Bobning maqsadi: Shunday paytlar boʻladiki, shaxslar oʻz huquq

Bobning maqsadi: Shunday paytlar boʻladiki, shaxslar oʻz huquq
va majburiyatlarini bevosita oʻzlari amalga oshirish imkoniyatiga
ega boʻlmay qoladilar. Bunday hollarda ularga fuqarolik huquqidagi
vakillik instituti haqidagi tushunchalari yordam beradi. Vakil-
larning xizmatiga fuqarolar ham, yuridik shaxslar ham muhtoj
boʻladilar. Shu sababli ishonchnoma, qonun, sud qarori yoki davlat
organining hujjati asosan vujudga keluvchi vakillik instituti-
ning vazifasi vakolat beruvchi nisbatan fuqarolik huquq va
majburiyatlarini bevosita vujudga keltirish, oʻzgartirish va
bekor qilishdan iboratdir. Oʻquvchi ushbu bobni oʻqish orqali vakil-
lik, uning turlari, ishonchnoma, uni tuzish va rasmiylashtirish,
ishonchnomaning amal qilish muddatlari haqidagi bilimlarini
boyitadilar.
10.1. Vakillik tushunchasi
Vakillik deb, bir shaxsning ikkinchi shaxs nomidan yuridik
harakatlarni amalga oshirishiga aytiladi. Ishonchnomaga, qonunga,
sud qaroriga yoki vakil qilingan davlat organining hujjatiga
asoslangan vakolat bilan bir shaxs (vakil) tomonidan boshqa shaxs
(vakolat beruvchi) nomidan tuzilgan bitim vakolat beruvchiga
nisbatan fuqarolik huquq va majburiyatlarini bevosita vujudga
keltiradi, oʻzgartiradi va bekor qiladi (FK, 129-modda).
Vakillikning mohiyati shundaki, bunga asoslanib tuzilgan bi-
timlar faqat vakolat beruvchi uchungina muayyan huquq va majburiyat-
larni tugʻdiradi, oʻzgartiradi va bekor qiladi. Vakilning shaxsan
oʻzi esa bitimlar yuzasidan hech qanday huquq va majburiyatlar
olmaydi. Kishining shaxsi bilan bogʻliq boʻlgan, shuningdek
qonunlarda nazarda tutilgan bitimlarni vakil orqali tuzishga yoʻl
qoʻyilmaydi. Masalan, nikoh shartnomasi tuzish, alimentlarni
undirish yoki toʻlash bilan bogʻliq majburiyatlar.
Vakillik orqali huquq layoqatini amalga oshirish, yaʼni
huquqlar olish va majburiyatlarni bajarish mumkin boʻlmaganligi
sababli vakillarning xizmatiga fuqarolar ham, yuridik shaxslar
ham muhtoj boʻladilar. Chunonchi, fuqaro oʻziga qarashli uy-joynivakil orqali boshqarishi yoki sotishi, tashkilotlar esa vakillar
orqali bir-birlari bilan har xil shartnomalar tuzishlari mumkin.
Muomalaga layoqatli fuqarolargina vakil boʻlishlari, vakillik
qilishlari mumkin. Istisno sifatida ayrim hollarda oʻn olti yoshga
toʻlib, pasport olgan fuqaro ham vakil boʻlishi mumkin. Fuqaro-
larning faqat bir-birlari uchungina emas, baʼzi hollarda tashkilot-
lar uchun ham vakil boʻlishlariga qonun yoʻl qoʻyadi. Masalan, savdo va
taʼminot boʻlimlarining agentlari, mahsulot tayyorlovchi vakil va
boshqa xodimlar tashkilotlarning vakillari sifatida ish
bajaradilar.
Yuridik shaxs faqat oʻz ustavida nazarda tutilgan hollarda yoki
oʻz faoliyatining xarakteriga muvofiq boʻlgandagina, fuqarolarning
vakil yoki boshqa yuridik shaxs vakili sifatida harakat qilishi
mumkin.
Tashkilotlarning mulkiy huquqlarini, shuningdek fuqarolar-
ning shaxsiy va mulkiy huquqlarini qoʻriqlash maqsadida qonun
kimlarning vakil sifatida harakat qila olmasligini belgilaydi.
Jumladan, tashkilotning bosh buxgalteriga oʻzi ishlab turgan
tashkilot uchun bankdan va moliya organlaridan naqd pul, shuningdek
boshqa tovar, moddiy boyliklar olishga yoʻl qoʻyilmaydi. Savdo
korxonalari va boshqa tashkilotlar oʻzlaridan olingan vakolatnoma-
lar yuzasidan hisobot bermagan mansabdor shaxslarni tovar va boshqa
ashyolarni olish uchun vakil qila olamaydi.
Sudda voyaga yetmagan shaxslar, vasiylik va homiylik ostidagi
shaxslar fuqarolarning vakillari sifatida qatnasha olmaydilar.
Sudyalar, tergovchilar, prokurorlar qonuniy vakil sifatida (ota-
onalar, farzandlikka olganlar, vasiylar, homiylar) shuningdek
tegishli sud yoki prokuraturaning vakili sifatida qatnashish
hollaridan tashqari, sudda vakil boʻla olmaydilar (FPK, 51-modda).
Vakolat beruvchi har qanday shaxs muomalaga layoqatli va
muomalaga layoqatsiz fuqarolar ham, shuningdek yuridik shaxslar ham
boʻlishi mumkin.
10.2. Vakolat va uning turlari
Vakil oʻzida boʻlgan vakolatga binoan, oʻzini vakil qiluvchiga
nisbatan muayyan huquq va majburiyatlarni vujudga keltiradi,
oʻzgartiradi va bekor qiladi. Binobarin, vakolat deb vakilning
boshqa shaxs nomidan muayyan yuridik harakatlar qilishga va shubilan u uchun huquqiy oqibatlarni vujudga keltirishga qaratilgan
huquq tushuniladi. Vakilning vakolatlari qonunga, sud qaroriga,
vakil qilingan davlat organlarining hujjatiga yoki ishonchnomaga
asoslangan boʻlishi mumkin.
Vakil oʻz vakolatini vakolat beruvchining manfaatlarini
koʻzlabgina amalga oshirishga majbur. Binobarin, vakil oʻziga
vakolat bergan shaxs nomidan, shaxsan oʻziga nisbatan ham, u ayni bir
vaqtda vakili boʻlgan boshqa shaxsga nisbatan ham bitimlar tuzishi
mumkin emas – tijorat vakilligi boʻlgan hollar bundan mustasno.
(FK, 129-modda, 3-band).
Agar oshkora shaxs nomidan harakat qilish uchun hech qanday
vakolat boʻlmasa yoki vakolatli boʻlsa ham uning doirasidan chetga
chiqilgan boʻlsa, bu holda tuzilgan bitimlar boʻyicha kimning nomi-
dan harakat qilgan boʻlsa, mazkur shaxs uchun huquq va majburiyatlar
vujudga kelmaydi.
FKning 132-moddasida koʻrsatilganidek, boshqa shaxs nomidan
tuzilgan yoki vakolatlardan tashqari chiqib tuzilgan bitim vakolat
bergan shaxs keyinchalik maʼqullangan taqdirdagina, uning uchun
huquq va majburiyatlarni vujudga keltiradi, oʻzgartiradi va bekor
qiladi. Bitim tuzishga vakolat bergan shaxs bitimning ijroga qabul
qilinganligidan guvohlik beruvchi harakatlar qilgan holda ham,
bunday bitim maʼqullangan hisoblanadi.
Vakil qiluvchi tomonidan bitimning kelgusida maʼqullanishi
u tuzilgan vaqtdan eʼtiboran haqiqiy, deb hisoblashga huquq beradi.
Bitimlar tuzishda vakil oʻz erki bilan harakat qiladi. Bu
holda u oʻziga berilgan vakolatning hajmiga, amaldagi huquqiy
normalarning qoidalariga, vakil qiluvchining bergan
koʻrsatmalariga asoslanib ish tutadi. Bitim tuzilishida vakilning
erki ham vakolat doirasida ifodalanganligi sababli vakilning
jiddiy ravishda yanglishishi, aldanishi, qoʻrqitilishi yoki zoʻrlik
taʼsirida tuzilgan bitim sud tomonidan haqiqiy emas, deb
topilishi mumkin.
Vakil vositachidan farq qiladi. Agar vakil bitim tuzishda
boshqa shaxs nomidan harakat qilsa, komissioner boshqa bir shaxs
komitent topshirigʻi boʻyicha va uning hisobiga harakat qilsa ham,
bitimni oʻz nomidan tuzadi.
Vakil vakil qiluvchi tomonidan yuridik harakatlar qilish,
vakil qiluvchi uchun muayyan fuqarolik huquqlarini vujudga
keltirish, oʻzgartirish yoki bekor qilish niyatida boʻlganligini bitimtuzuvchi shaxslarga ochiq-ravshan bildirishi lozim. Vakilning
bunday niyatda boʻlganligi, vakil harakat qilib turgan vaziyatning
oʻzidan ham koʻrinib turishi mumkin. Masalan, chakana savdo bilan
shugʻullanuvchi korxonada ishlovchi sotuvchi, kassir va boshqalarning
harakatlari, ularning muayyan bir tashkilot vakillari ekanligini
bildiradi.
Vakil bilan vakolat beruvchi oʻrtasida vujudga keladigan
huquqiy munosabatlardan vakilning yuridik harakatlari tufayli,
jumladan, u tomonidan tuzilgan bitim tufayli, vakolat beruvchi
bilan uchinchi shaxslar oʻrtasida vujudga keladigan huquqiy munosa-
batni ajratish kerak. Vakil bilan vakolat beruvchi oʻrtasidagi
munosabat (ichki munosabat) shartnomaga, masalan, topshiriq yoki
mehnat shartnomasiga asoslangan yoxud boshqa turdagi yuridik fakt-
larga, chunonchi: tugʻilganlik, vasiylik, farzandlikka olish fakt-
lariga asoslangan vakolat beruvchi bilan uchinchi shaxs oʻrtasidagi
huquqiy munosabat (tashqi munosabat) vakilning uchinchi shaxs bilan
tuzgan bitimi asosida vujudga keladi.
Vakolat qanday asoslarda vujudga kelishiga qarab, vakillik
ikki turga: qonun boʻyicha vakillik va shartnoma boʻyicha, yaʼni
ixtiyoriy vakillikka boʻlinadi.
Vakillik va uning vakolati normativ akt bilan belgilangan
holda bunday vakillik muomalaga layoqatsiz shaxslar: yosh bolalar,
ruhiy kasallar, aqli zaiflarning huquq va manfaatlari qoʻriqla-
nishini taʼminlashga qaratiladi. Sud organlarida vakillik qilish
toʻgʻrisidagi qoidalar tegishli qonunlar bilan belgilanadi.
Ota-onalar, farzandlikka oluvchilar va vasiylar FKning 131-
moddasida belgilanganidek, qonuniy vakillar hisoblanadilar.
Shartnomali, yaʼni ixtiyoriy vakillikda vakil va uning vako-
lati vakil qiluvchining erki bilan belgilanadi. Bunday vakillikda
vakil va uning vakolati vakil qiluvchi tomonidan koʻrsatiladi.
Shartnoma boʻyicha vakillikda mehnat shartnomasiga binoan
tashkilot nomidan berilgan vakolatnomaga asosan harakat qiluvchi
xizmatchi, masalan, tashkilotlarning yurist maslahatchilari, taʼmi-
not vakillari va boshqalar vakil boʻlib hisoblanadilar.
Topshiriq shartnomasiga binoan berilgan vakolatnomaga
asosan harakat qiluvchi shaxslar ham shartnoma boʻyicha vakil boʻla
oladi. Korxona rahbari korxona nomidan boshqa subyektlar bilan
munosabatlarga kirishganda, maxsus yozma vakolatnomasiz ish
yuritishga haqli.