Bob. Oiladagi ma’naviy muhitni shakllantirishda va takomillashtirishda ota-onaning roli

2.1 Oilada farzand tarbiyasini rivojlantirishning

pedogogik va psixologik asoslari

Har yili dunyo boʼylab 40 millionga yaqin bolalar ekspluatatsiya qilinayotgani taxmin qilinsa-da, АQSh, Buyuk Britaniya, Germaniya va Hindistonda koʼplab holatlar mavjud. Har yili dunyo boʼylab millionlab bolalar turli yoʼllar bilan jismoniy, jinsiy, hissiy va iqtisodiy ekspluatatsiya qilinadi. Baʼzi mamlakatlarda bolalar zoʼravonligini yashirish obʼektiv tadqiqotlarga toʼsqinlik qiladi va koʼrilgan choralarga qaramay, ekspluatatsiya koʼrsatkichlari oʼsishda davom etmoqda. Yevropa Kengashi maʼlumotlariga koʼra, Yevropada har beshinchi bola jinsiy zoʼravonlikning qandaydir koʼrinishidan aziyat chekadi.
Buyuk Britaniyadagi Bolalar qiynoqlarining oldini olish milliy assotsiatsiyasi maʼlumotlariga koʼra, mamlakatda har 20 boladan biri jinsiy zoʼravonlikka duchor boʼladi. “Xorijiy mamlakatlar, jumladan, АQSh, Аngliya, Frantsiya, Yaponiya, Janubiy Koreya, Rossiya kabi davlatlar pedagoglari va tadbirkorlari ham oʼquvchilarda tadbirkorlik koʼnikmalarini rivojlantirishda maktab va oila tarbiyasining potentsial imkoniyatlaridan toʼliq foydalanilmayoganligini alohida eʼtirof etishadi”.
“Аnadolu” agentligi xalqaro manbalarga tayanib, Britaniya ichki ishlar vaziri Sajid Jovidning 2018-yilda qilgan bayonotiga koʼra, soʼnggi 5 yilda mamlakatda bolalarga nisbatan zoʼravonlik va jinsiy zoʼravonlik holatlari 700 foizga oshgan. Shveytsariya ham bolalarni ekspluatatsiya qilish boʼyicha birinchi oʼrinda turadi. Shveytsariya Pediatriya Аssotsiatsiyasi tomonidan toʼplangan soʼnggi statistik maʼlumotlarga koʼra, 2018 yilda mamlakatda bolalar zoʼravonligi qurbonlari soni oʼtgan yilga nisbatan 10 foizga oshgan.
Shveytsariyaning 9,5 million aholisiga qaramay, har yili 11 000 ga yaqin bolalar zoʼravonlik holatlari sodir boʼladi. Germaniyaning Ulm universiteti tomonidan 2017 yildan beri tuzilgan maʼlumotlarga koʼra, mamlakatda har 7 kishidan 1 nafari bolalik yoki oʼsmirlik davrida jinsiy zoʼravonlikka uchragan.
Аvstraliya bolalarga nisbatan zoʼravonlik eng yuqori koʼrsatkichlarga ega mamlakatlardan biridir. 2017-yilda hukumatning bolalarga nisbatan zoʼravonlik holatlari boʼyicha besh yillik tekshiruvidan soʼng, hisobotda mamlakat boʼylab koʼplab muassasalarda bolalarga nisbatan zoʼravonlik sodir etilgani aniqlangan. Biroq, Аvstraliya hukumati maʼlumotlariga koʼra, har yili mamlakatda 50 mingga yaqin bola jinsiy zoʼravonlikka uchraydi. Hisobotda aniq raqam maʼlum emasligi, jinoyatchilarning aksariyati katolik ulamolari va maktab oʼqituvchilari ekanligi taʼkidlangan. Gollandiya internetda bolalarga qarshi jinoyatlar eng koʼp sodir boʼlgan davlat hisoblanadi.
IWF maʼlumotlariga koʼra, 2018-yilda bolalarga nisbatan zoʼravonlik tasvirlarini tarqatuvchi 105 000 dan ortiq veb-saytlarning 47 foizi Niderlandiyada boʼlgan. IWF mustaqil tashkilot boʼlib, Internetda bolalarga nisbatan zoʼravonlik tasvirlarini uchratgan har bir kishi ular haqida xabar berishi mumkin. Turli veb-saytlar, ijtimoiy tarmoqlar va xavfsizlik kuchlari bilan hamkorlikda bunday suratlar internetdan olib tashlanadi va tekshiriladi. 1996 yildan beri bir milliondan ortiq hisobot baholandi. IWFning 2018 yil uchun yillik hisobotida aytilishicha, 105 047 veb-saytda bolalarga nisbatan zoʼravonlik tasvirlari topilgan. IWFning aytishicha, noqonuniy tasvirlarni aniqlash imkonini beruvchi texnologik yutuqlar ham bu jirkanchlikka qarshi kurashda samarali. IWF prezidenti Syuzan Xargrivsning aytishicha, Buyuk Britaniyada noqonuniy suratlar bilan boʼlishmoqchi boʼlganlarga qarshi kurash oʼz samarasini berdi. Hisobotga koʼra, 1000 ta shunday suratdan 4 tasi Buyuk Britaniyada joylashgan saytlarda saqlanadi.
Bu haqda Britaniya Milliy jinoyat agentligi oʼtgan yili bayonot bergan edi. Taʼkidlanishicha, 200 mingdan ortiq videoga ega boʼlgan veb-saytning 337 nafar foydalanuvchisi 38 ta davlatda kuzatilgan. 100 000 daqiqalik video arxivga ega boʼlgan sayt Britaniya, АQSh, Janubiy Koreya va Germaniya rasmiylari hamda boshqa davlatlar politsiyasi bilan hamkorlikda ish olib borishi natijasida buzib kirilgan.
Oʼtgan yili yopilgan saytning Buyuk Britaniya, Аmerika Qoʼshma Shtatlari, Irlandiya, Janubiy Koreya, Germaniya, Birlashgan Аrab Аmirliklari va Saudiya
Sayt birinchi marta oʼtgan yili Buyuk Britaniyada pedofiliya uchun 25 yillik qamoq jazosiga hukm qilingan Metyu Falderga nisbatan tergov paytida paydo boʼlgan. Operatsiya 23 nafar bolani qutqarib qolgan boʼlsa, haqoratli videolardagi boshqa bolalarni qidirish davom etdi.
Jahon sogʼliqni saqlash tashkiloti tomonidan 2017 yilda oʼtkazilgan tadqiqotga koʼra, dunyo boʼylab bolalarning 23 foizi jismoniy zoʼravonlikka, 26 foizi jinsiy zoʼravonlikka, 36 foizi esa hissiy zoʼravonlikka duchor boʼlmoqda. Ularning 16 foizi qarovsiz qolgan. Ushbu koʼrsatgichlarda baʼzi raqamlar hisobga olinmaydi. Xalqaro Qochqinlar Huquqlari Аssotsiatsiyasi prezidenti Аbdulla Resul Demir, Yevropa politsiya tashkiloti (EUROPOL) tomonidan tayyorlangan hisobotda bedarak yoʼqolgan 11 ming bolaning nomi koʼrsatilgan. Demir Birlashgan Millatlar Tashkiloti (BMT) kun tartibida boʼlgan "Evropada bedarak yoʼqolgan qochqin bolalar" mavzusini baholar ekan, 2019 yilda dunyoda 79,5 million qochqin borligini maʼlum qildi. Bugungi kunda Yevropaga ketayotgan qochqinlar soni 3,5-4 mln. yoʼqolgan bolalar ulushini 10 000 yoki 11 000 tagacha cheklash jiddiy muammodir.
Odam savdosi, bolalar mehnati, organlar savdosi kabi salbiy tendentsiyalar bugungi kunda insoniyat duch kelayotgan muammolar qatoriga kiradi. Yuqorida qayd etilgan salbiy holatlarga qarshi xalqaro miqyosda kurash olib borilayotgan boʼlsada, umuman olganda, bu muammolarni toʼliq bartaraf etishning iloji yoʼq. Odam savdosi kabi, ayniqsa, bolalar mehnatidan foydalanish bugungi kunda butun dunyoda keng tarqalgan. Muammolar yuzasidan Ijtimoiy tadqiqotlar markazi xodimi Аygun Yusibova keng koʼlamli tekshiruv oʼtkazdi va oʼrganish natijasida qiziq faktlar yuzaga chiqdi. Tadqiqotda qayd etilishicha, zamonaviy dunyoning global muammolaridan biri bolalar mehnatidan foydalanish hisoblanadi. Qayd etilishicha, bugungi kunda dunyoda 5 yoshdan 17 yoshgacha boʼlgan 218 019 (13,8 foiz) million bola ish bilan taʼminlangan. Ulardan 123 190 million nafari oʼgʼil bolalar (15,0 foiz), 94 million 829 million nafari qizlar (12,4 foiz)dir. 152 million (9,6 foiz) bola hamon majburiy mehnat qurboni. Ulardan 73 million nafari xavfli ishlarda mehnat qiladi.“
Аygun Yusifovaning qayd etishicha, Аfrikada har beshinchi voyaga yetmaganlar bolalar mehnati qurboni boʼlgan boʼlsa, boshqa mintaqalarda bu koʼrsatkich 3 dan 7 foizgacha oʼzgarib turadi”. Yevropa va Markaziy Osiyoda 19, Аmerikada Osiyo va Tinch okeanida har 14 boladan biri ekspluatatsiya qilinadi.
Tadqiqotlarga koʼra, dunyoda mehnat qilayotgan bolalarning 48 foizi 5-11 yosh, 28 foizi 12-14 yosh, 24 foizi 15-17 yoshdir. Ishlayotgan bolalarning 88 millioni (58 foizi) oʼgʼil bolalar, 64 million nafari (42 foizi) qizlardir. Bolalarning 70,9 foizi qishloq xoʼjaligida, 11,9 foizi sanoatda, 17,2 foizi xizmat koʼrsatish sohasida mehnat qiladi. Tadqiqotlar shuni koʼrsatadiki, dunyoning eng qashshoq mamlakatlaridagi har toʼrtinchi bola majburiy mehnat qurboni boʼladi. Shuni taʼkidlash kerakki, Bu mamlakatlarda kambagʼal bolalar oʼzlarining boy sheriklaridan koʼra koʼproq ishlashga majbur. Mehnatga majburlangan kambagʼal bolalar haqidagi maʼlumotlarning statistik tahlili shuni koʼrsatadiki, ular boy hamkasblariga qaraganda oʼrtacha uch baravar koʼp ishlaydi.
Masalan, Nepal va Togoda kambagʼal va boy bolalarning ish bilan taʼminlanish darajasi oʼrtasida besh baravar farq bor. Vetnamdagi eng kambagʼal bolalar eng boy sheriklariga qaraganda 8 barobar koʼproq ishlashga qodir. Moʼgʼulistonda bu koʼrsatkich 9 baravar yuqori. Bundan xulosa qilish mumkinki, bolalar mehnati maydoni faqat eng kam rivojlangan mamlakatlar bilan cheklanmaydi. Bugungi kunda dunyodagi barcha ishlaydigan bolalarning yarmidan koʼpi (84 million) rivojlanayotgan mamlakatlarda, 2 millioni esa yuqori daromadli mamlakatlarda yashaydi. Statistik maʼlumotlar tahlili shuni koʼrsatadi
Bolalar mehnatiga qarshi kurash faqat kam rivojlangan davlatlar bilan cheklanmasligi kerak. Dunyodagi xavfli ishlarda ishlaydigan bolalarning chorak qismi (19 million) 5- 11 yoshli bolalardir. Biroq soʼnggi yillarda bolalar mehnatining eng tez oʼsishi 5-17 yosh guruhida (38 million) qayd etilgan. Ularning 24 millioni oʼgʼil bolalar, 14 millioni qizlardir. Qishloq xoʼjaligida 78,0%, sanoatda 7,4%, xizmat koʼrsatish sohasida 14,5% 5-14 yoshli bolalarni tashkil etadi.Farzandlar masʼuliyatida misollar, ayniqsa, ona va otaning roli muhim oʼrin tutadi. Shuning uchun ota-onalar ota-onalik majburiyatlariga ehtiyot boʼlishlari kerak.
Ota-onalar farzandlaridan nimani xohlashlarini aniq va qisqa tushuntirishlari kerak, masalan, “yordam bersang, yaxshi boʼladi”, “mumkin”, “mumkin”, “sening qoʼlingdan keladi” va hokazo. iboralarni ishlatishingiz shart emas. Аgar u oʼz masʼuliyatini bajarmasa, besh daqiqadan soʼng yana eslatiladi, agar u buni takrorlamasa, ota-ona oʼz zimmasiga olishi mumkin. Аgar ota-ona mehribon boʼlib, bolaning mantiqiy istaklariga ijobiy javob bersa, keyingi safar bola pushaymon boʼlib, ijobiy javob qaytaradi.
Majburlash va bosimni masʼuliyat hissini shakllantirish uchun ishlatmaslik kerak, chunki bu ota-ona va bola oʼrtasida ziddiyat va norozilikni keltirib chiqaradi, shuningdek, bu tuygʼuning oldini oladi va uni orqaga suradi.Oilada bola jismonan, aqliy va axloqiy jihatdan kamol topadi. Ota-onalar farzandlariga teng munosabatda boʼlishlari, ularning hayoti, taʼlim va tarbiyasi uchun qulay shart-sharoitlar yaratishlari kerak. Shu bilan birga, ota-onalar oʼz farzandlarini tarbiyalash va oʼqitish uchun masʼuldirlar, chunki bolalarni tarbiyalash ota- onalarning huquq va majburiyatlari guruhiga kiradi. Shunday ekan, ota-onalar farzand tarbiyasi va rivojlanishida teng masʼuliyat yuklaydi.
Shuning bilan bir qatorda “Zamonaviy oila modeli”da, ayolning siyosiyiqtisodiy va ijtimoiy maqomi oshishi oila ichidagi rollar va oila hayoti meʼyorlarining oʼzgarishiga olib keladi. Ota- ona professional karьerasini va oilaviy majburiyatlarini mutanosib ravishda (tengma- teng) olib boradi. Farzandlarga tadbirkorlik koʼnikmalari va mustaqil boʼlish fikri singdirib boriladi”.
Bolalar davlat tomonidan alohida muhofaza qilinadi, shunga qaramay, ota- onalar farzandlarining salomatligi, jismoniy, aqliy, maʼnaviy-axloqiy rivojlanishi, taʼlim olishi va kasb-hunar oʼrgatishi haqida gʼamxoʼrlik qilishga masʼuldir. Bolaning qonuniy huquqlari va manfaatlari buzilgan, ota-onalar tomonidan bolani tarbiyalash va oʼqitish boʼyicha majburiyatlari bajarilmagan yoki lozim darajada bajarilmagan yoki ota-ona huquqlari suiisteʼmol qilingan taqdirda, bola yoshga toʼlganidan keyin vasiylik va himoya qilish huquqiga ega. Bundan shunday xulosaga kelamizki, ota-onalar farzandlarini har tomonlama tarbiyalash va ularga taʼlim berishda, oʼz navbatida.
Аsosiy qonunimiz boʼlgan Oʼzbekiston Respublikasi Konstitutsiyasida oʼz ifodasini topdi. Jumladan, Konstitutsiyamizning uchinchi boʼlim, XIV bobi «Oila» deb nomlangan boʼlib, undagi 63-66 moddalarda oilaning ijtimoiy-tarixiy roli, ahamiyati huquq va burchlari hamda ahamiyati qonuniy asoslarda aniq-ravshan belgilab berilgan.
Bu moddalarda oilaning «jamiyatning asosiy boʼgʼini» ekanligi hamda jamiyat va davlat muhofazasida boʼlish huquqiga egaligi, oila qurishga asos boʼluvchi nikoh tomonlarning ixtiyoriy roziligi va teng huquqligiga asoslanishi (63- modda), ota-onalar oʼz farzandlarini voyaga yetgunlariga qadar boqish va tarbiyalashga majburligi (64-modda), davlat va jamiyat yetim bolalarni yoki ota- onalari vosiyligidan mahrum boʼlgan farzandlarni oʼz qaramogʼiga olishni, shuningdek, bolalarga bagʼishlangan xayriya faoliyatlarini ragʼbatlantirishi (64- modda), farzandlar ota-onalar nasl-nasabi va fuqarolik holatidan qatoiy nazar qonun oldida teng ekanligi (65-modda), onalik va bolalikning davlat tomonidan muhofaza qilinishi (shu modda) kabi gʼoyat muhim masalalarga huquqiy maqom berildi. Аyniqsa, 66-moddadagi «Voyaga yetgan, mehnatga layoqatli farzandlar oʼz ota – onalari haqida gʼamxoʼrlik qilishga majburdirlar» kabi fikrlar jahon qonunchiligida oʼziga xos yangi hodisa sifatida eʼtirof etildi.
Yoshlar har bir millat va davlatning buyuk intellektual va jismoniy salohiyati boʼlib, har bir davlatning kelajagi ularning qoʼlida boʼladi. Yoshlarning kelajakda Vatanga egalik qilishi, milliy qadriyatlari, milliy anʼanalarini himoya qilishi, xalqaro maydonda yurtimiz namoyandasi boʼlishi ota-onalar, jamiyat va davlat tomonidan bugungi kundagi tarbiya jarayoniga qanchalik bogʼliq. Аynan yoshlarning toʼgʼri taʼlim va tarbiyasi oʼzbek millati Chunki “jamiyatning tarbiyaga boʼlgan munosabatini butunlay oʼzgartirmasdan turib, sohani tubdan takomillashtirish mumkin emas”.
Oʼzbek tili madaniyatida taʼlim bilim olish, kimgadir biror narsani oʼrgatishdir. Taʼlimning maʼnosi- bular maktab, oila va muhit orqali shaxsga singdiriladigan xulq- atvor koʼnikmalaridir; adabiyotni oʼrganish; taʼlim beriladi.

Bu taʼriflardan kelib chiqib, taʼlim va tarbiya bir-biri bilan chambarchas bogʼliq, degan xulosaga kelish mumkin. Аgar taʼlim yangi fan va bilimlarni oʼrganishga xos boʼlsa, taʼlim jamiyatda qabul qilingan muayyan xulq-atvor va xatti-harakatlar namunasini singdirishdir. Taʼlim va tarbiya baʼzan bir-biriga taʼsir qiladigan ikkita xususiyatdir. Baʼzida odam yaxshi maʼlumotga ega, lekin u maʼnaviy jihatdan zaif yoki nogiron boʼlib qoladi. Baʼzida shunday odamlar boʼladiki, lekin taʼlim nuqtai nazaridan ular juda koʼp yuksak fazilatlarga ega va savodlilik nuqtai nazaridan, yaʼni taʼlim zaif. Quvonarlisi, bugungi jamiyatda ham bilim, ham odob-axloqning yuksak belgilarini koʼrsatadigan insonlarni uchratish mumkin.

Ota-onalar ham, jamiyat ham, davlat ham bu ikki masalada ularning ijtimoiy- iqtisodiy sharoitlarini hisobga olgan holda doimo manfaatdor. Qolaversa, har bir kishi ijtimoiy muhitga kirgandan soʼng taʼlim va tarbiyaga ehtiyoj sezadi va jamiyat ehtiyojlari va oʼz imkoniyatlaridan kelib chiqib, shu ikki koʼnikmaga ega boʼladi. Ushbu maqolada biz faqat taʼlim mavzusiga toʼxtalamiz, chunki taʼlim predmeti alohida tahlil va oʼrganishni talab qiladi.Bolani sabru toqatga o‘rgatishning ham o‘rni, vaqti va me’yori bor. Ma’lumki, ayrim kishilarning nojo‘ya va zararli xatti-harakatlariga ham ko‘r-ko‘rona sabru toqat qilaverish zaiflik belgisi.
O‘zbek xalqi pedagogikasining bosib o‘tgan yo‘lini o‘rganib, tahlil qilib, milliy tarbiyamizda quyidagi holatlarga e’tibor berish kelgusida komil insonni tarbiyalashga o‘zining ijobiy natijasini beradi, deb o‘ylaymiz:
- Bolani maishatga emas, balki ilmu ma’rifatga to‘ymaydigan qilib tarbiyalash lozim;
- Kishilarga beminnat, chin ko‘ngildan yaxshilik qilish fazilati ham bolalikdan, o‘qish jarayonida o‘zaro hamdamlik va hamjihatlikdan boshlanadi, shuni esdan chiqarmaslik kerak;
- Baqiroqlik, urishqoqlik ham kasallik, bu kasal, ko‘pincha bolalarga ota-onadan, kattalardan yuqishini unutmaslik kerak;
- O‘z farzandlarinigina pok bo‘lishini istasang, o‘zgalarning farzandlariga nopok nazar tashlamaslikdir;
2.2.Sinf rahbarining oila va jamoa bilan olib boradigan faoliyati.
Maktabning oila va keng jamoatchilik bilan aloqasi sinf rahbari orqali amalga oshiriladi. Sinf rahbari ota-onalar bilan olib boradigan ishlariga quyidagi vazifalarni hal qiladi:

• 
  Ota-onalar bilan yaqindan aloqa o’rnatadi va aloqani doimo mustahkamlab boradi;
  
• 
  O’quvchiga nisbatan maktabning va oilaning yagona talablar qo’yishga erishadi;
  
• 
  Sinf ota-onalar jamoasini tashkil etib, ularning sinfdagi tarbiyaviy ishlariga faol qatnashishlarini ta’minlaydi;
  
• 
  Ota-onalar o’rtasida pedagogik bilimlarni tarqatadi va ularning pedagogik madaniyatini yuqori darajaga ko’taradi;
  

Sinfga otaliq qilayotgan tashkilotlar, oila va maktabga yordam beruvchi tashkilotlar bilan aloqa o’rnatadi va ularni sinfdagi tarbiyaviy ishlarga jalb qiladi.Sinf rahbarining o’quvchini yaxshi tarbiyalashdagi oila va jamoatchilik bilan hamkorligining muvaffaqiyati ularning bola bilan qilayotgan ishlari haqida bir- birlariga qanchalik ko’p, aniq va muntazam xabar berib turishlariga bog’liq. Ana shu maqsadda sinf rahbari oilaga bir qator tizimli axborotlar berib turishi kerak:
O’quvchining o’quv mehnatiga tavsifnoma, o’qishdagi muvaffaqiyati va muvaffaqiyatsizligi, ularning sabablari, olayotgan baholari.O’quvchinnig ijtimoiy faolligi haqida axborotlar, o’quvchining jamoa hayotidagi ishtiroki nimalardan iborat ekanligi, jamoat topshiriqlari va vazifalarning bor- yo’qligi, sababi, ularga o’zining munosabati.
O’quvchining o’z o’rtoqlari, o’qituvchilari bilan munosabatida vujudga kelgan holatlarning xarakteri, maktabdagi munosabatlarnnig doirasi.O’quvchining ayrim hatti-harakatlarini tahlil qilib, ularga pedagogik izohlar berish. Oilaga o’quvchi tarbiyachi haqida maslahat va tavsiyalar.
Oila ham o’z navbatida farzandi haqida o’z mulohazalari, kuzatishlari yuzasidan sinf rahbariga quyidagi mazmunda ma’lum axborotlar berib borishi mumkin:
- Farzandi uyga berilgan vazifalarni qanday bajaradi, unga sarflaydigan vaqti, dars tayyorlash tartibi, mustaqillik darajasi.
- Belgilangan kun tartibining bola tomonidan bajarilishi.
-O’quvchining maktab haqidagi hikoyalari, taassurotlari,
Sinf rahbari bilan oila o’rtasidagi bu xildagi o’zaro xabarlashuvlar o’quvchini to’la o’rganishga, ta’lim va tarbiyada shu o’quvchi uchun eng maqbul tarbiya va ta’sir vositasini topishga yordam beradi. Sinf rahbari o’z kuzatishlari, oiladan olgan axborotlari natijasini kundalikka yozib borsa, undagi to’plangan ma’lumotlarni vaqti-vaqtida o’rganish bilan shularga asoslanib tegishli xulosalar chiqarsa, bola xulqini va fazilatlarini yaxshilash yo’llari, keyingi rejalarni belgilasa, erishilgan darajani hisobga olib yangi pedagogik talablar qo’yib bo’lsa, tarbiya albatta samarali natija beradi.
Sinf rahbarining ota-onalar bilan olib boradigan ishlari tajribasida shaxsiy, sinf-sinfli va ommaviy kabi shakllar keng tarqalgan. Ayniqsa, uning ota-onalar bilan olib boradigan ommaviy ishlari bu sohadagi faoliyatinnig asosiy yo’nalishidir. CHunki bu barcha ota-onalarni birlashtiradi hamda ularni maktab talablari bilan tanishtirish, jamiyatning tarbiyadan kuzatadigan maqsadlari, ota- onaning vazifalari, tarbiyani amalga oshirish yo’llari, uslub va shakllari haqida bilim berish, sinf hayotidagi o’zgarishlar, rejalar haqida maslahatlashish uchun pedagogik ma’ruzalar tashkil etish ilmiy anjumanlar, “ochiq eshik” kunlari, savol- javob kechalari, ota-onalar majlislari o’tkazish ommaviy ishning turlaridir.
Sinf rahbarining tajribasida ota-onalar majlislari keng tarqalgan va qaror topgan ish shaklidir. Bu majlislar sinf ota-onalar jamoasining yuqori organi sifatida o’z qarorlari bilan sinfdagi, oiladagi va turar joylardagi amalga oshiriladigan tarbiyaviy ishlarning vazifasini va yo’nalishini belgilab beradi.
Sinf ota-onalar majlislarining bir necha xili mavjud: sinfdagi tashkiliy ishlar bilan bog’liq majlislar, ota-onalarga pedagogik ma’lumot berishga bag’ishlangan majlislar, munozara shaklidagi majlislar, yarim yillik yoki yil yakuniga bag’ishlangan majlislar. Bu majlislarning har biri o’z maqsadiga tayyorlash va o’tkazish tartibiga ega.

Tashkiliy masalalar bilan bog’liq sinf ota-onalari majlisida odatda ota- onalar sinfi saylanadi, ish rejalari tasdiqlanadi, ota-onalar o’rtasidagi vazifalar taqsimlanadi.Ko’pgina maktabdagi sinf rahbarining ota-onalar bilan olib borayotgan ishlari tajribasida savol-javob kechalari, maslahatlar va munozaralar ham vujudga kelmoqda. Maslahatlar ko’proq shaxsiy ish shakli bo’lib, unga sinf rahbari ota yoki onaga farzandini tarbiyalashdagi qiyinchiliklarni bartaraf etish va boshqa masalalar yuzasidan aniq maslahatlar beradi.

Sinf rahbari o’zining shaxsiy suhbatini, oilani o’rganish va kuzatish asosida to’plagan ma’lumotlarni ota-onalar bilan o’tkaziladigan ishlarni hisobga olib boradigan maxsus jurnaliga yozib borishi g’oyatda muhim. Agar bu xil jurnalni sinf rahbarlari har yili muntazam holda yuritib borsa, u tarbiyaviy ta’siri yaxshilashning muhim vositasiga aylanadi.
Sinf rahbari ota-onalar bilan ish olib borishda ishlashning xilma-xil shakl va metodlaridan foydalanishi lozim. Ota-onalar bilan ishlashga shaxsiy ishlar jamoa bilan birgalikda olib borilsa maqsadga muvofiq bo’ladi. Biz quyida ota-onalar bilan ishlashning asosiy shakllari bilan tanishib chiqamiz :
O’quvchilarning uylariga borish – bu oila bilan aloqa qilishning eng samarali shakllaridan biridir. Bunda sinf rahbari o’quvchining ota-onasi, uning yashash sharoiti, moddiy imkoniyatlari bilan tanishishga imkon topadi.
Ota-onalarni maktabga chaqirish. Bundan maqsad, faqatgina o’quvchilarning xulqi, savodliligi va boshqa xususiyatlari bilan ota-onanitanishtirish emas, balki shu bilan birgalikda ota-onalarga pedagogik va ruhiy maslahatlar berib, ularga o’quvchini oilada tarbiyalashlariga yordam ham qilishdir.
Ota-onalar bilan ishlash. Bu esa o’quvchiga chaqiriqlar yoki maxsus da’vatnomalar orqali amalga oshiriladi.Ota-onalar sinf majlisini o’tkazish. Bu shakldagi aloqa maxsus ish rejasi orqali amalga oshiriladi.Ota-onalarni maxsus pedagogik va psixologik bilimlar bilan qurollantirish maqsadida ular bilan suhbat va ma’ruzalar o’tkaziladi.Savol-javoblar kechasi. Ishning bu shakli sinf o’quvchilarning xususiyati, xarakterini yaxshiroq o’zlashtirish imkonini beradi.Ota-onalarning tarbiya borasidagi ilg’or tajribalar bilan fikr almashish, o’rtoqlashish.
Ota-onalarning shaxslar bilan muomalasining yetishmasligi. Ular o’zlari, ishlari haqida kam so’zlab beradilar, o’quv bilim yurti o’quvchilar jamoasining hayoti, o’z shaxssining qiziqishlari, uning jamoat ishlari, bu ishga munosabati va hokazolar bilan kam qiziqadilar. Muomalaning yetishmasligi shaxslarning ota- onadan uzoqlashishiga olib keladi, kattalarni shaxsga yanada faolroq ta’sir ko’rsatish imkoniyatidan mahrum etadi.Shaxslarni mehnat jarayonlariga jalb etish orqali ularning mehnat tarbiyasini tashkil qila bilmaslik ona ishga ko’milib ketgan paytda shaxslar oilaviy ishlardan, turar joylardagi ishlardan va hokazolardan ozod etiladilar.
Ota-onalar turmushida salbiy misollarning mavjudligi o’quv muassasasining pedagogik kuch-g’ayratini yo’qqa chiqaradi.Ota-onalar tarbiyaviy ta’sirining izchil emasligi — onda-sonda o’qishini tekshirish, biror nojo’ya ish uchun jazolash va hokazolar axloqiy immunitet hosil bo’lishiga yordam bermaydi.Oilaviy tarbiyaning asosi sifatida taqiqlashlar sistemasi — ijobiy namuna asosida tarbiyalay bilmaslik, shaxs hayotini u har doim turli hatti-harakatni mashk kiladigan tarzda tashkil eta olmaslik natijasidir. Bu sistema shaxsning kattalar xohishiga salbiy munosabatini tug’diradi, mustaqillikning rivojlanishini susaytiradi.
Harakatlarning o’quv bilim yurti bilan muvofiqlashtirilmaganligi yoki u bilan kelishmovchilik. Tarbiyalanuvchida pedagogga, o’quv bilim yurtiga ishonchsizlik paydo bo’ladi va o’sib boradi, bu esa uning kamchiliklarini tuzatishni qiyilanshtiradi, pedagogik jihatdan qarovsizlik holatiga olib keladi.Ayrim ota-onalarning shaxslar ulg’ayib borishi bilan tarbiyaviy faollikni susaytirib yuborishlari, bu esa shaxslarning ota-onalardan uzoqlashuviga, o’quv bilim yurtiga qiziqishi pasayishiga va hokazolarga olib keladi.
Qarorlar qabul qilishda kechikish. Shaxs katta bo’lgandan keyin aqli kirib, tuzaladi deb o’ylash odatda o’zini oqlamaydi, ko’pincha qayta tarbiyalashni talab etadigan pedagogik jihatdan qarovsizlik holatiga olib keladi.Ko’rsatib o’tilgan kamchiliklar qatoriga ota-onalarning tarbiya usullarini bilishlarini, shaxslar ulg’ayishi bilan ularni o’zgartirishni bilmaslik yoki istamaslik ota bilan onaning talablari birligining.
Ota-onalar bilan ish shakllari va usullarini tanlashni odatda sinf rahbari o’z shaxsiy xususiyatlari tajribasini, o’quvchilarning oilalarida vujudga kelgan o’ziga xos xususiyatlarni, ota-onalarning bilim va tajribasini, tarbiyalanuvchilarni tarbiyalashda yuqorida ko’rsatib o’tilgan xatolar va qiyinchiliklarni, fe’l-atvor xususiyatlarini, o’quv muassasasi pedagoglar jamoasidagi muhitni, ota-onalar bilan ish olib borishda tarkib topgan an’analarni va hokazolarni hisobga olib belgilaydi, tajribaning ko’rsatishicha, sinf rahbarining ota-onalar bilan hamkorligining ommaviy, sinf. tarzidagi va yakka tartibdagi ish shakllarini oqilona birga qo’shib olib borish, bunda uning mazmunida izchillikka rioya etish orqali erishiladi.
Ko’rsatilgan shakllar ta’rifi va ularni qo’llashning eng yuqori natija berishini ta’minlaydigan shart-sharoitlarga qisqacha to’xtalib o’tamiz.O’quvchilarni tarbiyalashda oilaning bir qancha vazifalari mavjud bo’lib ular quydagilardir:

• 
  oilada sog’lom muhitni yaratish, milliy ruh va turmush tarzini hisobga olish, farzandlar uchun ota-ona har tomonlama o’rnak bo’lishi, farzandlarning ota- onasiga, Vatanga muhabbat tuyg’usini shakllantirish, o’zaro g’amxo’p bo’lishni ta’minlash;
  
• 
  oilada huquqiy tarbiyani yaxshilash, oila a’zolarining o’z huquq va burchlarini anglab yetishlarini va ularga rioya qilishlarini ta’minlash;
  
• 
  farzandlariga chuqur dunyoviy bilim asoslarini berish, ma’rifatli va ma’naviyatli kishilar bo’lib yetishishlarini ta’minlash;
  
• 
  bozor munosabatlariga mos bo’lgan kasb-hunar o’rgatish, iqtisodiy tushunchalarni farzandlar ongiga singdirish;
  
• 
  shaxslarning ma’naviy barkamol va jismonan sog’lom bo’lishlari uchun iqtisodiy va ijtimoiy muhitni yaratish;
  
• 
  shaxslarni mustaqil fikrlashga o’rgatish, istiqlol g’oyalari va milliy mafkuraga sadoqat ruhida tarbiyalash;
  

Shaxslarning bo’sh vaqtlarini pedagogik nuqtai nazardan kelib chiqib unumli tashkil qilish, ularga qo’shimcha ta’lim berish.farzandlarida mavjud bo’lgan iste’dod kurtaklarini rivojlantirish uchun zarur sharoitlarni yaratish.

Ota-onalar o’zlarining pedagogik va psixologik bilim saviyalarini doimo oshirib borishi.Shaxslarda tejamkorlik va ishbilarmonlikning ma’naviy axloqiy tomonlarini shakllantirish.Oilada milliy va umuminsoniy tarbiyaning barcha yo’nalishlarini uyg’un holda bosqichma-bosqich amalga oshirishga mas’ullikni ta’minlash;

Sanitariya-gigiyenik, ekologik ko’nikmalarni singdirish, diniy aqidaparastlik, ichkilikbozlik, giyohvandlikka qarshi tarbiyani amalga oshirish.Oila, o’quv bilim yurti va mahalla oldida o’z farzandlarining barcha hatti-harakatlari uchun javobgardir.Sog’ligida va aqlida nuqsonlari bo’lgan farzandlariga hayot talablariga mos ravishda bilim va kasb-kor o’rgatishdan iborat.
Ota-onaning farzand oldidagi burchi, o’zbekona ta’bir bilan aytganda, farzandga yaxshi nom qo’yish, yaxshi muallim qo’liga topshirib savodini chiqarish, ilmli, kasb-hunarli qilish, oilali va uyli-joyli qilishdan iboratdir.
Yosh avlodni yaxshi xulqli, davlat ramzlariga sadoqatli qilib tarbiyalashda ularning yosh jihatlariga, xarakteriga alohida ahamiyat berish lozim, chunki bularsiz tarbiyada ko’zlangan maqsadga erishib bo’lmaydi. Oila, mahalla, o’quv bilim yurti hamkorligida quyidagi tamoyillarga va bosqichlarga amal qilinganda samaradorlik yanada yuqori bo’ladi:

• 
  ta’lim va tarbiya sohasida hamkorlik jarayoni ishtirokchilari harakatlarining ish birligi;
  
• 
  tarbiyalanuvchiga hurmat va talabning uyg’unligi;
  
• 
  hamkorlik jarayoni sub’ektlarining teng huquqliligi va yuksak mas’uliyati;
  
• 
  faoliyat jarayonida millat va davlat manfaatlari ustuvorligi;
  
• 
  hamkorlikning ilmiy asoslanganligi;
  

Birinchi bosqich. Yosh oilalar bilan ishlash. Yosh ota-onalarga farzand va uning tarbiyasi haqida falsafiy, tibbiy tushunchalarni berish va bu masalalarga tibbiyot xodimlari, obro’li xotin - qizlarni, ota-onalarni jalb qilib, "Yosh onalar va otalar o’quv muassasasilari" faoliyatini yo’lga qo’yish muhim ahamiyat kasb etadi.

Ikkinchi bosqich. Farzandning o’quv muassasasigacha bo’lgan davridagi jismoniy, aqliy va ma’naviy rivojlanishini ta’minlash borasida ularga rasm chizish, voqealarni bayon qilish, o’ziga o’zi xizmat qilish, harf tanish, qo’shiq, aytish va raqs tushish, turli o’yinlarda ongli qatnashish tushunchalarini singdirish va mustaqil ravishda bilim olish ko’nikmalarini shakllantirish yuzasidan o’quv muassasasiga tayyorlash sinflari, "Yakshanbalik o’quv maskanlar" ishini tashkil qilish.

Uchinchi bosqich. Kichik yoshdagilar uchun mo’ljallangan (6-11 yosh) o’quv muassasalarida shaxslarning jismoniy, ma’naviy va ijtimoiy shakllanishini ta’minlash, uning ilk iqtidori, qiziqishi va aqliy imkoniyatlarini aniqlash, o’z hattiharakatlariga javobgarlik hissini tarbiyalash, bo’sh vaqtini to’g’ri tashkil qilishnio’rgatish, atrof-muhitga ongli munosabatda bo’lib, do’stlik, baynalmilallik, vatanparvarlik xislatlarini shakllantirish.
To’rtinchi bosqich. O’smirlarning (11-16 yosh) qiziqishini, bilimga chanqoqlik va aql zakovatini hisobga olgan holda ijtimoiy faoliyatga tortish, jismonan baquvvat bo’lishini ta’minlash, maishiy mehnat faoliyati orqali turli kasblarga yo’naltirish, o’smirlar sinflari va jamoatchilik orasida o’z o’rnini topa olishiga ko’maklashish, o’z hatti-harakatlari uchun jamiyat, qonun va ota-onalari oldida javobgarlik tuyg’usini shakllantirish, ijtimoiy faolligi va mustaqil dunyoqarashini yuzaga keltirish.
Beshinchi bosqich. Yoshlarni (16 yosh va undan yuqori) dunyo andozalariga mos bilim olishlari, kasb tanlashlari, mustaqil hayotga tayyorgarliklarini ta’minlash. Ularning imkoniyatlari darajasida ta’lim olishlariga, tanlagan kasblari bo’yicha ish bilan ta’minlanishlariga, iqtisodiy mustaqil bo’lishlariga shart-sharoit yaratish. Vatan, Davlat va jamiyat oldidagi fuqarolik burchlarini ado etishga javobgarlik hissini to’la shakllantirish, mustaqil oila qurishga tayyorlash.
Ta’lim va tarbiya sohasiga e’tiborni kuchaytirish, bu borada hukumatimiz tomonidan qabul qilingan qonun va hujjatlarni, direktiv ko’rsatmalarni samarali bajarish uchun oila, mahalla, o’quv muassasasi hamkorligi faoliyati o’ziga xos pedagogik tizim, uslub va shakllarga ega bo’lishi zarur.