Боб керамика ва шишалар кимёвий технологияси


Download 1.33 Mb.
bet16/102
Sana07.02.2023
Hajmi1.33 Mb.
#1175242
1   ...   12   13   14   15   16   17   18   19   ...   102
Bog'liq
Noorganik materiallar kimyoviy texnologiyasi (A.Ismatov va b.)

Сополнингтурлари. Сополсозлиқ юкррида қайд қилин- ганидек керамика саноатининг бир «.исмини ташкил қила- ди. Сопол ёки сафол лойдан ишланиб, оловда киздириб тайёрланадиган керамика маҳсулотларининг энг куп тар- қалган ва тури куп булган мах,сулот.
Сопол кдцимда ишлатиладиган тупрокнинг таркибига қараб ишқорли. оҳакли. темирли ва бошқа турларга аж- ратилган. Тайёр сопол маҳсулотининг рангига қараб ҳам турларга булиш одат булган. У оч-сариқ, кизгиш, кулранг, кукимтир, кҳизриш-жигарранг, кррамтир ва бочща ранг- ларда тайёрланган.
Кдцимий ва замонавий сополсозлик технологиясида ухшашликлар куп. Узбек кулоллари кддим-кддимдан бун- дай буюмларни таркиби бир жинсли, ранги х,ам бир хил булган махсус «сариз тупроқ»дан ясашган.
Сопол буюмлари х,ам керамика сингари курилиш ва саноат курилиши материаллари, техника материаллари ва маиший-хужалик материалларига булинади.
Курилиш ва саноат курилиши- материалларига девор- боп ва безакбоп сопол-кошин ва бошкд буюмлар, канали­зация учун ишлатиладиган сопол кувурлар, санитария- курилиш сопол буюмлари киради. Техника материаллари эса гальваника элементлари кобиги, кимёвий моддаларга чидамли сопол буюмлари, фильтрловчи ковак сопол, нур техникаси сополи, металл куйилувчи цолип каби маҳсу- лотлардан ташкил топган. Маиший-хужалик материалла­ри ва буюмларига сополдан ясалган уй-рузгор идишлари (лаган, коса, чойнақ тарелка, пиёла ва бошқалар) ва

бадиий-декоратив буюмлар (болалар уйинчок/три, ҳай- калча, йирик ҳайкаллар, ваза ва бошкалар) киради.
Сопол маҳсулотлари буюмнинг кимёвий ва минерало- гик таркибига ёхуд ишлатиладиган хомашё турига қараб классификацияланади. Масалан, улар хомашё тури ва миқ- дорига кдраб, тупрокҳи фаянс, оҳакли фаянс, каттиқ фа­янс, шамотли фаянс ва яримчинниларга булинади. Туп- рокуш фаянс буюмлари қадимий булиб, кулолсозлик бу- юмлари номи билан юритилади. Агар улар сирланган ва гул чизилган булса, сирланган гулдор сопол номини ола- ди. Милодий XV асрга келиб, маш.ҳур италиялик кулол- соз-ҳайкалтарош Лука делла Роббианинг сирланган сопол буюмларини ишлаб чик.аришдаги улкан ишлари туфайли бу соҳа Италиянинг Фаенца шаҳрида тараккий к;илади. Гул­дор кулолчилик буюмлари фаянс буюмлари деб атала бош- ланди. XVI асрга келиб француз ҳайкалтароши Бернара Палиссининг тадқиқотлари асосида италия фаянсининг янги тури — фламанд фаянси, XVI—XVIII асрда эса Дель- фте шаҳрида голланд фаянси яратилди. Бу буюмлар тарки­бига 80—85 % юқори температурада эрийдиган лойтупроқ билан 15—20 % куйдирилган чақмоктош кирган. Айрим ҳолларда буюмларнинг оьушгини ошириш максадида таркибига чинни гил кушилади. Чакмоқтош урнига эса та- биий кварц ва кум ишлатиш мумкин. Тупроьуш фаянс мас- саси рангли, оқимтир ва саргимтир булиши мумкин. Унга суркаладиган сир эса енгил эрийдиган шаффоф ёки си- дирга силикатлар асосида тайёрланган махсус эритмадан иборат. Унинг сополаки зич ва маркам булади.
0ҳакли фаянс — юмшок фаянс ёхуд урта аср фаянси номи билан маидур- Бу фаянс турига «турк» фаянси, ярим фаянс буюмлари киради. Бу маҳсулотлар милодий X—XVIII асрларга оид булган форс сополсозлигига асосланган булиб, унинг таркибида 30—40 % гил, 30.—50 % кварц, 0—10 % дала шпати ва 10—15 % ох.актош булган. Баъзи ерларда оҳактош урнига доломит минерали ҳам ишлатил- ган. Одатда уларнинг юзаси таркибида куррошин оксиди булган сир билан крпланади. Кҳлланилаётган сир рангли, ок ва шаффоф булиши мумкин.
Каттиқ фаянс — фаянс буюмлари орасида мух,им урин эгаллайди. Фаянснинг бу тури дала шпатили фаянс номи билан хам аталади. XVIII асрнинг бошларида немис ҳунар- мандлари биринчи булиб бундай сопол буюмларни кашф этишди. Уларнинг массаси таркибига 45—65 % кулранг гилмоя, 25—40 % кумтош ва 8—15 % дала шпати киради. Гилмоя қисман чинни гили, дала шпати эса ишлаб чик.а- риш ч и қи нд и с и билан алмаштирилиши мумкин.
Шамотли фаянс буюмларини олишда масса таркибига куп микдорда шамот кушиладя. Шамот уз навбатида чин­ни гили ёки бошқа алюминий (III) оксидига бой булган гилмояни юқори температурада бир неча соат давомида қиздириш йули билан олинади. Шамотли фаянс юзасига калин ангоб, сунгра шаффоф булмаган сир суртилади. Ангобни ишлатишга шамотли фаянс таркибига кирувчи гилмоя восита булади. Одатда бу хомашё ёгли ва ёпишкрк булиши керак. Охирги хусусиятлар эса таркибида темир ва алюминий моддалари куп булган гилларга мансуб.
Файертон номи билан аталувчи шамотли фаянс масса­си таркибига 25—45 % шамот киради. Ёмигилмояга куши- лувчи бу модда заррачаларининг улчами 2—5 мм оралиги- да булиши керак. Масса таркибига 4 % пегматит, 18 % кумтупроқ, 3 % ута юқори ёпишқоқ гил ва 0,1 % сода кушилиши мумкин.
Яримчинни буюмларни ишлаб чиқаришда қаттиқ фа- янсдаги каби хомашёлар ишлатилади. У санитария-гигие­на ва механика жиҳатидан қаттик фаянс билан чинни урта- сидаги оралиқ материалдир. Одатда яримчинни таркибига 48—50 % гил ва каолин, 40—50 % кварц ва 5—10 % дала шпати кирган булади. Агар масса таркибига озрок микдор­да пишикликни оширувчи ва куйдириш интервалини кат- талаштирувчи доломит, магнезит ёки тальк кушилса, бун­дай маҳсулотни магнезитли фаянс деб аталади. Крлиплан- ган хом маҳсулотларни куйдириш жараёнини 30—60 % барит минералини масса таркибига киритиш билан яхши- лаш мумкин. Бундай мах,сулот баритли фаянс номи билан юритилади. Сопол идишлар ясаш учун согтупрокда ёпиш- кркликни 10—15 % га оширувчи бентонит номли гил кҳши- лади. Бу эса буюмнинг чузилувчанликка мустаҳкамлигини оширади ва бентонитли фаянс деб аталади.
Сопол маҳсулотлари тайёрлаш усули, ишлов бериш тури, структураси, «.аттиқ майда заррачаларнинг ёпиш- кокҳлиги, сирланувчанлиги, кислотага баркарорлиги ва шунга ухшаш бошца факторлар асосида қисм, группа ва турларга булинади. Тайёрлов усулига кура маҳсулотлар шликер ёки эритмадан куйилган ва пластик крлипланган. шунингдеқ ташҳи юзасига кура, сирланган ва сирланма- ган буюмларга булинади.

Download 1.33 Mb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   ...   12   13   14   15   16   17   18   19   ...   102




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©fayllar.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling