojini jadallashtirish,
sanoatning ilg‘or tarmoqlarida yangi tex-nologiyalarga o‘tish sharoitida o‘z o‘rnini
topib bormoqda. Bunday tadbirkorlik yangi axborot texnologiyalarini, yangi
g‘oyalar va ishlab chiqarishni modernizatsiyalash bilan ishlashni ta‘minlovchi
butun tizimning ajralmas qismini tashkil etadi. Bundan tashqari, kichik korxonalar
tavakkalchilik xavfi yuqori bo‘lgan sharoitlarda ishlab chiqarishning ma‘qul
shakllaridan hisoblanadi.
Kichik korxonalar texnologiya yangiliklarini joriy etishda ham g‘oyat katta
ahamiyatga ega. Yangi texnologik g‘oyalarni yirik korxonalarga nisbatan tezroq
qabul qiladigan kichik biznesda xatar kamroq va katta turkumdagi ishlab
chiqarishga qaraganda ishni tezroq yo‘lga qo‘yish mumkin. Bu esa bizning
sharoitda ilmiy-texnik taraqqiyotni rivojlantirishga yordam berishi mumkin.
Iqtisodiyotning umumiy taraqqiyotini ta‘minlashda, tovarlar va xizmatlar
yetishmovchiligini bartaraf etishda kichik biznes va xususiy tadbirkorlik katta o‘rin
tutadi. Mehnat resurslari tez o‘sayotgan va ishlab chiqarish joylashuvidagi o‘ziga
xoslik sharoitlarida O‘zbekistonda kichik korxonalar tizimini vujudga keltirish
quyidagi imkoniyatlarni yaratadi:
- erkin mehnat resurslarining, yangi xo‘jalik munosabatlarining joriy etilishi,
yangi mulkchilik shakllarining paydo bo‘lishi natijasida ishlab chiqarishda
bo‘shatiladigan shaxslarning ijtimoiy ishlab chiqarishga ko‘proq jalb etish,
mulkchilikning yangi shakllari paydo bo‘lishi;
- aholining, birinchi navbatda, yoshlarning, moddiy, ma‘naviy va kasb
darajasini ko‘tarish;
- aholining sust harakatchanligini hisobga olgan holda sanoat ishlab
chiqarishini aholi yashaydigan joylarga yaqinlashtirish hamda aholining xalq
34
iste‘moli mollariga bo‘lgan ehtiyojlarini to‘laroq qondirish;
- milliy va badiiy hunarmandchilikni tiklash, shuningdek, kichik va o‘rta
shaharlarni, qishloq aholi punktlarini rivojlantirishga yordam ko‘rsatish, umuman,
har bir mintaqa uchun g‘oyat muhim bo‘lgan iqtisodiyot samaradorligini oshirish.
Iqtisodiyotni rivojlantirishda kichik biznes va xususiy tadbirkorlikning ijobiy
ahamiyatini e‘tirof etgan holda, uning ahamiyatini ortiqcha baholab yuborish ham
to‘g‘ri emas. Xususiy tadbirkorlik faqat muayyan doiradagina faollik ko‘rsata
oladi, shu sababli kichik biznes faoliyatini rivojlantirish uchun kerakli sharoitni
yaratish zarur. Buning uchun bizningcha, moliya jamg‘armalarini tashkil etish
kerak. Bu jamg‘armalar tadbirkorlar tijorat banklarida imtiyozli kreditlar olish
uchun kafil bo‘lishlari, subsidiyalarga, shu jumladan qaytarib berilmaydigan
subsidiyalarga (iqtisodiyotning alohida ustuvor sohalaridagi korxonalarni
rivojlantirish uchun) manba bo‘lib xizmat qilishlari lozim.
O‘zbekistonda kichik korxonalarni moliyaviy qo‘llab-quvvatlash tizimining
takomillashtirilishi kichik biznes va xususiy tadbirkorlikka xizmat ko‘rsatadigan
banklar, fondlar, investiiyalar va sug‘urta tashkilotlarining faoliyatlarini
rag‘batlantirish yo‘nalishida olib borilishi lozim. Xorijiy mamlakatlardagi kabi
O‘zbekiston Respublikasida ham agar korxona ustuvor davlat dasturida (yangi
texnikani yaratish, uzoq hududlarni rivojlantirish va boshqalar) qatnashayotgan
bo‘lsa, imtiyozli qarzlar olishi mumkin. Bunda foizning eng kam me‘yori va qarzni
uzishda uzoq muddat berilishi – qarz berishdagi asosiy shartlardandir.
Kichik korxonalar faoliyatiga oldindan ko‘rib bo‘lmaydigan xilma-xil xatarli
vaziyatlar katta ta‘sir ko‘rsatadi, kon‘yunkturaning keskin o‘zgarib ketishi,
mijozlarning to‘lovga qodir bo‘lmay qolishi, tabiiy ofatlar ularni tang ahvolga
tushirib qo‘yadi. SHu sababli rivojlangan mamlakatlarda sug‘urtalar tizimi yaxshi
yo‘lga qo‘yilgan. Bizning mamlakatimizda ham sug‘urtalar barpo etilishi zarur. Bu
tizim kichik korxonalarni rivojlantirishda (ayniqsa, tijorat xatarlari katta bo‘lgan
sohalarda) qulay sharoitlarni kafolatlashi, o‘ziniki bo‘lgan yoki qarz olingan
kapital bilan tavakkal qilib ish boshlagan tadbirkorlarga ishonch va zarur
barqarorlikni yaratishi kerak.
35
Iqtisodiy islohotlarni chuqurlashtirish, kichik biznes va xususiy
tadbirkorlikni rivojlantirish respublikamizda o‘tkazilayotgan iqtisodiy
islohotlarning asosiy yo‘nalishlaridan biri bo‘lib hisoblanadi. Bu esa iqtisodiy
raqobatning rivojlanishini, iste‘mol bozorini tovarlar va xizmat turlari bilan
to‘ldirishni, shuningdek, xususiy tadbirkorlarning keng qatlamini yaratishni taqozo
etadi. Bularni hisobga olib, bugungi kunda Respublikada quyidagi masalalarni hal
qilish lozim:
- aholining keng tabaqalarini bozor faoliyatiga olib kirish, ulardagi
boqimandachilik, iste‘molchilik psixologiyasini bartaraf qilish, aholida xususiy
tadbirkorlik, kichik biznes faoliyati bilan faol shug‘ullanish istagini uyg‘otish;
- qishloq xo‘jaligidagi iqtisodiy munosabatlarni tubdan yangilash, dehqon va
fermer xo‘jaliklar faoliyatini yanada rivojlantirish hamda ular sonini imkon qadar
oshirish, hududlarda kichik korxonalar tashkil etish yo‘li bilan vaqtincha ishsiz
yurgan kishilarni qo‘shimcha ish joylari bilan ta‘minlash;
- mintaqada bozor munosabatlari va infratuzilmani jadallashtirish, iqtisodiy
raqobatni rivojlantirish uchun shart-sharoitlar yaratish;
- respublika aholisining ortib borayotgan talab va ehtiyojlarini to‘laroq
qondirishga xizmat qiluvchi iqtisodiy va ijtimoiy sharoitlarni barpo etish;
- ko‘rsatiladigan xizmatlar turini va miqyosini keskin oshirish, bank,
auditorlik, konsalting hamda turli vositachilik faoliyatlarini hozirgi zamon fan va
texnikasi yutuqlari asosida yuksak saviyada tashkil etishni ta‘minlash;
- korxonalarni boshqarish samaradorligini oshirish, ularning iqtisodiy
jihatdan mustaqil bo‘lishlarini ta‘minlash uchun shart-sharoitlar yaratib berish;
- joylarda ishlab chiqariladigan mahsulotlar turlari va hajmini bozor
talablariga ko‘ra osonlik bilan moslashtira oladigan iste‘mol bozorini tovar bilan
to‘ldirib, eksport uchun mol chiqara oladigan kichik korxonalarni joriy qilish.
Ma‘lumki, respublikada mehnatga layoqatli aholining katta qismi
qishloqlarda yashaydi. Bu qishloq joylarda tadbirkorlikning rivoji uchun juda katta
imkoniyatlar mavjudligini ko‘rsatadi. SHu bilan bir qatorda, qishloq xo‘jaligi
ishlab chiqarishida band bo‘lgan ortiqcha ishchi kuchlarini xizmat ko‘rsatish, qayta
36
ishlash va shu kabi yo‘nalishlarga qayta taqsimlash kerak. Qishloqda
tadbirkorlikni, uning kichik biznes shakllarini rivojlantirish bilan bog‘liq turli
boshqaruv pog‘onalarida tashkiliy-iqtisodiy masalalarni hal etish ustuvor masalalar
qatoriga kiradi.
Bu maqsadlarni amalga oshirish uchun mamlakatimiz miqyosida quyidagi
masalalarni hal qilish lozim deb hisoblaymiz:
- bozor iqtisodiyoti sharoitida ishlash uchun kadrlar tayyorlash va ularning
malakasini oshirish;
- hududlarda haqiqiy tadbirkorlik muhitini yaratish;
- kichik biznes va xususiy tadbirkorlikni moliyaviy jihatdan qo‘llabquvvatlash tizimini izchil davom ettirish, soddalashtirish;
- kichik biznes va tadbirkorlikning huquqiy bazasini yanada mustahkamlash;
- kichik biznes va xususiy tadbirkorlikni texnologik jihozlar bilan
ta‘minlashni qo‘llab-quvvatlash;
- islohotlar natijalarini reklama va axborot xizmati vositalari orqali keng
ommaga yetkazib borish.
37
II BOB. NAMANGAN VILOYATIDA TADBIRKORLIK MUXITINI
RIVOJLANTIRISH IMKONIYATLARI VA O‟ZIGA XOS
XUSUSIYATLARI
2.1. Mintaqaning ijtimoiy-iqtisodiy jarayonlari va tadbirkorlikni
rivojlantirish sharoiti
Mintaqalarda tadbirkorlik faoliyatini yo‘lga qo‘yish va rivojlantirish har bir
hududning ichki imkoniyatlariga bevosita bog‘liqdir. Xususan bunda
hududlarning tabiiy, iqtisodiy va ijtimoiy imkoniyatlari asosiy omillardan sanaladi.
Mazkur shart-sharoitlar va imkoniyatlar mintaqalarda turli tadbirkorlik faoliyatini
shakllanishiga sabab bo‘ladi. Zero, Namangan viloyatining tabiiy geografik
imkoniyatlari, aholi joylashuvining o‘ziga xos xususiyatlari, xo‘jalik
ixtisoslashuvining tarixiy geografik asoslari hamda aholi urf odatlari va mentaliteti
mazkur tadbirkorlik sohasining rivojlanishiga o‘z ta‘sirini ko‘rsatgan. SHunga
ko‘ra, aholi punktlarida azaliy hunarmandchilik va savdo bilan shug‘ullanish
o‘ziga xos xususiyatga ega. Tabiiy geografik imkoniyatlariga baho beriladigan
bo‘lsa, viloyat yer usti tuzilishiga ko‘ra tekislik, adir, adirorti tekisliklari, tog‘oldi
etaklari va tog‘li hududlardan iborat. Rel‘ef tuzilishiga ko‘ra xilma-xillik
viloyatning tabiiy va iqtisodiy resurslari salohiyati, ulardan foydalanishda turli
xususiyatlarni keltirib chiqaradi. Viloyatning asosiy suv resurslari manbai daryolar,
soylar, suv omborlari, kanallar va yer osti suvlari hisoblanib, ular tadbirkorlik
faoliyatini amalga oshirishda ahamiyatga egadir. Bundan tashqari, viloyat hududi
yerlarini sug‘orishda keng foydalaniladigan mahalliy suv omborlari ham mavjud.
Ularga Kosonsoy (160,0 mln. m3
), Qorasuv (6,5 mln. m3
), CHortoq (19,0 mln. m3
),
Ko‘ksereksoy (5,4 mln. m3
), Varzik (10,0 mln. m3
), Eskier (18,0 mln m3
), Beshtol
(0,5 mln. m3
), Yertikan (12,4 mln. m3
), Kengko‘l (2,4 mln. m
3
), Zarkent (12,5 mln.
m
3
), Qizsoy (0,7 mln. m3
) kabi suv omborlari kiradi. Namangan viloyati bo‘yicha
282780 ga sug‘orish maydoni bo‘lib, shu maydonga asosan 18 ta sug‘orish
manbalari suv yetkazib beradi. Bunda kanallarning ham ahamiyati katta, jumladan,
SHimoliy Farg‘ona, Katta Namangan, CHap qirg‘oq, Katta Farg‘ona, Oxunboboev
nomli kanallar viloyat tumanlari yerlarini sug‘orishda asosiy suv manbalari bo‘lib
xizmat qiladi. Bu vaziyat mintaqada tadbirkorliknip muhim shakllaridan bo‘lgan
38
dehqon va fermer xo‘jaliklarini rivojlanishiga asos bo‘ladi.
Umuman olganda, viloyat hududida Norin, Qoradaryo, Sirdaryo, shuningdek
23 ta kanal va soylar, 16 ta yirik suv va sel suvlarini yig‘ish omborlari mavjud
bo‘lib, ularda yiliga o‘rtacha 6,7 mlrd m3
suv yig‘iladi. SHundan 3,3 mlrd m3
suv
qishloq xo‘jaligiga, 13,6 mln m3
sanoat sanoat ishlab chiqarishga, 18 mln m3
suv
ichimlik ehtiyoji uchun ishlatiladi.
Viloyat hududi o‘ziga xos geologik tuzilishiga va paleogeografik tarixga ega
bo‘lib, hududda turli tabiiy ma‘danlar uchraydi. Viloyat hududida uchraydigan
tabiiy ma‘danlarni quyi-dagicha tasniflash mumkin: 1) yoqilg‘i– energetika
boyliklari, 2) rudali foydali qazilmalar, 3) qurilish materiallari, 4) gidro-mineral
boyliklar.
Mingbuloq va Namangan tumanlarida olib borilgan geologik tadqiqotlar
natijasida 1992 yil 2 martda yirik neft zahirasi topildi va Namangan viloyatida neft
koni mavjudligi tasdiqlandi. Bu konning ochilishi respub-likamiz mustaqilligini
mustahkamlashga, xalqimizning farovon hayot kechirishida muhim omil bo‘lishi
tabiiy. Dastlab, 1965 yildan boshlab Chortoq tumani hududida neft qudug‘idan
qora oltin qazib olish boshlandi. 1973 yilda Kosonsoy tumaniga qarashli Tergachi
qishlog‘idan neft quvurlar orqali Chortoqqa yuborildi. Viloyatda yiliga 15-20 ming
tonna atrofida neft qazib olindi. Ishlab chiqarishga keng joriy qilingan hamda
respublika miqyosda zahirasi bo‘yicha alohida o‘ringa ega bo‘lmasada, viloyat tog‘
yonba-g‘irlarida joylashgan hududlarda tabiiy gaz va qisman ko‘mir qazilmasi
mavjud.
Namangan viloyati hududidan qadim zamonlardan boshlab oltin qazib
olinganligi to‘g‘risida ma‘lumotlar bor. Sanoat ahamiyatiga molik oltin birikmalari
Qurama tog‘ining janubiy-sharqida, Chodaksoy havzasida paleozoy erasiga
mansub effuziv-otqindi jinslarda keng tarqalgan. Bundan tashqari Varzikda neogen
davriga xos qum, toshlar bilan bog‘liq bo‘lgan mis konlari topilgan. Ayni paytda,
ushbu mis konlarini foydalanishga tadbiq qilish respublikamizning boshqa
hududlaridagi xuddi shunday konlarga nisbatan bir muncha ko‘proq mablag‘ talab
qiladi.
39
SHu bois bu konlar hozirgi paytda foydalanishga tadbiq qilinmagan.
Qurilish materiallari, viloyat hududida keng tarqalgan, ular soz tuproq, qum,
shag‘al, ohaktosh kabilarga boy. G‘isht va boshqa qurilish materiallari sifatida
foydalanib kelayotgan soz tuproq (lyoss)lar viloyatning tog‘li va tog‘oldi
hududlarida uchrasa daryo vodiylarida qum va shag‘allar keng tarqalgan. Tog‘ va
tog‘oldi hududlarida ohaktoshlarning ko‘plab zahiralari joylash-gan. Viloyatda 30
dan ortiq qurilish hom ashyosi konlari mavjud bo‘lib, ularni qayta ishlash
natijasida hosil bo‘lgan mahsulotlardan qurilish materiallari sifatida xalq
xo‘jaligida foydalanib kelinmoqda. Mazkur konlardan 18 tasi g‘ishtbop lyoss, 2
tasi g‘ishtbop gil, 2 tasi granit bezaktosh, 2 tasi ohaktosh va 6 tasi qum-shag‘al
kar‘erlaridir. Ushbu konlar To‘raqo‘rg‘on, Chust, Kosonsoy, Chortoq,
Yangiqo‘rg‘on, Namangan, Uchqo‘rg‘on tumanlarida ochilgan. Mazkur
hududlarda qurirlish sohasiga ixtisoslashgan tadbirkorlik faoliyatini yo‘lga qo‘yish
imkoniyatlar mavjud.
Viloyat hududi shifobaxsh xususiyata ega bo‘lgan mineral buloqlarga
boyligi bilan ajralib turadi. Chortoq, Shaxand, Kosonsoy, Uchqo‘rg‘on mineral
suvlari tarkibida oltingugurt, vodorod, yod, radiy hamda minerallashgan ishqorli
termominerallar mavjudligi sanatoriy-kurortlar tizimining yuzaga kelishiga sabab
bo‘lgan.
Viloyat mehnat taqsimotida, qishloq xo‘jalik mahsulotlarini yetishtirishda,
yer resurslaridan unumli foydalanish katta ahamiyatga ega.
Mustaqillik yillarida Namangan viloyaida mamlakatimizda bo‘lgani kabi
qishloq xo‘jaligida chuqur islohotlarni amalga oshirish davri boshlandi.
Iqtisodiyotning yetakchi sohalaridan biri bo‘lgan qishloq xo‘jaligida bozor
munosabatlarini shakllantirish, mulkchilikning nodavlat shakllariga o‘tish, mulkni
davlat tasarrufidan chiqarish va xususiylashtirish, dehqon va fermer xo‘jaliklarini
tashkillash hamda ularning samarali faoliyat ko‘rsatishini ta‘minlash strategik
vazifa sifatida qaraldi.
Iqtisodiy islohotlar davomida Namangan viloyati qishloq xo‘jaligi ishlab
chiqarishida islohotlarni chuqurlashtirish dasturining bajarilishini ta‘minlash,
40
mulkdorlar sinfini shakllantirish, qishloqda fermerchilik harakatini kengaytirish
ya‘ni jamoa va shirkat xo‘jaliklari o‘rnida dehqon va fermer xo‘jaliklarini tashkil
etish, ko‘p ukladli iqtisodiyotni rivojlantirish asosida qishloq xo‘jaligida yangi
agrar munosabatlarni qaror toptirish ustuvor vazifa bo‘lib qoldi.
Qishloqlarda mulkdorlar sinfini shakllantirish agrar siyosatning ustuvor
yo‘nalishi bo‘lib qoldi. Amalga oshirilayotgan tadbirlar qishloq xo‘jaligida xo‘jalik
yuritish mexanizmini asta-sekin takomillashtirib borishga, xo‘jaliklarning
moliyaviy-iqtisodiy holatini mustahkamlashga, qishloq aholisi turmush darajasini
yaxshilashga hamda qishloq joylarida qishloq xo‘jaligi mahsulotlarini qayta
ishlashga asoslangan xorijiy investitsiya negizidagi sanoat korxonalarini
rivojlantirishga turtki berdi. Natijada, mamlakatimizda bo‘layotgani kabi
Namangan viloyatida ham qishloq xo‘jaligi mahsulotlari yetishtirish sur‘atlaridagi
pasayish jarayonlariga barham berildi.
Mamlakat mehnat taqsimotida Namangan viloyati, eng avvalo, dehqonchilik
(paxta, pilla, meva, uzum yetishtirish), yengil va oziq-ovqat sanoatiga
ixtisoslashgan. U respublika yalpi hududiy mahsulotining 4,2, sanoat mahsulotining
2,7, qishloq xo‘jaligi mahsulotining 7,9, chakana savdo hajmining 6,1 foizini beradi
(Soliev, 2014). Viloyat yalpi hududiy mahsulotining 10,8 foizini sanoat, 36,8
foizini qishloq xo‘jaligi beradi. Bu yerda iqtisodiyotning barcha tarmoqlari
mavjud, ularning rivojlanganlik holati, ixtisoslashuvi va muammolari viloyatning
geografik o‘rni, tabiiy sharoiti va resurslari, demografik vaziyati va mehnat
salohiyati, ishlab chiqarish hamda ijtimoiy infratuzilma ta‘sirida shakllangan
Mintaqaning yer maydoni, uning agroiqlimiy resurslari, soylar va qator
irrigatsiya infratuzilmasi ko‘p tarmoqli qishloq xo‘jaligining rivojlanishiga xizmat
qiladi. Xususan, viloyat hududi, uning qator adirlarini quyoshga ro‘para turganligi
ham ijobiy ahamiyatga ega. Bu yerda Shimoliy Farg‘ona kanali, Katta Andijon,
Katta Namangan va Katta Farg‘ona kanallari asosiy sug‘orish manbalari
hisoblanadi.
41
Bugungi kunda qulay agroiqlimiy sharoit va omillar ta‘sirida mintaqa
qishloq xo‘jaligida o‘ziga hos tarmoqlar va hududlar ishlab chiqarishi vujudga
keldi.
Viloyatda 235 ming gektar sug‘oriladigan yerlar bo‘lib, qishloq xo‘jaligida
foydalaniladigan yerlarning 60,9 foiziga teng. Pichanzorlar va yaylovlar ulushi o‘rtacha
39,1 % bo‘lgan holda, uning kattaroq ko‘rsatkichlari Pop va Kosonsoy tumanlarida
qayd etiladi. Ekin yerlari 196,2 ming ga ni, ko‘p yillik daraxtzorlar 36,1 ming ga ni,
bo‘z yerlar 3,4 ming ga ni, 987 gektarni esa meliorativ qurilish holatidagi yerlar
tashkil etadi.
Yalpi mahsulot ishlab chiqarishda qishloq xo‘jaligining ulushi 36,8 foizga
teng bo‘lib, mingaqada asosan obikor dehqonchalik rivojlangan. Paxtachilik,
donchilik, sabzavotchilik, bog‘dorchilik va polizchilik tarmoqlari shakllangan.
Aholining umumiy soni, shahar va qishloq aholisi, uning hududlar bo‘yicha
taqsimlanishi, zichligi va shuningdek demografik jarayonlardagi o‘zgarishlar
ijtimoiy-iqtisodiy taraqqiyotning qaysi bosqichlarda qanday rivojlanganligi,
bugungi holati va iqtisodiy salohiyatini belgilab beruvchi va tadbirkorlikni
rivojlantiruvchi omillar tizimida muhim o‘rin tutadi.
Viloyatda 2017 yil holatiga ko‘ra 955,9 ming kishi yoki ularning 35.4 foizi
qishloq joylarida, 1743,1 ming kishi yoki 64,6 foizi shahar va shaharchalarda
joylarida istiqomat qiladi. Aholining tabiiy o‘sishi 46 602 kishini tashkil etdi .
Viloyatda aholi sonining ortishi bilan uning tarkibida kichik shaharchalar va
qishloq aholisi salmog‘ining yuqoriligi bois bunday joylardagi mehnatga layohatli
aholi o‘rtasida ishsizlar soni ortib bormoqda. Bunga bevosita aholi tabiiy
o‘sishining yuqoriligi, tarixiy-milliy an‘analarning kuchliligi, ko‘p bolalilik
yo‘nalishi saqlanib qolganligi, o‘rtacha umr ko‘rish darajasini sezilarli
o‘zgarganligi va qishloqlarda aholining milliy tarkibi ko‘pligi kabi omillar ta‘sir
ko‘rsatgan.
Hisob-kitoblarga ko‘ra, 2017 holatiga viloyatda mehnat resurslari soni
o‘tgan yilga nisbatan 101,0 foizga ko‘payib, 1549,3 ming kishini yoki umumiy
aholini 57,4 foizini tashkil qildi.
42
Ma‘lumotlarga ko‘ra, 2017 yilda iqtisodiyotda band bo‘lgan aholi soni
1022,0 ming kishini tashkil qilgan va 2016 yilga nisbatan 3,4 foizga oshgan.
2017 yilda bandlikka ko‘maklashuvchi markazlariga murojaat qilgan
fuqarolardan 26849 nafari ishga joylashtirilgan. Ushbu ko‘rsatkich, Namangan
(4355 kishi) shahrida, Norin (2426 kishi), Uchqo‘rg‘on (2366 kishi) va CHust
(2250 kishi) tumanlarida yuqori daraja qayd etilgan. 2017 yilda bandlikka
ko‘maklashuvchi markazlarida ro‘yxatga olingan fuqarolardan 3768 nafari ishsiz
deb e‘tirof etilgan. 2017 yilda viloyatda iqtisodiy faol aholi soni 10081.8 ming
kishini tashkil etgan bo‘lib, mintaqa aholisining 40.3 foiziga teng bo‘lgan.
Mehnatda bandlarning 84,7 foizi nodavlat sektr tarmog‘larida faoliyat yuritgan
(1-rasm).
1-rasm
Namangan biloyati mehnat resurslarining bandlik tarkibi
2016 2017
nodavlat davlat
Manba: Namangan viloyati statistika boshqarmasi ma‟lumotlari
Ish o‘rinlari yaratilishining hududiy tarkibida, Kosonsoy, Pop, To‘raqo‘g‘on
tumanlari ham alohida ajralib turibdi. Mazkur tumanlarda kichik korxonalar va
xususiy firmalarni tashkil etish va yuridik shaxs maqomiga ega bo‘lmagan
tadbirkorlikni rivojlantirish hisobiga katta ish o‘rinlari yaratilgan. SHuningdek,
43
aholi sonining o‘sishi mehnat resurslari sonini o‘sishiga proportsional ravishda
ta‘sir ko‘rsatadi. Bu esa qishloq joylarida mehnatda bandlik darajasiga salbiy
ta‘sir ko‘rsatadi.
Viloyat shaharlari asosan sanoat ishlab chiqarishning rivojlanishi natijasida
shakllanganligi (Namangan, Kosonsoy, Uchqo‘rg‘on, CHust, To‘rag‘o‘rg‘on
shaharlari) bilan va sanoat tugunlarini asosan shu hududlarda to‘planib qolganligi
hamda qishloq mehnat resurslarining shahar tomon mayatniksimon harakati bilan
xarakterlanadi.
Qishloqlarda ishsizlikning yuqoriligiga asosiy sabablar quyidagilardir:
mehnat haqqining pastligi, shtatlarning qisqartirilishi, malaka darajasining ish
joylari talabiga to‘g‘ri kelmasligi va zarar ko‘rib ishlovchi korxonalarning
tugatilishi. SHuningdek, qishloq xo‘jaligi ishlab chiqarishidan ortiqcha ishchi
kuchining sekinlik bilan ozod etilishi, qayta ishlash sanoati, xizmat ko‘rsatish va
shaxsiy mehnat faoliyati kabi jabhalarda yangi ish joylarini tashkil etishda
sarmoyalarning yetishmasligi, yangi yerlar o‘zlashtirish miqyosiningyuqori
emasligi, mehnat va ishlab chiqarishni tashkil etishning samarali uslublari tadbiq
etilishiga e‘tibor berilmasligi va turli mulkchilikni yo‘lga qo‘yishdagi
rasmiyatchilik singari to‘g‘anoqlar ishsizlar sonini ortib borishiga sabab
bo‘lmoqda. Jumaladan qishloq xo‘jaligi ishlab chiqarishining mavsumiy xarakteri
nafaqat viloyatda, balki Respublikada ham qishloqlarda ortiqcha mehnat resurslari
hosil bo‘lishiga olib kelmoqda.
Mintaqada asosan obikor dehqonchalik rivojlangan bo‘lib, paxtachilik,
donchilik, sabzavotchilik, bog‘dorchilik va polizchilik tarmoqlari shakllangan.
Yalpi mahsulot ishlab chiqarishda qishloq xo‘jalik korxonalarining ulushi 2017
yilda 30.9 % ga teng.
Mustaqillik yillarida qishloq xo‘jaligi ekin maydonlari tarkibida g‘alla
maydonlarining kengaytirish xisobiga tarkibiy o‘zgarishlar yuzaga keldi.
Istiqlolning dastlabki yillarida mintaqa 390 ming tonna paxta, 104 ming tonna don
yetishtirilgan bo‘lsa, 2017 yilga kelib bu ko‘rsatkich paxtachilikda 183 ming,
donchilikda esa 433 ming tonnaga teng bo‘ldi. Mazkur davrda paxta maydonlari
44
125,4 ming gektardan 87,5 ming gektarga qisqartirilib, donli ekinlar maydoni 23,1
mingdan 95,3 ming gektarga ko‘paydi. Xuddi shuningdek qishloq xo‘jaligini
boshqa tarmoqlarida ham tub o‘zgarishlar yuz berdi.
Ma‘lumotlari tahlili shuni ko‘rsatadiki, viloyatda sabzavotchilik maydoni va
yetishtirilgan mahsulot hajmi ushbu davrlarda ortgan. Polizchilik maydonlari esa
mustaqillik yillarida qisqartirilgan. Xuddi shuningdek chorvachilik soxasida ham
sezilarli o‘zgarishlar sodir bo‘ldi. Ayni chog‘da, viloyat qishloq xo‘jaligida
chorvachilik ikkinchi soha hisoblanib, qo‘ychilik va echkichilik, qoramolchilik
hamda parrandachilik asosiy tarmoqlar hisoblanadi. Biroq, mazkur tarmoqlar
mahsulot ishlab chiqarishidi aholi xo‘jaliklarining ulushi yuqori bo‘lib,
ixtisosolashgan soha hisoblanmaydi. Hozirda hududda go‘sht, sut, tuxum, pilla, jun
mahsulotlari yetishtiriladi. 1990 yilda 20,4 ming tonna go‘sht, 75,0 ming tonna sut,
3,4 ming tonna jun, 3,3 ming tonna pilla yetishtirilgan bo‘lsa, 2017 yilga kelib bu
ko‘rsatkichlar go‘sht tayyorlashda 132.2 ming, sutda 666.8 ming, pillada 7,1
ming, junda 1.9 ming tonnaga teng bo‘ldi. SHundan go‘shtning 2,3 foizi, sutning
2.5 foizi, tuxumning 33.7 foizi, junning 2.7 foizi fermer xo‘jaliklariga to‘g‘ri
keladi. Dexqon xo‘jaliklari ulushida go‘sht 97,0 foiz, sut 97.2, tuxum 43.1, jun
92.7 foiz ko‘rsatgichga ega. Qishloq xo‘jaligi korxonalari ulushi esa juda oz
miqdorni tashkil etadi.
Etishtirilgan dehqonchilik mahsulotlarini xo‘jaliklar toifalari bo‘yicha tahlil
qilinganda don mahsulotlarini yetishtirishda jamiga nisbatan fermer xo‘jaliklarning
ulushi 78,8 foizni, dehqon xo‘jaliklarining ulushi 20,4 foizni, qishlo q xo‘jalik
korxonalarining ulushi 0,8 foizni, kartoshka mahsuloti yetishtirishda fermer
xo‘jaliklarning ulushi 22,2 foizni, dehqon xo‘jaliklarining ulushi 77,7 foizni,
qishloq xo‘jalik korxonalarining ulushi 0,1 foizni, sabzavot mahsulotlari
yetishtirishda fermer xo‘jaliklarning ulushi 20,2 foizni, dehqon xo‘jaliklarining
ulushi 79,7 foizni, qishloq xo‘jalik korxonalarining ulushi 0,2 foizni, poliz
mahsulotlari yetishtirishda fermer xo‘jaliklarning ulushi 26,6 foizni, dehqon
xo‘jaliklarining ulushi 73,1 foizni, qishloq xo‘jalik korxonalarining ulushi 0,3
foizni, meva va rezavorlar yetishtirishda fermer xo‘jaliklarning ulushi 36,1 foizni,
45
dehqon xo‘jaliklarining ulushi 61,5 foizni, qishloq xo‘jalik korxonalarining ulushi
2,4 foizni, uzum yetishtirishda fermer xo‘jaliklarning ulushi 40,2 foizni, dehqon
xo‘jaliklarining ulushi 58,7 foizni, qishloq xo‘jalik korxonalarining ulushi 1,0
foizni tashkil etganligini ko‘rish mumkin.
Chorvachilik tarmog‘ida qo‘y va echkichilik son jihatidan ustun turadi.
Mazkur soha hatto Namangan shahri uchun ham xarakterlidir. Ayni chog‘da
CHust, Pop, Yangiqo‘rg‘on, Kosonsoy, To‘raqo‘rg‘on tumanlari ham yuqori
ko‘rsatkichlarga ega. Qoramolchilik bo‘yicha Namangan shahri, CHust,
Yangiqo‘rg‘on, Pop, Uchqo‘rg‘on tumanlarining ulushi yuqori darajada.
Mustaqillik yillarida, Namangan viloyati sanoatining to‘qimachilik, paxta
tozalash, poyabzal, mebel‘ ishlab chiqarish, oziq-ovqat hamda qishloq xo‘jalik
mahsulotlarini qayta ishlash tarmoqlari, mashinasozlik va metallni qayta ishlash,
qurilish materiallari ishlab chiqarish tarmoqlarida, bundan tashqari mulkchilik
shakllarining o‘zgarishi va korxonalar tashkil etish shakllarida xam tarkibiy
o‘zgarishlar kuzatilmoqda. Sanoatda xorijiy investitsiya asosida qo‘shma
korxonalar yuzaga keldi va bugungi kunda kichik biznes va xususiy tadbirkorlik
sub‘ektlari faoliyat ko‘rsatmoqda.
Viloyat sanoat korxonalarida xilma-xil sanoat va halq iste‘moli mahsulotlari
ishlab chiqarilmoqda. Iqtisodiy islohotlarni izchil amalga oshirilishi natijasida
ishlab chiqarilayotgan mahsulotlarning sifati yaxshilanib, ularning
raqobatbardoshligi ortdi. Sanoat mahsulotlari ishlab chiqarish ko‘lami kengaydi.
Viloyatda 2017 yilda korxonalar soni 19952 mingtani tashkil etgan. Faoliyat
ko‘rsatayotgan korxonalar va tashkilotlarning asosiy ulushi Namangan shahrida
(40,7 foiz), Chust (7,8 foiz), Namangan tumani (7,1 foiz)va To‘raqorg‘on (5,9 foiz)
tumanlarida joylashgan.
Yuqoridagilardan ko‘rinib turibdiki, viloyatda iqtisodiy geografik jarayonlar
jadal rivojlanmoqda. Ushbu xolat viloyat iqtisodiy geografik vaziyatida jiddiy sifat
o‘zgarishlarini amalga oshirish uchun tadbirkorlik faoliyatini yetarli darajada
rivojlanishini ta‘minlaydi. Bu o‘z navbatida quyidagi xulosalarni keltirib chiqaradi:
birinchidan, keyingi yillarda respublikada amalga oshirilib kelinayotgan
46
milliy investitsiyalarni rivojlantirish, iqtisodiyotni erkinlashtirish, iqtisodiyot
tarmoqlarini modernizatsiyalash bilan bog‘liq islohotlarning Namangan viloyatida
kutilgan amaliy natijalarni berayotganligi;
ikkinchidan, aholining, xususan, kichik biznes egalarining bank, moliyainvestitsion kompaniyalar xizmatlariga bo‘lgan ishonchining ortganligi, o‘z
mablag‘larini iqtisodiyotga yo‘naltirishga moyillikning o‘sishi;
uchinchidan, mintaqa tadbirkorlik bozorida raqobatbardoshlik muhitining
yaxshilanishi, davlat nazorat tizimining sezilarli darajada pasayishi, kichik biznes
uchun yangi innovatsion loyihalar, zamonaviy minitexnologiyalar bozorlarining
rivojlanishi kichik biznes tomonidan asosiy kapitalga investitsiyalar jalb qilinish
hajmining oshishi.
to‟rtinchidan, eng muhimi, mamlakat xukumati tomonidan qilinib, bugungi
kunda muvafaqqiyatli olib borilayotgan Namangan viloyati iqtisodiyotini, shu
jumladan, real sektor tarmoqlarini, kichik biznes sektorini hamda shaharsozlikni
rivojlantirishga qaratilgan mintaqaviy dasturlarning izchil ijrosi o‘z samarasini
berishi va x.k.
2.2. Namangan viloyatida tadbirkorlik faoliyatining rivojlanish
xususiyatlari
Tadbirkorlik sub‘ektlarini respublika milliy iqtisodiyotini barqaror
rivojlanishini ta‘minlashdagi ahamiyati o‘ta muhim xisoblanadi. SHu sababli,
bugungi kunda hukumatimiz tomonidan iqtisodiyotning ushbu sohasiga katta
e‘tibor berilib, ko‘plab chora-tadbirlar ishlab chiqilmoqda. Xususan, mamlakat
mintaqalarda tadbirkorlik munosabatlarini samarali rivojlantirish va hududiy
tashkil qilish, ularning mintaqalar iqtisodiyotidagi ahamiyatini oshirish borasida
ko‘plab me‘yoriy hujjatlar qabul qilindi.
2017 yilda Namangan viloyatida 2,5 mingdan ortiq yangi tadbirkorlik
korxona va tashkilotlari tashkil etilib, bu 2016 yilga nisbatan 1,2 foizga ko‘paygan.
Shuningdek faoliyati tugatilgan korxona va tashkilotlaring soni o‘tgan yilning shu
davriga nisbatan 1,4 foizga ko‘paygan hamda ularning soni 1758 mingtani tashkil
этган.
47
Buning natijasida 2017 yil faoliyat ko‘r satayotgan korxona va tashkilotlar
soni 1,1 foiz ga o‘sgan hamda ularning umumiy soni 19952 mingtani tashkil etgan.
Fao liyat ko‘rsatayotg a n korxonalar va tashkilotlarning asosiy ulushi
Namangan shahrida (40,7 foiz), Chust (7,8 foiz), Namangan tumani (7,1 foiz)va
To‘raqorg‘on (5,9 foiz) tumanlari xissasiga to‘g‘ri keladi (2-rasm).
2-rasm
Hududlar kesimida faoliyat yuritayotgan korxonalar va tashkilotlar
ulushi (sonda) (fermer va dehqon xo'jaliklaridan tashqari)
Manba: Namangan viloyati statistika boshqarmasi ma‟lumotlari 8
Iqtisodiy faoliyat turlari boyicha jami fao liyat ko‘rsatayotgan korxona va
tashkilot laming 24,3 foiz savdoda, 19,5 foiz sanoatda, 7,3 foiz qurulishda, 7,3
foiz qishloq, o‘rmon va baliq xo‘jaligida, 4,0 foiz yashash va ovqatlanish bo‘yicha
xizmatlarda, 3,5 foiz tashish va saqlash, 1,5 foiz axborot va aloqa, 2,2 foiz
sog‘liqni saqlash va ijtimoiy xizmatlar ko‘rsatish va 30,4 foiz boshqa faoliyat
turlari hissasiga to‘gri keladi.
Mintaqalar iqtisodiy geografik vaziyatini shakllanishi va tadbirkorlik
muxtini rivojlanishida xorijiy investitsiya ishtirokidagi korxonalar faoliyati va

8 http://www.namstat.uz


48
ularning hududiy tashkil etilishi ham muhim ko‘rsatkichlardan sanaladi.
2017 yilda Namangan viloyatida jami 103 ta Xorijiy kapital ishtirokidagi
faoliyat ko‘rsatayotgan korxonalar mavjud bo‘lib, ulardan 71 tasi qo‘shma
korxonalar toifasiga mansub xisoblanadi.
Xorijiy kapital ishtirokidagi korxonalarning asosiy qismi Namangan shahri
va Uychi, Namangan, Pop, Chust, Kosonsoy, Chortoq tumanlari hissalariga to‘g‘ri
keladi. Eng kam xorijiy investitsiya ishtirokida tashkil etilgan korxonalar esa
Mingbuloq, Norin, Uchqo‘rg‘on va Yangiq‘org‘on tumanlari hissalariga tog‘ri
keladi (2-jadval). Bu esa mazkur hududlarda xorijiy hamkorlar bilan ishlashni,
investitsiyalar jalb etish borasida amalga oshirilishi lozim bo‘lgan ishlarni yanada
rivojlantirishni talab etadi.
2-jadval
Namangan viloyatida xorijiy kapital ishtirokidagi korxonalarning
hududlar bo‟yicha taqsimlanishi
№ Hududlar Soni Ulushi
1 Namangan sh 45 43,8
2 Mingbuloq t 1 1,0
3 Kosonsoy t 6 5,8
4 Namangan t 7 6,8
5 Norin t 3 2,9
6 Pop t 7 6,8
7 To‘raqo‘rg‘on t 6 5,8
8 Uychi t 9 8,7
9 Uchqo‘g‘on t 3 2,9
10 Chortoq t 6 5,8
11 Chust t 7 6,8
12 Yangiqo‘rg‘on t 3 2,9
Jami 103 100
Jadaval Namangan viloyati statistika boshqarmasi ma‟lumotlari asosida tuzilgan
Viloyatida 2017 yilning o‘zida 17 ta xorijiy kapital ishtirokidagi korxonalar
49
tashkil etilgan bo‘lib, shulardan asosiy qismi Namangan shahri (7 ta), Kosonsoy (2
ta), Pop (3 ta), To‘raqo‘rg‘on (2 ta) tumanlarida tashkil etilgan. SHuningdek,
Uychi, Uchqo‘rg‘on hamda Yangiqo‘rg‘on tumanlarida ham bittadan shunday
korxonalar tashkil etilgan.
Viloyatdagi xorijiy investitsiya ishtirokidagi korxonalar toifasiga mansub
korxonalarning asosiy qismi sanoa tarmoqlarida faoliyat yuritadi. Faoliyat
yuritayotgan xorijiy kapital ishtirokidagi korxonalarni iqtisodiy faoliyat turlari
kesimida taxlil qilinadigan bo‘lsa eng ko‘p korxonalar sanoat tarmog‘ida tashkil
etilgan (3-rasm )
(3-rasm).
Xorijiy kapital ishtirokidagi korxonalarni iqtisodiyot tarmoqlaridagi
ulushi (foizda)
Manba: Namangan viloyati statistika boshqarmasi ma‟lumotlari 9
Ko‘rinib turibdiki faoliyat yuritayotgan xorijiy kapital ishtirokidagi
korxonalarning asosiy qismi Sanoat va savdo faoliyat turiga to‘gri keladi.
Shuningdek eng kam ulushi esa sog'liqni saqlash va ijtimoiy xiz matlar hamda
axborot va aloqa faoliyat turlariga to‘gri keladi.

9 http://www.namstat.uz


50
Tadbirkorlik muxitida faoliyat ko‘rsatayotgan xorijiy sarmoya ishtirokidagi
korxonalarning tarkibida hamkor davlatlarning geografiyasi ham mazkur mintaqa
ixtisoslashuviga katta ta‘sir ko‘rsatadi. O‘rganishlar shuni ko‘rsatadik, viloyatida
faoliyat ko‘rsatayotgan xorijiy kapital ishtirokidagi 103 ta korxonalarning 69,9
foizi (72 ta) uzoq xorijiy davlatlar hissasiga, 30,1 foizi (31 ta) esa Mustaqil
Davlatlar Hamdo‘stligi (MDH) davlatlari hissasiga to‘g'ri keladi. Jumladan,
viloyatda MDX davlatlari ishtirokidagi korxonalar sonida Rossiya Federatsiyasi
ishtirokidagilar mutloq ustunlikka ega bo‘lib, ularning soni 23 tani tashkil etadi.
Ushbu korxonalar Namangan shaxrida 10 tani, Pop va Chustda 3 tadan, Chortoqda
2 tani, To‘raqorg‘on, Norin, Yangiqo‘rg‘on, Kosonsoy va Namangan tumaniarida
1 tadanni tashkil etadi.
Uzoq davlatlar ishtirokidagi korxonalarning 23 tasi Xitoy Xalq Respublikasi,
12 tasi Turkiya Respublikasi, 8 tasi Janubiy Koreya Respublikasi, 5 tasi Buyuk
Britaniya qolganlari esa Shimoliy Irlandiya Birlashgan Qirolligi va boshqa
davlatlar hissasiga to‘g‘ri (4-rasm)
(4 rasm)
Uzoq davlatlar ishtirokidagi korxonalar soni to‟g‟risida ma‟lumot
Manba: Namangan viloyati statistika boshqarmasi ma‟lumotlari
51
Mintaqalar iqtisodiyotini erkinlashtirish, iqtisodiy munosabatlarda
demokratik tamoyillarning ustunligini ta‘minlash, erkin iqtisodiy xo‘jalik
faoliyatini qaror toptirish va kafolatlash tizimining barpo etilishi bilan bog‘liq
ustuvor vazifalarni amalga oshirishda tadbirkorlik faoliyatini asosiy shakllaridan
bo‘lgan kichik biznes va hususiy tadbirkorlikning o‘rni katta sanaladi.
Kichik biznes va xususiy tadbirkorlikni rivojlantirishni har tomonlama
qo‗llab–quvvatlash va rag‗batlantirish, ularni erkin faoliyat yuritishi uchun qulay
sharoit va muhit yaratish borasida amalga oshirilayotgan tadbirlar natijasida
Namangan viloyatida kichik biznes sub‘ektlarining soni 16928 tani tashkil qildi.
SHundan, dexqon va fermer xo‗jaliklarini xisobga olmaganda 2017 yilda 2353 ta
kichik biznes sub‘ektlarini tashkil etildi (2016 yilning shu davriga nisbatan 119,9
foizga ko‗pdir). Tashkil etilayotgan tadbirkorlik sub‘ektlarining ixtisoslashuv
darajasi viloyat huduiy mehnat taqsimotiga jiddiy ta‘sir ko‘rsatadi. SHu jihatdan,
assoiy kichik biznes sub‘ektlari sanoat tarmog‗ida (34,4 foizi), savdo sohasida
(26,0 foiz), qishloq, o‗rmon va baliqchilik xo‗jaligida (12,7 foiz) va qurilishda (5,6
foiz) tashkil etilgan (-rasm).
(5-rasm)
Yangi tashkil etilgan kichik biznes sub‟ektlarining iqtisodiy faoliyat
turlari bo„yicha taqsimlanishi
Manba: Namangan viloyati statistika boshqarmasi ma‟lumotlari
52
Ustuvor vazifaning muvafaqqiyatli ijrosi o‘z navbatida yalpi hududiy
mahsulot ishlab chiqarishda muhim o‘rinni egallaydigan, fuqarolarning muhim
daromad manbai va mulkdorlar sinfini shakllantirishning asosi bo‘lgan kichik
biznes sektorining mavqeini yanada oshirish hamda tadbirkorlikni jadal
rivojlantirishni taqozo etadi. 2017 yil viloyat yalpi hududiy mahsulotning 70,6
foizi (2016 yilda 71,0 foiz) kichik biznes sub‘ektlari tomonidan ishlab chiqarilgan.
Ma‘lumotlarga ko‘ra mazkur yilda kichik tadbirkorlik (biznes) sub‘ektlari
tomonidan 863,4 ming nafar kishining bandligi ta‘minlangan bo‘lib, jami
iqtisodiyotda band bo‗lganlarning 83,4 foiziga to‘g‘ri kelgan. Bu sohada band
bo‗lganlarning 601,1 ming nafari yakka tartibdagi tadbirkorlik faoliyatida, 137,5
ming nafari kichik korxona va mikrofirmalar hissasiga to‗g‗ri keladi.
6-rasm
Kichik biznes va xususiy tadbirkorlikning iqtisodiyotdagi
ulushi (foizda)
Manba: Namangan viloyati statistika boshqarmasi ma‟lumotlari
Kichik biznes va xususiy tadbirkorlikni rivojlantirishga har tomonlama
berilayotgan e‘tibor, sohani rivojlantirish bo‘yicha qabul qilgan bir qator farmon va
qarorlarning ijrosini ta‘minlash natijasida viloyatda tadbirkorlik bo‘yicha qulay
53
ishbilarmonlik muhiti yaratilmoqda. Buning natijasida iqtisodiyotdagi kichik
biznes sub‘ektlarining o‘rni va ulushi yildan-yilga ortib bormoqda. Viloyatda
kichik biznesning rivojlanishi viloyat iqtisodiyot tarkibiy tuzilishiga to‘liq monand
keladi. Ya‘ni, viloyatda qishloq xo‘jaligi tarmog‘ida kichik biznesning ustunligini
ham ta‘minlab bergan. Tarmoqda kichik biznesning yuqori mavqeni egallashi
shubhasiz tez sur‘atlarda rivojlanib borayotgan fermer va dehqon xo‘jaliklari
hisobiga ro‘y bergan. Ayni shu jihatdan ham eng barqaror rivojlanish
ko‘rsatkichlariga ega bo‘lgan kichik biznes sub‘ektlari ham aynan shu tarmoq
hissasiga to‘g‘ri keladi (3-jadval).
3-jadval
Kichik tadbirkorlik sub‟ektlari mahsuloti umumiy hajmidagi xususiy
tadbirkorlikning ulushi
№ Sohalar
Kichik
tadbirkorlik
sub‟ektlari
maxsulot i/ch
hajmi (mlrd. so’m)
Ulushi
foizda
1 Qishloq, o‘rmon va baliq
xo‘jaligi
4844,2 99,3
2 Sanoat 2669,4 68,4
3 Qurilish 1458,9 93,9
4 CHakana savdo 5905,8 91,2
5 Yuk tashish (mln. tn) 19,7 94.8
Jadaval Namangan viloyati statistika boshqarmasi ma‟lumotlari asosida tuzilgan
Jadval ma‘lumotlaridan ko‘rinib turibdiki, qishloq, o‗rmon va baliq
xo‗jaliklari tomonidan 4844,2 mlrd. so‗mlik maxsulot ishlab chiqarilgan bo‘lib,
2016 yilga nisbatan o‗sish sur‘ati 101,2 foizga (qishloq, o‗rmon va baliq
xo‗jaliklari yalpi mahsulotining 99,3 foizi) oshgan. Sanoat mahsuloti ishlab
chiqarish hajmi esa 2669,4 mlrd. so‗mni tashkil etgan holda (jami sanoat ishlab
chiqarishining 68,4 foizi) 2016yilga nisbatan 105,5 foizga o‗sganligini ko‘rish
mumkin.
Bugungi bunyodkorlik va yangilanish davrida qurilish sohasining
ko‘rsatkichlari ham mintaqalar ishtimoiy iqtisodiy taraqqiyotinig asosiy
ko‘rsatkichlaridan sanaladi. Bu borada viloyatda 2017 yilda 1458,9 mlrd. so‗mlik
54
qurilish ishlari (qurilish ishlari umumiy hajmining 93,9 foizi) amalga oshirilgan
bo‘lib, o‘tgan yilga nisbatan 106,6 foizga ko‗payganligi kuzatiladi.
Bozor munosabatlari sharoitida oilaning iqtisodiy funktsiyalariga uy
xo‘jaligi, iste‘molchi, ishlab chiqaruvchi, ishchi kuchi va investor sifatiga qarash
mumkin. Oilaning mazkur jamiyatdagi funktsiyalari ijtimoiy va iqtisodiy
jarayonlarda qator muammolarni hal qilishga hamda malakat ishlab chiqarish
jarayonlarining jadallashuviga xizmat qiladi.
2012 yil 26-apreldagi O‘RQ-327 sonli qarori bilan ―Oilaviy tadbirkorlik
to‘g‘risida‖gi Qonuni qabul qilingan bo‘lib, ushbu qonun normalari bilan
mamlakatimizda bozor munosabatlariga bosqichma-bosqich o‘tish jarayonida
kichik biznes va xususiy tadbirkorlikni rivojlantirish, aholining kam tahminlangan,
lekin iqtisodiy faol qatlamini bu sohaga keng jalb etish, ularda tadbirkorlik
ko‘nikmalarini shakllantirish, ayniqsa, oilaviy tadbirkorlikni qo‘llab-quvvatlash
orqali yoshlar va ayollar, umuman mehnat bilan band bo‘lmagan aholi qatlami o‘z
ishini yo‘lga qo‘yishi uchun qulay shart-sharoit yaratilgan. Oilaviy tadbirkorlik
sohasida, ayniqsa, qishloq joylarda barqaror yangi ish joylarini tashkil etish
hisobiga, hozirgi vaqtda norasmiy sektorda mehnat faoliyatini amalga oshirayotgan
ishchi kuchlarini shu jumladan mehnat shartnomasini rasmiylashtirmasdan
tadbirkorlarga yordam berayotgan oila a‘zolarini rasmiy bandlik sohasiga
bosqichma-bosqich jalb etilishini ta‘minlaydi.
Oilaviy tadbirkorlik – kichik tadbirkorlikni tashkil etishning shakllaridan biri
bo‘lib, unda bir oila a‘zolari va ularning qarindoshlari o‘zlariga tegishli bo‘lgan
korxonaning mulkdori va ishchisi hisoblanadi. SHuningdek, oilaviy tadbirkorlik
oila a‘zolari tomonidan tavakkal qilib va o‘z mulkiy javobgarligi ostida daromad
(foyda) olish maqsadida amalga oshiriladi va o‘z ishtirokchilarining ixtiyoriyligiga
asoslanadi. Oilaviy tadbirkorlik yuridik shaxs tashkil etgan yoki tashkil etmagan
holda amalga oshirilib yuridik shaxs tashkil etgan holda amalga oshiriladigan
oilaviy tadbirkorlikning tashkiliy-huquqiy shakli oilaviy korxona xisoblanadi.
O‘zbekiston Respublikasida tadbirkorlikni yuritishning bugungi xolati,
mamlakat iqtisodiy ko‘rsatkichlarida kichik va xususiy tadbirkorlikni yuqoriligini
55
ko‘rsatadi. Oilaviy tadbirkorlik mamlakat hayotida ijtimoiy-iqtisodiy va ma‘naviy
ahamiyatga ega bo‘lishi mumkin. Mazkur xolat, mamlakatda bu soxaga katta
e‘tibor qaratilayotganligi bilan birga faoliyatning bunday shakli o‘zbek xalqi uchun
an‘anaviyligidan dalolat beradi. Qolaversa, o‘zbek xalqi oiladagi ma‘naviy va
moddiy manfaatdorlik uyg‘unligi, oila a‘zolarining birday ma‘sulligi, oilada turli
kasb va hunarlarning avloddan avlodga o‘tishi kabi azaliy urf odatlarga ega. Bu
xolat oiladagi ijtimoiy munosabatlarning yanada yaxshilanishiga olib kelishi
natijasida jamiyat taraqqiyotining barqarorligini hamda iqtisodiy rivojlanish
asosini ta‘minlashga xizmat qiladi. Bugungi kundda putr yetgan yuqoridagi o‘zbek
oilasiga mansub an‘analar va fazilatlarni ya‘ni, milliy xunarmandchilik, savdo va
xizmat ko‘rsatish sohasidagi azaliy urf odatlar va meroslarni saqlab qolishda
oilaviy tadbirkorlikni hissasi katta hisoblanadi. Aytish joizki, oilaviy tadbirkorlik
uchun qulay muhit yaratishdan kam ta‘minlangan oilalar, vaqtincha ishsiz kishilar,
ijtimoiy himoyaga muhtoj qatlam vakillari bevosita manfaatdor bo‘ladi. Yangi ish
o‘rinlari yaratilishi va aholi uchun barqaror daromad manbalari muhim ahamiyat
kasb etadi.
Namangan viloyatida faoliyat ko'rsatayotgan oilaviy korxonalarning
Iqtisodiy faoliyat turlari kesimida qaralganda oilaviy korxonalarning 76,6 foizi
yoki 127 tasi sanoat, 60,9 foizi yoki 37 tasi yashash va ovqatlanish xizmatlari, 26,1
foizi yoki 29 tasi savdo, 12,5 foizi yoki 27 tasi qishloq , o'rmon va baliq xo'jaligi, -
1.6 fo iz i yoki 3 tasi axborot va aloqa, 2 tasi qurilish, yoki 3 tasi tashish va saqlash
hamda 12,5 foizi yoki 18 tasi boshqa faoliyat turlari hissasiga to'g'ri kelmoqda (7-
rasm).
2017 yilda 98 ta yaangi tashkil etilgan oilaviy korxonalarning iqtisodiy
faoliyat turlari bo‘yicha ko‘radigan bo‘lsak, 58 ta sanoatda, yashash va ovqatlanish
xizmat- larida 12 ta, savdoda va qishloq va o‘rmon va baliq xo‘jaligida 10 tadan,
boshqa turlarda 8 ta oilaviy korxonalar tashkil etilgan. Ko‘rinib turibdiki viloyatda
oilaviy korxonalar asosan sanoat tarmoqlarida tashkil etilagan. Bu mintaqa sanoat
ixtisoslashuvini hamda sanoat koperatsiyasini rivojlanishini keltirib chiqaradi.
56
7-rasm
Faoliyat ko‟rsatayotgan oilaviy korxonalarni iqtisodiy faoliyat turlari
bo‟yicha ulushi, foizda
Manba: Namangan viloyati statistika boshqarmasi ma‟lumotlari
Tadbirkorlik faoliyatini rivojdanishi hamda tadbirkorlik muxiti
imkoniyatlarini o‘rganish natijasida quyidagi xulosalarni chiqarish mumkin:
birinchidan, mintaqada tadbirkorlikni rivojlanishi viloyat iqtisodiy salohiyatini
yanada oshirishda muhim omil hisoblanadi; ikkinchidan, tadbirkorlikni
rivojlanishi demokratik bozor islohotlarini yanada chuqurlashtirish va mulkdorlik
hissini oshishiga yordam beradi; uchinchidan, bu sohani rivojlantirish milliy urfodatlarimizning saqlanishi va rivojlanishiga xizmat qiladi; to‟rtinchidan,
tadbirkorlik mintaqa aholisining qadimiy a‘analari va milliy hunarmandchiligini
dunyoga tarqalishiga hizmat qiladi va turizm rivojlanishi imkoniyatini beradi;
beshinchidan, kichik biznes va xususiy tadbirkorlik viloyatda aholi bandligini
ta‘minlash va farovonligini yuksaltirishga katta turtki beradi; oltinchidan,
mahallalarda oilaviy biznes va xususiy tadbirkorlikni yo‘lga qo‘yishga
57
ko‘maklashish va rivojlantirish turli jinoyatchilikni kamayishiga sabab bo‘lishi
mumkin va h.k.
2.3. Istiqbolda tadbirkorlikni rivojlantirishning asosiy yo‟nalishlari
Tadbirkorlik faoliyati va muxitini rivojantirishdagi mavjud muammolarni
yechimini topish istiqbollashtirilayotgan ishlar ijrosini ta‘minlash, ushbu sohada
tadbirkorlik faolligini oshirishning yo‘nalishlarini aniqlash va ular bo‘yicha chora
tadbirlarni belgilashni talab etadi.
O‘zbekiston Respublikasining birinchi Prezidenti I.A.Karimov 2015 yil 26
noyabr kuni xalq deputatlari Namangan viloyati Kengashining navbatdan tashqari
sessiyasida kichik biznes va xususiy tadbirkorlik sohasi iqtisodiyotimizning hal
qiluvchi tarmoqlaridan biriga aylanib borayotgani, uning Namangan viloyatida
izchil rivojlanayotganini alohida e‘tirof etib, hozirgi kunda yalpi hududiy mahsulot
tarkibida bu sohaning ulushi 80 foizni tashkil etganligini, ish bilan band aholining
82 foizdan ziyodi ushbu sektorda mehnat qilayotganligini ta‘kidladilar. SHu bilan
birga, bu sohada ayrim muammolar borligi ham qayd etilib, ―… viloyatda
ro‘yxatga olingan 14 ming 765 ta kichik biznes sub‘ektining 2 mingdan ortig‘i
faoliyat ko‘rsatmayapti. Kichik biznes sub‘ektlari o‘z ishini tashkil etishi uchun
ularga binolar, yer uchastkalari ajratish, muhandislik-kommunikatsiya
tarmoqlariga ulanish masalalarida hali-beri to‘siq va g‘ovlar uchrab turibdi‖
10 deb
e‘tirof etdi.
Qo‘yilayotgan talab va extiyojlardan kelib chiqib, tadbirkorlik faolligini
oshirish uchun quyidagi umumiy sharoitlar ta‘minlashi zarur:
- milliy iqtisodiyotda makroiqtisodiy muvozanatni ta‘minlash negizida uni
barqaror rivojlanishini ta‘minlash;
- iqtisodiyotda raqobat muhitini shakllanishi ta‘miinlash;
- Tadbirkorlikni davlat tomonidan qullab – quvvatlash tizimini amalga oshrish
orqali, uning mexanizmlarini takomillashtirish asosida rivojlantirib borish;

10 Karimov I.A. 2015yil 26 noyabr kuni xalq deputatlari Namangan viloyati Kengashining navbatdan tashqari


sessiyasida so‘zlagan nutqi. ―O‘zbekiston ovozi‖ gazetasi. 2015 yil 28 noyabr.
58
- Tadbirkorlik muxitini shakllantirishga xizmat ko‘rsatuvchi infrtuzulmalarni
samarali harakat qilishini ta‘minlash.
Shuningdek Namangan viloyatia tadbirkorlik faoliyatini rivojlantirish hamda
ishlab chiqarish samaradorligini oshirishning asosiy yo‘nalishlariga quyidagilarni
ko‘rsatish mumkin:
- Tadbirkorlik muxitini shakllantirishning huquqiy-meyoriy va tashkiliy
asoslarini iqtisodiyotda turli omillar ta‘sirida ruy berayotgan o‘zgarishlarga
mos ravishda uzluksiz takomillashtirib borish;
- davlat tomonidan tadbirkorlikni qo‘llab quvvatlash mexanizmlarini
samaradorligini oshirish, bu borada xorijiy mamlakatlar tajribasidagi yangi
mexanizmlarni mavjud sharoitlarga moslashtirgan holda amaliyotga
qo‘llash;
- Tadbirkorlik faoliyatini innovatsiya negizida rivojlanishini ta‘minlash
borasida chora – tadbirlarni ishlab chiqish;
- Tadbirkorlik faoliyati sust bo‘lgan tumanlarda soxani moliyaviy jihatdan
ta‘minlashning mavjud mexanizmlarini samaradorligini oshirish va
moliyalashtirishtirishning yangi manbalarini harakatga keltirish negizida
qulay investitsiya muhitini yaratish;
- Tadbirkorlik sub‘ektlari uchun tashqi iqtisodiy faoliyat mexanizmlarini
takomillashtirish va imtiyozlar joriy etish;
- Viloyatdagi ta‘lim muassaslarida tadbirkorlik saohasi uchun malakali
raqaobatbardosh kadrlarni tayyorlash tizimini yanada rivojlantirish;
- Tadbirkorlik sohasida kooperatsiyani chuqurlashtirish va tumanlar doirasida
klasterlarni shakllantirish.
Tadbirkorlik yo‘nalishlarda olib boriladigan chora tadbirlarni ishlab
chiqishda kichik biznesni rivojlantirish borasida xorijiy tajribani o‘rganish va uni
mamalkatimiz sharoitlariga tatbiq etish muhimdir. Xususan, statistik
ma‘lumotlarga ko‘ra Italiyada yalpi ichki mahsulotning yillik o‘sishi 3-5 foizni
tashkil etadi va ishlab chiqarish ko‘rsatkichlari bo‘yicha AQSH, Yaponiya,
Germaniya va Frantsiyadan keyin 5-o‘rini egallaydi. Bu davlatda kichik biznesning
59
o‘ziga xos xususiyati shundaki, yirik firmalarda ishlash bilan birga o‘rindoshlik
bo‘yicha kichik va hunramandlik korxonalarida ham mehnat qilish uchun keng
imkoniyatlar yaratilgan. SHuningdek ishlab chiqarish tuzilmasining eng muhim
tarkibiy qismlaridan biri kooperativ (shirkat) sektoridir. Korperatsiya shakli
mamlakat tashqarisida «sanoatlashtirishning italьyan modeli»dir. Bunday sanoat
okruglarining samaradorligi shundaki, ular mahalliy imkoniyatlardan samarali
foydalana oladilar. Buning natijasida korxonalar bir qancha imkoniyatlarga ega
bo‘ladi, jumladan:
 korxonalararo munosabatlar moslashuvchanligi yuzaga keladi;
 korxonalarga tashkilot, uyushmalar va institutlar tomonidan ko‘rsatiladigan
xizmatlarga oid ma‘lumotlar olish imkonini beradigan aniq axborot tizimi yuzaga
keladi;
 milliy mahsulotni tashqi bozorlarga olib chiqishda kichik korxonalar
yetakchi mavqega ega bo‘ladi;
 tarmoq usulida tashkil etilgan kichik ishlab chiqarish kooperativlarida
bandlik yuqori darajada bo‘ladi.
Iqtisodchi olimlar tadqiqotlariga ko‘ra Italiya iqtisodiyotida turli sohalarda
faoliyat yurituvchi korxonalarni texnologik jihatdan birlashtirish tashkilik shakli
«konstellyatsiya»
11 ahamiyati alohida e‘tirof etiladi. Bunda bir-biriga bog‘liq
bo‘lgan, murakkab tayyor mahsulotni ishlab chiqiarishda cheklangan miqdordagi
korxonalar birlashib faoliyat yuritadi. Bunday tashkiliy shaklda birlashgan
korxonalarning biri mahsulot tayyorlash jarayonini bajarsa, ayrimlari texnologik
jarayon uchun mas‘ul bo‘ladigan, ba‘zilari esa savdo bilan shug‘ullanadilar.
Natijada nafaqat mahsulot ishlab chiqarish va sotish muammosi hal bo‘ladi,
shuningdek, ishlab chiqarish ko‘lami ham kengayadi. Bunday jarayonda
yetakchilikni konstellyatsiyada oxirgi bosqichdagi ishlarni bajaradigan korxona
amalga oshiradi. Ular boshqa firmalardan barcha kerakli butlovchi qismlarni sotib
oladi va lurga tarli ishlar bo‘yicha buyurtmalar beradi.
Demak korxonalardagi faoliyatning muvofiqlanishuvi yuzaga keladi. Turli

11 ―constellazione‖ – юлдузлар туркуми демакдир


60
konstellyatsiyalarda hamkorlik qilish, bozorda ma‘lum bir mahsulot turiga bo‘lgan
talabning kengaytirilishi va erkin raqobat muhiti yaratiladi, shu bilan birga
mahsulotning tannarxi va uning narxi pasayishiga olib keladi.
Fikrimizcha, Italiya Respublikasida kichik biznes sub‘ektlarini
rivojlantirishning bu tashkiliy shakli O‘zbekistonda ham mavjud xususiyatlar
asosida foydalanish mumkinligini e‘tirof etmoqchimiz. CHunki bois
konstellyatsiya usulini O‘zbekiston amaliyotida ham qo‘llash, tadbirkorlikda
afzalliklar yaratadi, bular:
- Tadbirkorlik korxonalarini moliyalashtirishni ta‘minlaydi;
-texnologik jihatdan murakkab bo‘lgan mahsulotlarni ishlab chiqarish
imkonini beradi;
- korxonalarning ishlab chiqarishda raqobatbardoshligini oshiradi;
- marketing tadqiqotlarini o‘tkazishning realligini ta‘minlaydi.
Samarali eksport faoliyatini amalga oshirishlari uchun tashqi bozor
talablariga to‘liq javob beradigan marketing majmuasi axborotlari bilan
ta‘minlangan bo‘lishlari zarur. Bozorlarning o‘ziga xos salohiyati va bozor
kon‘yukturasidagi o‘zgarishlar bo‘yicha joriy axborot tizimiga, kompaniyalarning
barcha resurslari bevosita savdo faoliyatiga qaratilgan va asosiy xaridorlar bilan
doimiy aloqa o‘rnata oladigan tashkilotlar bu eksport savdo kompaniyalaridir.
Jahon amaliyotida eksport faoliyatini tashkil etishning chet ellarda savdo uylarini
ochish shakli ham tashqi iqtisodiy faoliyatni rivojlantirishning shakli sifatida keng
tarqalgan.
O‘zbekiston savdo uylarining chet ellarda tashkil etilishi mahalliy
mahsulotlar ishlab chiqaruvchi tadbirkorlar eksport faoliyati samaradorligining
oshishiga ham imkoniyat yaratadi. Ularning tashqi iqtisodiy aloqalarga kirishishida
savdo vositachilari ko‘mak beradi va hamkorlar va xaridor topishga dastlabki
imkoniyat yaratishi mumkin.
Yuqorida keltirilgan fikrlarga asoslanib tadbirkorlikni rivojlantirishning
ustuvor yo‘nalishlarini va xorijiy tajribani o‘z ichiga qamrab oluvchi ―Mintaqada
tadbirkorlik faoliyatini yanada rivojlantirish dasturi‖ni ishlab chiqish maqsadga
61
muvofiq deb hisoblaymiz. Uni ishlab chiqish jarayonida quyidagi jihatlarga
alohida e‘tibor berish lozim:
Birinchidan, tadbirkorlikni rivojlanishida tadbirkorlik mehnat unumdorligi
bog‘liqlik omillaridan, yildan yilga ijobiy natijalarga erishish, ishlab chiqarish
uzluksizligi yoki davomiyligini saqlash, kabi ko‘rsatkichlarga e‘tibor berilishi
zarur. Ikkinchi omil ko‘proq kichik biznes sub‘ektlariga taaluqlidir. CHunki
amaliyotda bunday tadbirkorlik sub‘ektlarining yangi tashkil etilishi va faoliyatini
to‘xtatishi ko‘p uchraydi. Ikkinchidan, tadbirkorlikning o‘ziga xos xususiyatidan
kelib chiqib tadbirkorning boy ma‘naviy qiyofaga ega bo‘lishini, bilim–malakasini
oshirishni o‘z faoliyatiga yangicha qarashi va ishini oqilona tashkil etishini zaruriy
maqsadga aylantirish. Uchinchidan, har bir tadbirkor o‘z faoliyatini samarali
tashkil etishda mehnat bozorining talabi asosida innovatorlik, va bunyodkorlik kabi
xususiyatlarga ega bo‘lishini ta‘minlash. To‟rtinchidan, tadbirkorlik faoliyatini
istiqbolda rivojlantirishda ularga nisbatan rag‘batlantirishni amalga oshirishda
tadbirkorni mahsulot (ish, xizmat) sifatining va xajmini yaxshilanishi va ilg‘or
texnika va texnologiyadan foydalanish darajasini oshirishi ko‘rsatkichlariga
e‘tibor qaratish maqsadga muvofiq. Bundan tashqari tadbirkorlarning aholining
ijtimoiy-iqtisodiy ahvolini yaxshilashda, aholi bandligini oshirishda yangi ish
o‘rinlari barpo etishning samarali yo‘llarini qo‘llaganligini qo‘llab quvvatlash
lozim.
Yuqoridagilar bilan bir qatorda tadbirkorlikni yaqin istiqbolda moddiytexnik ta‘minoti bo‘yicha kelgusidagi amalga oshiriladigan ishlar quyidagilardan
iborat bo‘lishi lozim:
- birja, auktsion va yarmarkalar savdo doirasini kengaytirish;
- zamonaviy texnika va texnologiyalar lizingini kengaytirish.
Bunga erishish uchun quyidagi tadbirlar amalga oshirish nazarda tutiladi:
- respublikada ishlab chiqarilayotgan mini uskunalar, texnologiyalar
katologini tuzish;
62
- viloyat misolida xom-ashyo, moddiy-texnika, mehnat va boshqa
resurslarning mavjudligi to‘g‘risidagi ma‘lumotlar bazasini
takomillashtirish;
- har bir tadbirkorlik sub‘ektlarining xom-ashyo va ishlab chiqarish
imkoniyatlarini hisobga olgan holda ehtiyojini shakllantirish tizimini
takomillashtirish;
- mamlakatda oziq-ovqat, chakana va ulgurji savdo yarmarkalarining keng
ko‘lamda faoliyat ko‘rsatishini ta‘minlash.
Buning uchun, albatta, tadbirkorlarni axborot-maslahat markazlari bilan
ta‘minlash orqali qo‘llab-quvvatlash zarur
Xulosa o‘rnida shuni aytish mumkinki tadbirkorlik faoliyatini o‘sishi bilan
mamlakat iqtisodiyotini tayanch tarmoqlarini rivojlantirish vazifasini bevosita hal
qilishga erishladi va tadbirkorlik aholi bandligini ta‘minlaydigan va uning asosiy
daromad manbai bo‘lgan muhim bo‘g‘inga aylanadi. Iqtisodiyotni izchil
rivojlantirishning eng muhim omili o‘lgan tadbirkorlik, jamiyatimiz ijtimoiy va
siyosiy barqarorligining kafolati, mamlakatimizni taraqqiyot yo‘lidan olg‘a
yetaklaydigan faol harakatlanuvchi kuchi sifatida amal qiladi.
Namangan viloyatida tadbirkorlikni istiqbolda rivojlantirish bo‘yicha
belgilangan maqsad va vazifalarni amalga oshirishda quyidagi holatlarni hisobga
olish maqsadga muvofiqdir:
- viloyatda tadbirkorlikni rivojlantirishning hududiy dasturini mintaqa
xususiyatiga mos ravishda ishlab chiqish;
- hududiy-sohaviy xususiyatiga ko‘ra ishlab chiqarish tizimini tashkil etish;
- ma‘muriyatchilikni keskin cheklash;
- yirik korxonalar bilan kichik korxonalar integratsiyasiga erishish;
- korxonalarning ishlab chiqarish guruhlarini ya‘ni klasterlarni tashkil etish;
-tadbirkorlikda innovatsion faollikni oshirish va takomillashtirish orqali sifat
ko‘rsatkichiga erishish.
63
Xulosa
O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2017 yil 7 fevraldagi PF-4947-
sonli ―O‘zbekiston Respublikasini yanada rivojlantirish bo‘yicha Harakatlar
strategiyasi to‘g‘risida‖gi Farmoniga12 muvofiq qabul qilingan 2017 — 2021
yillarda O‘zbekiston Respublikasini rivojlantirishning beshta ustuvor yo‘nalishi
bo‘yicha HARAKATLAR STRATEGIYasini «Iqtisodiyotni yanada rivojlantirish
va liberallashtirish» deb nomlangan uchinchi yo‘nalishi 3.4.-bandida Iqtisodiyotda
davlat ishtirokini kamaytirish, xususiy mulk huquqini himoya qilish va uning
ustuvor mavqeini yanada kuchaytirish, kichik biznes va xususiy tadbirkorlik
rivojini rag‘batlantirishga qaratilgan institutsional va tarkibiy islohotlarni davom
ettirish belgilab qo‘yilgan. Buning uchun xususiy mulk huquqi va kafolatlarini
ishonchli himoya qilishni ta‘minlash, xususiy tadbirkorlik va kichik biznes rivoji
yo‘lidagi barcha to‘siq va cheklovlarni bartaraf etish, unga to‘liq erkinlik berish,
kichik biznes va xususiy tadbirkorlikni keng rivojlantirish uchun qulay
ishbilarmonlik muhitini yaratish, investitsiya muhitini takomillashtirish, mamlakat
iqtisodiyoti tarmoqlari va hududlariga xorijiy, eng avvalo, to‘g‘ridan-to‘g‘ri xorijiy
investitsiyalarni faol jalb qilish, tadbirkorlik sub‘ektlarining muhandislik
tarmoqlariga ulanishi bo‘yicha tartib-taomil va mexanizmlarni takomillashtirish va
soddalashtirish kabi vazifalar belgilab qo‘yilgan. Shuningdek, mazkur uchinchi
yo‘nalishadа viloyat, tuman va shaharlarni kompleks va mutanosib ijtimoiyiqtisodiy rivojlantirish, ularning mavjud salohiyatidan samarali va optimal
foydalanish ko‘rsatib o‘tilgan.
Mamlakatimiz tomonidan amalga oshirish lozim bo‘lgan mazkur vazifalar
hamda o‘rganishlardan kelib chiqib mintaqalar tadirkorlik muxitlarini yaxshilash
va tadbirkorlik faoliyatini yanada rivojlantirish bo‘yicha yangicha yondashuvlarni
amalga oshirish lozim.
Viloyatda hudud iqtisodiyotini mustahkamlanishi, mavjud ichki salohiyatdan
foydalanish imkoniyatlarini kuchaytirish, hudud aholisi daromad darajasini

12 http://lex.uz/pages/getpage.aspx?lact_id=3107036


64
oshirish va shu orqali aholining turmush darajasini ko‘tarishga oid amaliy
tadbirlarni rivojlantirishda tadbirkorlik faoliyati asosiy omil sanaladi.
O‘rganishlar shuni ko‘rsatdiki aholining ish bilan bandlik darajasini
oshirishda, mintaqa mahalliy bozorini ichki resurslar hisobiga to‘yintirish hamda
hududning eksport salohiyatini oshirishda tadbirkorlik asosiy o‘rin tutuadi.
Albatta, bu boradagi asosiy mas‘ulyat yirik ishlab chiqarish tuzilmalari
hissasini va ahamiyatini inkor qilmagan holda ko‘p jihatdan kichik va xususiy
tadbirkorlik zimmasiga tushayotganligini alohida ta‘kidlab o‘tish joiz.
Ayniqsa bu borada Namangan viloyati singari iqtisodiyotida qishloq
xo‘jaligi sezilarli darajada ustunlikka ega bo‘lgan hududiy birliklar rivojlanishida
kichik va xususiy tadbirkorlik muhim mavqega ega sanaladi.
SHu nuqtai nazardan Namangan viloyatida kichik biznes va xususiy
tadbirkorlikni rivojlantirish doimo diqqat e‘tiborda bo‘lmog‘i maqsadga muvofiq.
65
Foydalanilgan adabiyotlar
1. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining ―O‘zbekiston Respublikasini
yanada rivojlantirish bo‘yicha Harakatlar strategiyasi to‘g‘risida‖gi PF4947-sonli Farmoni. 2017 yil 7 fevral. http://lex.uz.
2. O‘zbekiston Respublikasining «Kichik va xususiy tadbirkorlikni
rivojlantirishni rag‘batlantirish to‘g‘risida»gi Qonuni. T.: «Xalq so‘zi»
gazetasi, 1995 y, 21 dekabr
3. O‘zbekiston Respublikasining «Tadbirkorlik to‘g‘risida»gi Qonuni //
O‘zbekiston qishloq xo‘jaligidagi isloxotlarni chuqurlashtirishga oid qonun,
hukumat qarorlari va me‘yoriy xujjatlar to‘plami. I-tom. -T.: O‘qituvchi.
1998. 416 b.
4. O‘zbekiston Respublikasining «O‘zbekiston Respublikasida tadbirkorlik va
tadbirkorlik faoliyatining kafolatlari to‘g‘risida»gi Qonuni. -T.:
«O‘zbekiston», 1999 y.
5. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2017 yil 7 fevraldagi PF-4947-
sonli ―O‘zbekiston Respublikasini yanada rivojlantirish bo‘yicha Harakatlar
strategiyasi to‘g‘risida‖gi Farmoni
6. Мирзиѐев Ш.М. Танқидий тахлил, қатъий тартиб-интизом ва шахсий
жавобгарлик ҳар бир раҳбар фаолиятининг кундалик қоидаси бўлиши
керак. Ўзбекистон Республикаси Президентининг нутқи. Халқ сўзи
газетаси 2017 йил 16 январ, № 11.
7. Мирзиѐев Ш.М. Эркин ва фаровон, демократик Ўзбекистон давлатини
биргаликда барпо этамиз. Ўзбекистон Республикаси Президентининг
лавозимига киришиш тантанали маросимига бағишланган Олий
Мажлис палаталарининг қўшма мажлисидаги нутқи.
http://uza.uz/oz/politics/erkin-va-farovon-demokratik-zbekiston-davlatinimard-va-olizh-14-12-2016
8. Ўзбекистон Республикаси Президенти Шавкат Мирзиѐевнинг Олий
Мажлисга Мурожаатномаси. http://president.uz/uz/lists/view/1371
66
9. Karimov I.A. 2015yil 26 noyabr kuni xalq deputatlari Namangan viloyati
Kengashining navbatdan tashqari sessiyasida so‘zlagan nutqi. ―O‘zbekiston
ovozi‖ gazetasi. 2015 yil 28 noyabr.
10. Абатуров В. Малый и средний бизнес в Корее. // Частная
собственность. №24 (212), 1999. 168 с.
11. Абдуллаев О. Наманган вилояти. Наманган, 1994 й. 148 б.
12. Абдуллаев О. Фарғона водийси: ижтимоий-иқтисодий ривожланиш
жараѐнлари. -Наманган.: Меҳнат, 1991.-215 б.
13. Абдуллаев О., Исмоилов Р. Кичик ва ўрта бизнесни бошқариш. –
Наманган, 2001. -115 б.
14. Абдуллаев Ё., Каримов Ф. Кичик бизнес ва тадбиркорлик асослари: 100
савол ва жавоб. Т.: «Меҳнат», 2000. 186 б.
15. Зяблюк Н.Г. Государство и малый бизнес США. Социальнополитический аспект. М.: Наука, 1987. 242 с.
16. Мирзаева Ш.М. ва бошқ. Ўзбекистонда ишбилармонлик ва
тадбиркорликнинг ривожланиши. Тошкент. 1999 й. 156 б.
17. Курс предпринимательства. /Учебник для вузов. –М.: «Финансы»,
ЮНИТИ, 2001
18. Лебедова С.Ю. Регулирование и поддержка малого и средного
предпринимательства в ЕС и России. Манбаа:
http://www.dis.ru/mang/arxiv/2001/1/6.html
19. Никологорский Д.Ю. О методах государственной поддержки малого и
средного бизнеса. Журнал ―Проблемы теории и практики управления‖.
№ 11, ноябрь, 2006 г.
20. Рубе В.А. Малый бизнес: История, теория, практика. – М., МГУ, 2000.
с.78.
21. Российское обозрение малых и средних предприятий 2001. – М., 2002.
Ресурсный центр малого предпринимательства http://www.lib.rcsme.ru
22. Солиев А ва бошқалар. Минтақавий иқтисодиѐт. Т.: Университет, 2003
й, 366 б.
67
23. Солиев А, Назаров М, Қурбонов Ш.―Ўзбекистон ҳудудлари ижтимоийиқтисодий ривожланиши‖. Т.: 2011, 300 б.
24. Солиев А. Иқтисодий география: назария, методика ва амалиѐти
[Матн]: танлаган асалар / А.Солиев; маъсул муҳаррир: О.Б.ОтаМирзаев. – Тошкент: Камалак. 2013. -184 б.
25. Солиев А. Ўзбекистон географияси. Тошкент, 2014 й, 404 б.
26. Тореев В.Б., Вороновская О.Е. Эффективность программ поддержки
малого предпринимательства. – М., Журнал «Экономическая наука
современной России», № 3, 2002 г. Стр. 73-87.
27. Ўзбекистон иқтисодий ахборотномаси. /илмий таҳлилий журнал, -Т.:
2005 йил, № 3-4.
28. Егамбердиев э., Хўжақулов Х. Кичик бизнес ва тадбиркорлик. –Т.:
ТМИ, 2003. 246 б.
29. Ғуломов С.С. Тадбиркорлик ва кичик бизнес. –Т.: ТДАУ, 1998. 214 б.
Internet saytlari
1. http://www.gazeta.uz - O`zMAA internet-OAV.
2. http://www.ziyonet.uz – O‘zbekiston Respublikasi ta‘lim portali
3. http://www.namstat.uz- Namangan viloyati statistika boshqarmasi sayti
4. http://bankreferatov.ru –diplom, dissertatsiya, referat va kurs ishlarining namuna
variantlarini o`zida qamrab olgan veb-sahifa.
5. http://www.lex.uz - O‘zbekiston Respublikasi Adliya vazirligi huzuridagi
axborot bilan ta‘minlash markazi.
6. http://www.mineconomy.uz – O‘zbekiston Respublikasi Iqtisodiyot
vazirligi.
7. http://www.stat.uz – O‘zbekiston Respublikasi Statistika qo‘mitasi.
8. http://kun.uz/
9. http://www.rea.uz
10. http://www.humanities.edu.ru
11. http://www.rcsme.ru/lib.as
12. http://www.i-u.ru


Download 250.09 Kb.

Do'stlaringiz bilan baham:




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©fayllar.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling